Barugo

Bungto han Barugo

Tigaman Buhatan
[[Image:{{{imagefile}}}|250px|center|{{{imagecaption}}}]]{{{imagecaption}}}
Nahamutangan
Mapa han Leyte nga nagpapakita kon hain nahimutang an Bungto han Barugo.
Kagamhanan
Rehiyon	Sinirangan nga Kabisay-an (Rehiyon VIII)
Probinsya	Leyte
Distrito
Mga Baranggay	37
Income Class:	ikatulo nga klase nga bungto
Alkalde/Mayor
Pisikal nga mga karakteristika
Populasyon      Total (2000)	26,920

An Barugo usa nga bungto ha lalawigan han Leyte ha Sinirangan nga Kabisay-an nga rehiyon ha Pilipinas. Ha katundan han Barugo an bungto han Carigara, ha sidlangan, an bungto han San Miguel. Ha amihanan han bungto matatad-an an Baybayon han Carigara o Carigara Bay. Ha salatan o habagatan han Barugo, amo an mga bungto han Tunga ngan San Miguel.

An katunaan hin Barugo may kahaluag nga 84.65 kilometro kwadrado. Basi ha kahaluag han teritoryo o tuna, ika-katloan kag tulo ini nga bungto ha ngatanan nga bungto hin Leyte o 1.48 porsyento han kabug-usan nga tuna hin Leyte. An mga klase hin tuna nga may-ada an Barugo amo an San Manuel silt loam (alluvial deposits), Palo clay loam (alluvial deposits), ngan Luisiana clay (alluvial deposits). 51.67 kilometro an kaharayo hin Barugo tikang o tikadto ha Syudad han Tacloban, 58.68 kilometro tikang o tikadto ha Syudad han Ormoc.

Sumala han 2000 census, mayda populasyon an Barugo nga 26,920 ka tawo ha 5,108 nga mga panimalay. Ika-duhaan kag usa ini nga pinakadako nga populasyon ha mga bungto hin Leyte o 1.7 porsyento han kabug-usan nga populasyon hin Leyte. Nadako ini nga populasyon hin Barugo hin 0.08 porsyento kada tuig. May-ada 318 katawo ha kada usa ka kilometro kwadrado nga tuna hin Barugo. 23.3 porsyento hin mga tawo ha Barugo nangukoy ha urban na lugar o poblasyon, 76.7 porsyento ha rural na lugar o kaumahan. Winaray an lumad nga yinaknan han Barugo.

An Barugo usa nga pang-agrikultura nga bungto. Kaurugan nga pakabuhi ha Barugo amo an food processing (bulad ngan tuba), pangisda, turismo(mga pangarigoan), pagluto hin mga delicacies (torta, roscas, suman, moron, ngan iba pa), paghupot hin hayop, pagtanom (humay, lubi, mais, kamote, palawan ngan balanghoy) ngan aqua farming.

Han tuig 2003, 98 porsyento ha mga tawo mga tawo ha Barugo an literate, o maaram magbasa o magsurat. An Barugo in may 33 nga pampubliko na eskwelahan pan-elementarya:

Ngan may-ada ini upat na pampubliko na eskwelahan pansekundarya:

Sumala gihapon han tuig 2003, naabot ha 5.3 porsyento an crude death rate, 22 porsyento an crude birth rate,1.6 porsyento an infant mortality ngan 0.81 porsyento an mortality rate.

Usa ka ika-upat nga klase nga munisipalidad an bungto hin Barugo. May-ada ini 37 ka baranggay nga kun diin 6 an urban o nahimo han poblasyon ngan 31 rural o kaumahan. An lokal nga gobyerno hin Barugo pinangungunahan yana han mayor nga hi Juliana Villasin ngan han bise mayor nga hi Alden Avestruz kabulig han 8 ka miyembro han Sangguniang Bayan (SB), presidente han Association of Barangay Captains (ABC) ngan presidente han Sangguniang Kabataan (SK).

Mayda katloan kag pito (37) nga baranggay an Barugo.

Damo ka bersyon an ginbabasehan kun ano gud an kinatikangan han bungto hin Barugo. An pinakapopular, an mga istorya han mga kalagsan nga tuminungnong hin Barugo. Pero ini nga mga istorya ginkwestiyon ni anay Joelter Aruta na nagbuhat hin iya kalugaringon nga pagtuon ha kinatikangan han Barugo, na detalyado na ginsurat naman niya ha iya artikulo nga "Barugo: Its Fabled History" tikang ha "Barugo Town Fiesta '93", usa ka souvenir program para ha kapyestahan han bungto han Barugo han tuig 1993. .

Hadton dekada 1950, mayda na gintitinutdo ha mga estudyante hin elementarya ha Barugo na istorya han kinatikangan han nasiring nga bungto. Hadton una daw nga panahon, mayda usa ka tawo na an ngaran Cassadok. Usa ka adlaw, samtang nagpapahuway inin hi Cassadok ha ubos hin usa ka dako nga puno, mayda nangagi nga mga Katsila. Ini na mga nangagi nagpakiana kan Cassadok kun ano an ngaran han lugar. Kay di man hiya nakaintende hin Kinatsila nga yinaknan, gasi niya an ginpapakiana han mga Katsila kun ano an ngaran han puno na iya ginpapahuwayan salit an ginbaton niya "balugo" kay amo man an ngaran han puno. Tikang hadto, tinawag na an lugar hiton na ngaran hasta han nangabot an mga Amerikano. Han panahon naman na kolonya an Pilipinas han Amerika, tungod kay nangunguyit an mga Amerikano ha pagyakan han ngaran han bungto, ginbalyuan nira an letra nga "L" ha Balugo hin letra nga "R", amo nga naging "Barugo" na ini yana.

May iba naman nga istorya nga nasiring na an Barugo in gintindog nira Datu Sikatuna, Datu Kasadok ngan Datu Pangilawon. Kinuha an ngaran hini nga bungto tikang han kahoy nga balugo. Una hira nga umokoy hirani han ganghaan han salog han Himanglos. Tungod han agsob nga panikas han mga Moro, napiritan hira pag-isol tipahirayo ha baybayon.

Dida han 1780s o han tirotimprano pa, an adto nga bungto in utro nga pinanikasan ngan sinunog han mga Moro.Tinatawag nga "Nasunugan" ini nga lugar yana. Mahitungod hadto nga hitabo, napiritan na liwat an nangungukoy hini nga dapit nga bumalhin ngada han kinamumutangan yana hini nga bungto.

Base naman ha pagpinanbasa ni Aruta ha mga daan na mga libro ngan mga kasuratan (nga kaurugan ginsurat han mga Espanyol nga mga kapadian han panahon pa na kolonya han Espanya an Pilipinas), an Barugo naging encomienda han mga Katsila hadton ika-3 han Nobyembre, 1571. An una naman na naging encomiendero hin Barugo amo hi Rodrigo de Vargas.

An Barugo una nga gintindog han mga Heswita nga mga kapadian ngan ginpamahalaan han mga Agostino nga mga padi hasta nabalhin ini ha mga Pransiskano nga mga padi. Ha una, dati la ini nga visita han parokya han Carigara ha ilarom hin pagtitimangno ni Padre Mateo Sanchez, usa ka Heswita nga padi, nga amo an naging una nga kura paroko han Carigara.

Hadton tuig 1865, an simbahan han Barugo ginngaran ha patron nga hi San Jose (nga hasta yana amo la gihapon an patron han Barugo). Hinimo la ini ha nipa ngan gintitimangnuan ni Padre Bernardino Rebolledo (kitaa an lista han mga nagpadi ha Barugo). Hadton naging usa ka parokya na an Barugo (kitaa an Parokya ni San Jose ha Barugo), naging mga visita anay hini an mga bungto han Alangalang, Jaro, Babangon (Babatngon na yana) ngan Malibago hasta han naging mga independente na gihapon ini hira nga parokya.

Waray pa kasabti kun ano gud an karugsig-ngon hin ngaran nga "barugo" ngan kun diin ini kakuha nga ngaran, pero ha kadugangan pa na pagpinanmiling ni Aruta hin mga karaan nga kasuratan, nasabtan niya na ini nga ngaran dati na na ginagagamit han mga kadaan nga mga padi nga historyador ngan mga chronicler para patungkol hini nga bungto. Mayda pa ngani kadaan nga mapa hin Pilipinas na ginhimo pa han tuig 1699 nga nagpapakita han lokasyon hini nga bungto ngan naka-spell an ngaran hini nga B-A-R-U-G-O. Karugsigngon, dati pa ini nga bungto gin-ngaranan nga "Barugo" san-o pa man an Pilipinas naging kolonya han Amerika.

San-o pa nangukoy an mga Barugon-on ha poblasyon han yana nga panahon, han una, an mga urukyan han Barugo harayo pa ha baybayon hin Carigara Bay ngan baba han Salog han Himanglos. Hadton una, an mga urukyan harayo pa ha baybayon hin Carigara Bay ngan nakadto pa ha hirani ha ganghaan han hataas nga parte han Salog han Himanglos (nga han una, han panahon han conquistadores, gintatawag pa na "Salog han Barugo").

Posible nga an una nga bungto ha Barugo nakadto ha lugar na tinatawag na yana nga "Nasunugan" (karugsigngon, nasunog na lugar), nga sitio yana hin Baranggay Tutug-an. Didto hini nga lugar makikit-an an kadaan na Espanyol nga kalsada nga kadaan nga aragian tipakadto ha Tunga ngan Jaro. Dinhi ha ligid hini nga kalsada makit-an an mga nagkakasalin han naguba nga kadaan nga Espanyol nga simbahan. Ha ligid liwat hini nga guba nga simbahan an ganghaan han hitaas nga parte han Salog han Himanglos.

Napansin ni Aruta na ini nga mga ebidensya ha Nasunugan naayon ha mga detalye nga nakasurat ha mga kadaan nga mga libro han mga nauna nga mga Heswita na kapadian nga nangabot ha Leyte. Una kay ha "Relaciones de las Islas Filipinas", usa ka libro ni Padre Pedro Chirino, usa ka Heswita, gin-istorya niya an ira paglinakat han iya mga kaupod tikadto ha Barugo ngan ginsiniring niya an tungkol ha lugar ha la orilla, nga karugsigngon "ha ganghaan hin salog, diri ha baba hin salog". Ikaduha, gin-istorya liwat ni Padre Chirino ha iya libro an pagbiyahe ni Padre Mateo Sanchez "gamit an usa ka gutiay nga baluto" tikang ha bungto hin Barugo tikadto ha "usa ka may sakit nga naukoy ha Horon, nga harayo ha bungto ngan harani ha baybayon".

Tikang ha Nasunugan, pagkatapos masunog han una nga mga urukyan, namalhin an mga tawo ha lain nga lugar nga yana tinatawag na "Binongto-an" - nga karugsigngon usa ka lugar nga bungto nga binayaan - nga sitio yana hin Baranggay Pikas. Kay waray man nasalin nga ebidensya han ira pangukoy hadto nga lugar, ginsisiring na waray la mag-iha an mga mangurukoy ha Binongto-an kay namalhin dayon hira ha lokasyon yana han poblasyon.

• Rodrigo de Vargas, an Katsila nga encomendiero nga gintagaan han encomienda nga diin nagtikáng an bungto han Barugo.
• Padre Mateo Sánchez usá nga Espanyol nga Heswita nga padì nga nagsirbe ha Barugo nga syahan nga Katoliko nga padì han bungto han Barugo ngan amo gihapon an nagsurat han syahan nga pagpurulongan o diksyonaryo han Binisayâ nga Waray-Waray nga pamulong
• Florentino Peñaranda, komandante-en-hepe ha Leyte ngan representante tikang ha Ikatuló nga Distrito han Leyte

• Lista han mga Lokal nga Gintoinan han Barugo
• Mga Nagsirbe nga Opisyales han Munisipyo han Barugo han Tuig 2004-2007
• Mga Nagsirbe nga Opisyales han Munisipyo han Barugo han Tuig 2007-2010
• Mga Napili nga Opisyales han Munisipyo han Barugo ha Tuig 2010-2013
• Waraynon na mga Pagkaon

• Opisyal nga Websayt han Barugo Ginhipos 2005-04-07 han Wayback Machine
• Standard nga Kodigo Heyograpiko nga Pilipinhon Ginhipos 2012-04-13 han Wayback Machine
• Impormasyon mahitungod han tuig 2000 Census ha Pilipinas Ginhipos 2013-10-04 han Wayback Machine
• Barugo eCommunity Center Ginhipos 2016-03-05 han Wayback Machine