Calindrî grigoryin
Li Calindrî grigoryin est, pol moumint, li mwaisse-calindrî dins bråmint des payis del Daegn, et est cnoxhou totavå, minme dins les payis k' eployèt èn ôte contaedje do tins (calindrî arabe, chinwès...).
Contaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Il est båzé sol calindrî djulyin di l' ancyinne Rome. C' est on calindrî solrece, ki s' båze sol revolucion del Tere åtoû do solea so ene anêye di 365,2422 djoûs di 24 eures di 60 munutes di 60 sigondes metrikes.
Li calindrî grigoryin dene on tins moyén po èn an di 365,2425 djoûs; po-z aveur on nombe etir di djoûs tchaeke anêye, on fwait des anêyes di 365 djoûs, avou a tinzayeure on djoû bizete di pus, li 29 di fevrî.
Nos des moes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li calindrî grigoryin est pårti e 12 moes, come çoucial:
- djanvî, 31 djoûs
- fevrî, 28 ou 29 djoûs (anêyes bizetes)
- måss, 31 djoûs
- avri, 30 djoûs
- may, 31 djoûs
- djun, 30 djoûs
- djulete, 31 djoûs
- awousse, 31 djoûs
- setimbe, 30 djoûs
- octôbe, 31 djoûs
- nôvimbe, 30 djoûs
- decimbe, 31 djoûs
Nos des djoûs
[candjî | candjî l’ côde wiki]Tchaeke termene di set djoûs est lomêye ene samwinne, et ses djoûs riçuvèt les nos shuvants:
L' adjustaedje grigoryin
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li pus consecante diferince etur les calindrîs grigoryin eyet djulyin, c' est dins l' carculaedje des anêyes bizetes.
Come dit cial padzeu, l' anêye tropike moyene, dj' ô bén, li periode d' on toû etir åtoû do solea, est di 365,2422 djoûs. Tot stitchant on djoû bizete tos les cwatre ans, li calindrî djulyin aveut-st ene longueur di 365,25 djoûs. Il esteut trop long. Avou l' tins, li discalaedje s' agrandixha. Ça fwait ki, diviè ls anêyes 1580, il esteut tårdou di ût djoûs pa rapoirt å vraiy tins.
E 1582, li påpe Grigwere XIII decida di soprimer les anêyes bizetes po les anêyes ki respondèt-st a ces deus condicions:
- L' anêye est on mopliya di 100.
- L' anêye n' est nén mopliya di 400.
Do côp, 1600 eyet 2000 fourît bizetes, mins nén 1700, 1800, 1900.
I decida eto kel 4 d' octôbe 1582 serè shuvou do côp do 15 d' octôbe po ratraper li diferince di djoûs ki s' aveut ramonçlé avou l' tins.
Mins li passaedje å calindrî grigoryin ni s' fijha nén å minme moumint avå l' Europe. Dins les Estats kel påpe Grigwere XIII end esteut l' sovrin pontife, ç' a stî oblidjî sol pî sol tchamp. L' Espagne, li Portugal eyet li Pologne l' adoptît do côp. Des ôtes (France,...) ont shuvou co bénrade. Mins l' Inglutere (protestante) ni l' adopta k' å 18inme sieke. Eyet l' Rûsseye nel fijha k' après li Revolucion d' octôbe di 1917. Ça fwait kel Revolution d' octôbe s' a vormint passé... å cmince di nôvimbe! Li Grece ni candja k' e 1924.
Ces candjmints di calindrî a des moumints diferins sont-st ene aroke po les istoryins, la k' on documint inglès metans avou ene date di 10 di djanvî 1603, est pus vî k' on documint francès ou espagnol avou ene date di 15 di djanvî del minme anêye. Par egzimpe, William Shakespeare eyet Miguel de Cervantes ont morou al minme date (23 d' avri 1616), mins nén l' minme djoû.
Difoûtrinne hårdêye
[candjî | candjî l’ côde wiki]- http://www.auduteau.net/calendar/sommaire.shtml (e francès)
Calindrî | les 366 djoûs do calindrî grigoryin | anêye bizete | calindrî djulyin