Tiếng Khalaj

Tiếng Khalaj
خلج
Sử dụng tại	Iran
Khu vực	Ở các tỉnh Kerman, Fars và phía đông bắc Arak ở tỉnh Markazi của Iran
Tổng số người nói	19.000 (2018)[1]
Dân tộc	Người Khalaj
Phân loại	Turk Turk chung Arghu[2] Tiếng Khalaj
Phương ngữ	Talx-āb[3][a] Xarrāb[3] Dāγān[3]
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	klj
Glottolog	turk1303[4]
Vị trí của khu vực nơi tiếng Khalaj được sử dụng
ELP	Khalaj
Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Tiếng Khalaj là một ngôn ngữ Turk được sử dụng ở Iran. Mặc dù chứa nhiều yếu tố Turk cổ, nó đã bị Ba Tư hóa nhiều.^[5][6] Năm 1978, nó được nói bởi 20.000 người tại 50 ngôi làng ở phía tây nam của Tehran,^[3] nhưng đến năm 2018 đã giảm chỉ còn 19.000.^[1] Tiếng Khalaj có khoảng 150 từ với nguồn gốc không chắc chắn.^[3]

Các cuộc khảo sát phát hiện rằng hầu hết cha mẹ người Khalaj quyết định không truyền lại ngôn ngữ cho con cái của họ, vì chỉ có 5 trong số 1000 gia đình dạy tiếng Khalaj cho con cái của họ.^[1]

Tiếng Khalaj là hậu thân của một ngôn ngữ Turk cổ mang tên Arghu.^[2][7] Nhà từ điển học người Thổ Nhĩ Kỳ thế kỷ 11 Mahmud al-Kashgari là người đầu tiên đưa ra các ví dụ bằng văn bản về ngôn ngữ Khalaj.^[6]

Gerhard Doerfer, người đã khám phá lại tiếng Khalaj, chứng minh rằng đây là ngôn ngữ sớm nhất tách ra từ ngữ chi Turk chung.^[7]

Ngữ hệ Turk bao gồm ít nhất 35 ngôn ngữ, được sử dụng bởi các dân tộc Turk.^[8]

Mặc dù ban đầu được cho là có liên quan chặt chẽ với tiếng Azerbaijan, tiếng Khalaj đã được phân loại thành một nhánh riêng biệt của ngữ hệ Turk.^[9] Bằng chứng cho điều này bao gồm việc duy trì sự tương phản về độ dài nguyên âm với tổ ngữ tiếng Turk,^[10] đầu từ *h, và không có sự thay đổi âm *d → y, đặc trưng của các ngôn ngữ Oghuz.^[11]

Đặc tính duy trì của tiếng Khalaj có thể được nhìn thấy bằng cách so sánh với các ngôn ngữ Turk khác; ví dụ, trong tiếng Khalaj, từ "chân" là hadaq, trong khi từ cùng gốc trong các ngôn ngữ Oghuz gần đó là ayaq (tiếng Thổ Nhĩ Kỳ: ayak). Do việc duy trì những đặc điểm cổ xưa này, một số học giả đã suy đoán rằng người Khalaj là hậu duệ của dân tộc Turk Arghu.

Ethnologue và ISO đã từng liệt kê một ngôn ngữ Tây Bắc Iran tên là "Khalaj" với số người nói tương tự ngôn ngữ Turk.^[12] Người Khalaj nói ngôn ngữ Turk của họ cùng với tiếng Ba Tư, và tiếng Khalaj thuộc nhóm Tây Bắc Iran bị coi là một sự nhầm lẫn.^[13][14]

Tiếng Khalaj được nói chủ yếu ở tỉnh Markazi ở Iran. Gerhard Doerfer cho rằng số lượng người nói là khoảng 17.000 người vào năm 1968 và 20.000 người vào năm 1978.^[3] Theo Ethnologue, con số này là 42.107 người vào năm 2000.^[15]

Khalaj sử dụng cấu trúc câu chủ–tân–động giống như nhiều ngôn ngữ Turk khác. Tính từ luôn đứng trước danh từ.

Cốt lõi của từ vựng Khalaj là tiếng Turk, nhưng nhiều từ đã được vay mượn từ tiếng Ba Tư. Từ vựng từ các ngôn ngữ Turk lân cận như tiếng Azerbaijan cũng đã được đưa vào tiếng Khalaj.

Ví dụ của văn bản tiếng Khalaj:^[16]

1. ^ được coi là ngôn ngữ độc lập chứ không phải là phương ngữ

• Cheung, Johnny; Aydemir, Hakan (2015). “Turco-Afghanica: On East Iranian *amarnā and Turkic alma, alïmla, almïla 'apple'”. Trong Pelevin, Mikhail (biên tập). "На Пастбище Мысли Благой". Сборник статей к юбилею И. М. Стеблин-Каменского ["On the Pasture of Good Thoughts": Collected Articles for the Anniversary of I. M. Steblin-Kamensky] (bằng tiếng Nga và Anh). Saint Petersburg: Kontrast. tr. 73–94. ISBN 9785438001256. OCLC 1038607183.
• Doerfer, Gerhard (1971). Khalaj Materials. Bloomington: Indiana University Publications. ISBN 9780877501503. OCLC 240052.
• Kıral, Filiz (2000). “Reflections on –miš in Khalaj”. Trong Johanson, Lars; Utas, Bo (biên tập). Evidentials: Turkic, Iranian and Neighbouring Languages. The Hague: Walter de Gruyter. tr. 89–102. ISBN 9783110805284. OCLC 868974004.
• Knüppel, Michael (2009). “ḴALAJ ii. Ḵalaji Language”. Encyclopædia Iranica. XV/4. tr. 364–365. Lưu trữ bản gốc ngày 11 tháng 12 năm 2019. Truy cập ngày 18 tháng 3 năm 2020.
• Manaster Ramer, Alexis (1995). “Khalaj (and Turkic) vowel lengths revisited”. Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes. 85: 187–197. JSTOR 23866156.

• Bosnalı, Soneli (2012), “Dil Edimi Açisindan Halaççanin Konumu” [Position of Khalaj Language in Terms of Acquisition] (PDF), Karadeniz Araştırmaları [Journal of Black Sea Studies] (bằng tiếng Thổ Nhĩ Kỳ), 9 (32): 45–67, lưu trữ (PDF) bản gốc ngày 24 tháng 4 năm 2018
• Bosworth, C. E.; Doerfer, G. (2012). “K̲h̲alad̲j̲”. Trong Bearman, P.; Bianquis, Th.; Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P. (biên tập). Encyclopedia of Islam (ấn bản thứ 2). Brill. doi:10.1163/1573-3912_islam_COM_0485.
• Doerfer, Gerhard (1988). Grammatik des Chaladsch [Grammar of Khalaj]. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 9783447028653. OCLC 21035642.
• Johanson, Lars; Csató, Éva Ágnes (1998). The Turkic Languages. London: Routledge. ISBN 9780415082006. OCLC 40980286.
• Kabak, Barış (2004), “Acquiring phonology is not acquiring inventories but contrasts: The loss of Turkic and Korean primary long vowels”, Linguistic Typology, 8 (3): 351–368, doi:10.1515/lity.2004.8.3.351, S2CID 122917987
• Minorsky, V. (1940), “The Turkish Dialect of the Khalaj”, Bulletin of the School of Oriental Studies, 10 (2): 417–437, doi:10.1017/S0041977X00087607, JSTOR 608400

• Resources in and about the Turkic Khalaj language
• Khalaj language