Transmissiya

Transmissiya (shuningdek, uzatmalar qutisi deb ham ataladi) – ikki yoki undan ortiq uzatmalar toʻplami bilan birgalikda ishlab, mashinada tezlikni, aylanish yoʻnalishini yoki aylantiruvchi lahzani koʻpaytiruvchi va kamaytiruvchi mexanik qurilma^[1][2]. Transmissiyalar bitta oʻzgarmas uzatmalar nisbatiga, bir nechta alohida uzatmalar nisbatiga yoki doimiy oʻzgaruvchan nisbatlarga ega boʻlishi mumkin.

Dastlabki transmissiyalar to‘g‘ri burchakli uzatmalar va shamol tegirmonlaridagi boshqa tishli g‘ildiraklar, ot kuchiga ega qurilmalar va bugʻ bilan ishlaydigan qurilmalarni oʻz ichiga olgan.

Ichki yonuv dvigatelida aylantiruvchi lahza va quvvat chiqishi aylanishlar soniga bogʻliq ravishda oʻzgarib turgani uchun, ichki yonuv dvigateli bilan ishlaydigan avtomobillarda optimal quvvat, yoqilgʻi samaradorligi va silliq ishlashi maqsadida dvigatelni quvvat diapazonida ushlab turish uchun bir nechta uzatmalar nisbatini talab qiladi. Avtomobil yoʻllarida xavfsiz va ishonchli ishlash uchun yetarli tezlanish va tezlikni taʼminlash uchun bir nechta tishli uzatma nisbatlari ham kerak. Ichki yonuv dvigatellari odatda taxminan 600-7000 ayl/min oraligʻida ishlaydi, avtomobilning tezligi esa gʻildiraklarning 0-1800 ayl/min oraligʻida aylanishini talab qiladi^[3]. Hozirda ishlab chiqarilayotgan benzin yoki dizel dvigatelli yengil avtomobillarning aksariyatida 4-10 oldinga uzatmalar nisbati (shuningdek, tezliklar deb ataladi) va bitta teskari uzatmalar nisbatiga ega uzatmalardan foydalaniladi. Elektr bilan harakatlanadigan transport vositalarida esa odatda oʻzgarmas uzatmali yoki teskari uzatmalarsiz ikki tezlikli uzatmadan foydalaniladi.

Eng oddiy uzatmalarda tezlikni kamaytirish yoki oshirish, baʼzan chiqish valining yoʻnalishini oʻzgartirish bilan birgalikda taʼminlash uchun oʻzgarmas nisbatdan foydalaniladi. Bunday uzatmalar vertolyotlar va shamol generatorlarida ishlatiladi. Shamol generatori holatida, generatorning yuqori aylantiruvchi lahzalarga bardosh berishi bilan birga oʻlchamini minimallashtirish uchun, odatda, uzatmalar qutisining birinchi pogʻonasi planetar uzatma hisoblanadi^[4][5].

Turli nisbatli uzatmalar – ayniqsa transport vositalarida bir nechta uzatmalarga ega boʻlib, ular kirish tezligining (masalan, dvigatel aylanish tezligi) chiqish tezligiga (masalan, avtomobil tezligi) nisbatini maʼlum bir vaziyat uchun talab qilinganidek oʻzgartirish uchun ishlatiladi. Uzatmalar (nisbat) mexanik, yarim avtomatik yoki avtomatik boʻlishi mumkin.

Mexanik uzatma haydovchidan uzatmalar qutisi va muftani (odatda avtomobillar uchun oyoq pedali yoki mototsikllar uchun qoʻl richagi) ishlatish orqali uzatmalarni qoʻlda tanlashni talab qiladi^[6]. Zamonaviy avtomobillardagi aksariyat uzatmalar kirish va chiqish vallarining tezliklarini sinxronlashtirish uchun sinxromeshdan foydalanadi. Biroq, 1950-yillarga qadar aksariyat avtomobillar sinxron boʻlmagan uzatmalardan foydalangan.

• 
  16 pogʻonali traktor transmissiyasi (qoʻshimcha 8 ta teskari uzatma)
• 
  Mazda M5OD mexanik uzatmasi (dvigatel tomonidan koʻrinishi)
• 
  4 pogʻonali ketma-ket qoʻl uzatmasining animatsiyasi

Ketma-ket mexanik uzatma asosan mototsikllar va poyga mashinalari uchun ishlatiladigan sinxron boʻlmagan uzatmaning bir turi. U sinxronlangan mexanik uzatmalarga qaraganda tezroq siljish vaqtini ishlab chiqaradi, chunki bu turdagi uzatmalar qutisida sinxromeshdan koʻra kuchuk muftalaridan foydalaniladi^[7]. Shuningdek, ketma-ket mexanik uzatmalar, haydovchini keyingi yoki oldingi uzatmani ketma-ket tanlash bilan cheklaydi.

Yarim avtomatik uzatmalar qutisi baʼzi operatsiyalarni avtomatlashtiradi (koʻpincha muftani ishga tushirish), lekin haydovchidan avtomobilni toʻxtab turgan joyidan qoʻzgʻatish uchun uzatmani almashtirishni talab qiladi.

Avtomatlashtirilgan mexanik uzatma (AMT) – mohiyatan anʼanaviy mexanik uzatma boʻlib, u muftani yoki uzatmalar oʻrtasidagi siljishni boshqarish uchun avtomatik ishga tushirishdan foydalanadi. Ushbu uzatmalarning koʻplab dastlabki versiyalari yarim avtomatik tarzda ishlangan, masalan, Autostick, u avtomatik ravishda faqat muftani boshqaradi, lekin baribir uzatmalarni oʻzgartirishni uchun haydovchining harakati zarur boʻladi. Bu turdagi tizimlarning baʼzilari muftalarsiz manual tizimlar deb ham ataladi^[8]. Selespeed va Easytronic kabi toʻliq avtomatik ishlaydigan zamonaviy versiyalari haydovchining hech qanday harakatisiz ham muftaning ishlashini va uzatmaning siljishini avtomatik ravishda boshqaradi^[9][10].

Avtomatik uzatmalar qutisi odatdagi haydash sharoitida uzatmalarni almashtirish uchun haydovchidan hech qanday harakat talab qilmaydi.

Avtomatik uzatmalarning eng keng tarqalgan dizayni gidravlik avtomat boʻlib, u odatda gidravlika yordamida boshqariladigan planetar uzatmalardan foydalanadi^[11][12]. Transmissiya dvigatelga gidrotransformator (yoki 1960-yillargacha boʻlgan gidravlik uzatma) orqali ulangan, friksion mufta oʻrniga aksariyat mexanik uzatmalar va juft tutashuvli uzatmalar tomonidan ishlatiladi^[13].

• 
  Gidravlik avtomat transmissiya (kesilgan koʻrinishi)
• 
  Gidravlik avtomat uzatmalarda qoʻllanadigan epitsiklik uzatish sxemasi
• 
  ZF 6HP gidravlik avtomat transmissiyasining kesilgan koʻrinishi

Juft tutashuvli transmissiya (DCT) toq va juft tishli uzatmalar uchun ikkita alohida muftalardan foydalanadi^[14]. Dizayni ikkita alohida mexanik uzatmaga oʻxshaydi, ularning tegishli muftalari bitta korpus ichida joylashgan va bitta qism sifatida ishlaydi^[15][16]. Avtomobil va yuk mashinalari dasturlarida DCT avtomatik uzatma sifatida ishlaydi, bu esa uzatmalarni almashtirish uchun haydovchining harakatini talab qilmaydi.

Doimiy oʻzgaruvchan transmissiya (CVT) uzluksiz uzatish nisbatlari oraligʻida osongina oʻzgaradi. Bu oʻzgarmas bosqichlarda cheklangan sondagi uzatmalar nisbatini taʼminlaydigan boshqa uzatmalardan farq qiladi. Muvofiq boshqaruvga ega boʻlgan CVT ning moslashuvchanligi dvigatel turli xil tezliklarda harakatlanayotganda doimiy aylanish tezligida ishlash imkonini beradi. CVT lar avtomobillar, traktorlar, kvadrosikllar, skuterlar, snoumobillar, velosipedlar va yer qazish uskunalarida qoʻllanadi. CVT ning eng keng tarqalgan turi kamar yoki zanjirli uzatma bilan bogʻlangan ikkita gʻildirakdan foydalanadi; ammo, baʼzida boshqa bir nechta dizaynlar ham ishlatilgan.

Vikilugʻatda Transmissiya nomli maqola mavjud.

Wikimedia Commonsda Transmissions mavzusiga oid fayllar bor.