Қорапапахлар
| Қорапапахлар Қарапапақлар, Тəрəкəмəлəр | |
|---|---|
  | |
| Энг кўп тарқалган ҳудудлари | |
 Озарбайжон |
400 000 |
 Грузия |
300.000 |
 Туркия |
200.000 |
 Доғистон |
130.000 |
 Эрон |
54.600 |
| Тиллари | |
| Асли қорапапах тили, ҳозирда асосан озарбайжонча (Ғарбий диалект), турк тили, форс ва рус тиллари | |
| Дини | |
| Ислом (асосан алавийлик ҳамда суннийлик ва шиалик) | |
| Этник гуруҳлари | |
| Озарбайжонликлар, турклар ва бошқа туркий аҳолилар | |
Қорапапахлар ёки Терекеме[1] (озарбайжонча: Қарапапақлар, Тəрəкəмəлəр; туркча: Карапапаклар, Терекемелер) – туркий аҳоли бўлиб, асли Озарбайжон ва турк тиллари билан мустаҳкам алоқадор ғарб ўғуз тили ҳисобланган қорапапах тилида сўзлашган. Ҳозирги кунда қорапапах тилини асосан озарбайжон ва турк тиллари сиқиб чиқарган.
Ўрта асрларда бошқа туркий тилда гаплашувчилар ва мангол кўчманчилари билан биргаликда Ғарбий Осиёга кўчиб ўтгач, қорапапахлар Грузиянинг шарқ қисмидаги Дапед дарёси бўйида (ҳозирги Грузия-Арманистон чегараси бўйлаб) жойлашади. 1828-йилда Эрон билан Россия ўртасида Туркманчой шартномаси тузилганидан сўнг улар Қажар Эронига, Усмонлилар империясига кўчиб ўтган. Россия империяси таркибида қолган қорапапахлар Чор аҳолиси сонида алоҳида тўда сифатида кўрилган. Совет Иттифоқи мавжуд даврда қорапапахлар озарбайжонлар томонидан маданий ва тил томонидан ассимиляция этилган ва улар 1959 ва 1970-йиллардаги совет рўйхатида „Озарбайжонликлар“ деб ҳисобланган. 1944-йилда Совет Иттифоқидаги қорапапахлар оммавий равшда Совет Ўрта Осиёсига сургун этилган.
Қорапапахлар дастурга кўра, суннийлар, шиалар ва Али-иллоҳизм тарафдорлари бўлган. Совет Иттифоқи этнографиясига тегишли сўнгги ғарбий этнографик манбаларга кўра, 1980-йилларда қорапапахларнинг кўпчилиги Туркия, Эрон, Совет Ўрта Осиёси (биринчи навбатда, Ўзбекстон ССР) ва Кавказ совет республикаларида (биринчи навбатда, Грузия ССР ва ��рманистон ССР) яшаган.
Номланиши
[edit | edit source]Қорапапах ўғуз туркийларида „қора қалпоқ“ деб таржима этилади[2]. Қорапапахлар баъзан Терекеме[3] ёки Таракама (арабча: تراكمة, туркманлар учун кўплик тури – дастурий турда ҳарқандай туркий кўчманчи аҳоли учун ишлатиладиган термин) дейилади.
Тили
[edit | edit source]Қорапапахлар дастлаб ўзларининг ғарбий ўғуз тилида сўзлашган, бу тил ғарбий ўғуз шевасига киради ва озарбайжон ва турк тиллари билан мустаҳкам алоқадор[4]. Совет Иттифоқининг Грузия ССРда бу тил кўпинча озарбайжон тили билан оралашиб кетган[4]. Совет Иттифоқидаги ассимиляция жараёни билан ўхшашликларга эга бўлган Туркияда қорапапахлар энди ўзларининг туркий тилларида сўзлашмастан, бутунлай турк тилига ўтган[4]. Брент Брендемоэн Турк-Эрон алоқа ҳудудларида: тарихий ва лингвистик хусусиятлар асарида Қорапапахларнинг (бошқалар қаторида, Терекеме ҳам) ҳозирги замонда Туркиянинг шарқидан кўчиши, Сивастаги Кангалга қадар бўлган овлоқ ҳудудларга форс унли арабчадан ўзлаштирилган сўзларни олиб келишига сабаб бўлган[5].
Дастурий иқтисодиёти
[edit | edit source]Қорапапахлар дастурий турда қўй боқиш ва аксарияти деҳқончилик билан ҳам шуғулланган[4].
Манбалар
[edit | edit source]- ↑ Эрcилâсун, Аҳмет Биcан. Карс или аğıзларı: сес билгиси (тр), 1983 — 44-бет.
- ↑ Боурноутиан 1992.
- ↑ Этҳниc Гроупс ин тҳе Републиc оф Туркей, 2002 — 75–77-бет. ИСБН 978-3895003257.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Бартҳолд & Wихман 1978.
- ↑ Брендемоэн 2006.
Китоб манбалари
[edit | edit source]- . Исламиc Пеоплес Оф Тҳе Совиэт Унион. Кеган Паул Интернатионал, 1983.
- ван Донзел, Э., эд (1978). „Ḳарапапак̲ҳ̲“. Энcйcлопаэдиа оф Ислам. Волуме ИВ: Иран–Кҳа (2нд эд.). Леиден: Э. Ж. Брилл. ОCЛC 758278456. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/karapapakh-SIM_3922?s.num=4&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&s.q=azeri.
- Муслимс оф тҳе Совиэт Эмпире: А Гуиде. C Ҳурст & Cо Публишерс Лтд, 1986.
- Фром тҳе Кур то тҳе Арас: А Милитарй Ҳисторй оф Руссиа'с Мове инто тҳе Соутҳ Cауcасус анд тҳе Фирст Руссо-Ираниан Wар, 1801-1813. Брилл, 2021.
- Тҳе Кҳанате оф Эреван Ундер Қажар Руле, 1795-1828. Мазда Публишерс, 1992.
- Боурноутиан, Георге (2017). "Тҳе Популатион оф тҳе Соутҳ Cауcасус аccординг то тҳе 1897 Генерал Cенсус оф тҳе Руссиан Эмпире". Иран анд тҳе Cауcасус 21 (3): 324–340. дои:10.1163/1573384X-20170307.
- Туркиc-Ираниан Cонтаcт Ареас: Ҳисториcал анд Лингуистиc Аспеcц. Ҳаррассоwитз Верлаг, 2006.
- Минорскй, В. (1997). „Сулдūз“. Ин Босwортҳ, C. Э.. Энcйcлопаэдиа оф Ислам. Волуме ИХ: Сан–Сзе (2нд эд.). Леиден: Э. Ж. Брилл. ISBN 978-90-04-10422-8. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/*-SIM_7169.
- Ан Этҳноҳисториcал Диcтионарй оф тҳе Руссиан анд Совиэ�� Эмпирес. Греэнwоон Пресс, 1994.
- Раби, Узи; Тер-Оганов, Нугзар (2012). "Тҳе Милитарй оф Қажар Иран: Тҳе Феатурес оф ан Иррегулар Армй фром тҳе Эигҳтеэнтҳ то тҳе Эарлй Тwентиэтҳ Cентурй". Ираниан Студиэс 45 (3): 333–354. дои:10.1080/00210862.2011.637776.
- Атлас оф тҳе Этҳно-Политиcал Ҳисторй оф тҳе Cауcасус. Неw Ҳавен: Яле Университй Пресс, 2014.
- Пеоплес оф тҳе УССР: Ан Этҳнограпҳиc Ҳандбоок. М.Э. Шарпе, 1984.