Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси

1924–1991
Мақом	Туркистон АССР таркибида (1918–1924) Совет Иттифоқи республикаси (1924–1991) Де фаcто суверен давлат (1990–1991)
Ҳукумат бошчиси
• 1924–1937 (илк)	Файзулла Хўжаев
• 1990–1990 (сўнгги)	Шукрулло Мирсаидов
Давлат бошчиси
Тарихий эра	ХХ аср
Аввалги давлат Кейинги давлат Бухоро Халқ Совет Республикаси Хоразм Халқ Совет Республикаси Туркистон Автоном Совет Социалистик Республикаси Тожикистон ССР Ўзбекистон
Ҳозирда ҳудудида қуйидагилар мавжуд	Ўзбекистон  Тожикистон

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси, (русча: Узбекская Советская Социалистическая Республика) – Совет Иттифоқи таркибига кирган республикаларнинг бири. Туркистон Автоном Совет Социалистик Республикаси, Бухоро Халқ Совет Республикаси ҳамда Хоразм Халқ Совет Республикаси ҳудудларининг, асосан, ўзбеклар ва қорақалпоқлар яшайдиган қисмларида вужудга келган. 1924-йилдан 1936-йилгача Ўзбекистон Социалистик Совет Республикаси (русча: Узбекская Советская Социалистическая Республика) деб аталган. Айрим манбаларда Совет Ўзбекистони деб юритилади.

Пойтахти 1925-йил февралдан то май ойигача Бухоро, 1925-йил майдан то 1930-йил декабргача Самарқанд, 1930-йил охиридан Тошкент. Таркибига Қорақалпоғистон А Совет Социалистик Республикаси кирган. Республика 11 областга бўлинган, 156 раён, 123 шаҳар, 98 шаҳар типидаги посёлкаси бўлган^[1]. Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг майдони 447 400 км² бўлган.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси аҳолиси 1926-йилда 5 миллиондан ортиқ бўлган, 1989-йилга келиб 20 миллионга етган. 1989-йилда Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида ўзбеклар (14 миллиондан ошиқ), қорақалпоқлар (411 900), тожиклар (933 600), қозоқлар (808 200), қирғизлар (174 900), туркманлар (121 600) яшаган.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси ҳудуди шимол ва шимоли-ғарбда Қозоғистон Совет Социалистик Республикаси, жануби-ғарбда Туркманистон Совет Социалистик Республикаси, жануби-шарқда Тожикистон Совет Социалистик Республикаси, шимоли-шарқда Қирғизистон Совет Социалистик Республикаси, жанубида Афғонистон билан чегарадош бўлган.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида бошқа совет республикаларидаги каби бир неча оммавий қатағон амалга оширилган, бироқ бундай ҳолатларга қарамасдан, мамлакатда юзлаб саноат корхоналари қурилган, янги шаҳар ва посёлкаларга асос солинган. Саводсизликни тугатиш ишлари олиб борилган, педагогик ва илмий кадрлар тайёрлаш мақсадида янги мактаблар, техникумлар ва институтлар очилган. Мирзачўл ва бошқа чўлларнинг ўзлаштирилиши натижасида экин майдонлари кенгайган.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси 1990-йилнинг 20-июнида суверенитет эълон қилди, аммо 1991-йилнинг 31-августида мустақиллик эълон қилиниб, Ўзбекистон Республикаси деб қайта номлангунича Совет Иттифоқи таркибида қолди. Ўзбекистон мустақиллиги 1991-йилнинг 26-декабрида Совет Иттифоқи парчаланиб кетганидан кейин тан олинди.

Ўрта Осиёда миллий-ҳудудий чегараланиш ўтказилиши натижасида Туркистон Автоном Совет Социалистик Республикаси тугатилиб, унинг ҳудуди янги тузилган Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси, Туркманистон Совет Социалистик Республикаси, Тожикистон А Совет Социалистик Республикаси (Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси таркибида, 1929-йилдан Тожикистон Совет Социалистик Республикаси), шунингдек, Қорақирғиз автоном вилояти (Россия СФСР таркибида; Қирғизистон Совет Социалистик Республикаси), Қорақалпоқ автоном вилояти (Қозоғистон А Совет Социалистик Республикаси таркибида; кейинчалик Қорақалпоғистон А Совет Социалистик Республикаси, 1936-йилдан Ў��бекистон Совет Социалистик Республикаси таркибида) таркибига киритилди.

Умумўзбек советларининг Бухорода бўлган биринчи қурултойи (1925-йил 13–17-феврал)да „Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасини ташкил этиш тўғрисида декларация“ қабул қилинди. Қурултойда республиканинг олий органлари: Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Марказий Ижроия Қўмитаси (Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси МИК) ва Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Халқ Комиссарлари Совети (Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси ХКС тузилган).

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Бутуниттифоқ советларининг 3-сездида (1925-йил 13-май)да С Совет Социалистик Республикаси таркибига киритилган. 1927, 1937, 1978-йилларда Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси конституциялари қабул қилинган.

Республикадаги деҳқонларни ғоявий жиҳатдан бирлаштириб турган ташкилотлардан бири „Қўшчи“ иттифоқи бўлган (1920–1933-йилларда фаолият кўрсатган). 1924-йилда 200 минг кишини ўзига бирлаштирган бу иттифоқ ҳам аста-секин болшевикларнинг қишлоқдаги мустабид сиёсати тарғиботчисига айланган. Қишлоқ камбағалларининг энг қашшоқ қисмини ўзида бирлаштирган бу ташкилот коллективлаштириш (жамоалаштириш) ва „қулоқлаштириш“ даврида салбий рол ўйнади.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида болшевиклар томонидан амалга оширилган „социалистик тажриба“ маҳаллий халқ томонидан норозилик билан қарши олинди. Совет ҳокимиятининг дастлабки 10 йилликларида миллий раҳбар ходимлар ва зиёлилар томонидан марказнинг зўравонлигига қарши очиқ танқидий фикрлар айтилган. Мухолифат айрим давлат ва жамоат арбоблари, ёзувчилар, шоирлар, маориф ходимлари ва ҳуқуқшуносларни ўзаро бирлаштирган эди.

1925–1929-йилларда Ўзбекистонда ер-сув ислоҳоти амалга оширилди. Бу ислоҳот жойларда шарт-шароитлар ва тайёргарлик даражасига қараб уч босқичда ўтказилди. Кейинчалик қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш амалга оширилиб, колхоз ва совхозлар тузилди, бироқ шўролар ҳокимияти ўзига тўқ деҳқон хўжаликларини „қулоқ“ („муштумзўр“) сифатида тугатиш сиёсатини олиб борган.

Совет режими даставвал мавжуд тузумга мухолифатда турганларга қарши репрессия сиёсатини амалга оширган бўлса, 30-йиллардан бошлаб ўз халқига нисбатан оммавий террорни қўллади. ХХ аср 20-йилларининг иккинчи ярми ва 30-йиллар бошида Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида „Ўн саккизлар гуруҳи“, „иноғомовчилик“, „қосимовчилик“, „бадриддиновчилик“, „миллий иттиҳодчилар“, „наркомпрос иши“ каби сиёсий ишлар тўқилиши ва Мунавварқори бошчилигидаги миллий зиёлиларнинг қамоққа олиниши натижасида кўплаб ўзбек зиёлилари қатағон қилинди. 1931-йил апрелда Москвада бўлиб ўтган суд мажлисидан кейин Мунавварқори бошчилигидаги 15 киши отиб ташланди, қолган 70 киши эса узоқ муддатли қамоқ жазосига ҳукм қилинди.

30-йиллар ўртасига келганда бутун мамлакатда бўлгани сингари Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида ҳам оммавий қатағонлар авж олди. Республикадаги аксарият сиёсий раҳбарлар 1937–1938-йилларда „миллатчилик ва совет ҳокимиятига қарши кураш олиб бориш“да, шунингдек, қуролли қўзғолон кўтаришни тайёрлашда айбланди. Файзулла Хўжаев, Акмал Икромов, Султон Сегизбоев каби сиёсий раҳбарлар қатл этилди.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси жамиятнинг барча табақаларига ёйилган ҳибсга олиш тўлқини остида қолди. Давлат ва жамият арбоблари, хўжалик раҳбарлари ва оддий кишилар билан бир қаторда миллий зиёлилар оммавий равишда қатағон қилинди. ХХ аср ўзбек адабиётининг арбоблари; Фитрат, Чўлпон ва Абдулла Қодирий ва бошқалар отиб ташланди.

1937–1939-йилларда тўқиб чиқарилган сохта айбловлар бўйича Ўзбекистонда 41 мингдан ортиқ киши ҳибсга олиниб, улардан 37 мингдан ортиғи жазоланди, 6 920 киши эса отиб ўлдиришга ҳукм қилинди. Умуман олганда, 1937–1953-йилларда Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Ички ишлар халқ комиссарлиги (НКВД) тройкаси (учлиги) томонидан 100 мингдан ортиқ киши қатағон қилинди, улардан 15 минг нафари отиб ташланди. 1936–1940-йилларда фақат давлат ва жамоат арбоблари, ёзувчилар, шоирлар ва олимлардан 5 758 киши қамоққа олиниб, улардан 4 811 киши отиб ўлдиришга ҳукм қилинган эди.

Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасидан 1,5 миллион киши фронтга кетган, улардан 450 мингдан ортиқ киши жанг майдонларида ҳалок бўлган. Фашистлар босиб олган ҳудудлардан Ўзбекистонга 1 миллиондан ортиқ киши, жумладан, 200 минг бола эвакуация қилинди.

1943–1944-йилларда қалмоқлар, қ��им татарлари, чеченлар, ингушлар, олмонлар, қорачойлар, юнонлар, месхетин турклари, болқорлар ўз тарихий ватани ёки доимий яшаш жойларидан мамлакатнинг шарқий ҳудудларига кўчириб юборилди. Қримдан 151 604 қрим татарлари, Гуржистондан 110 минг месхетин турклари, Шимолий Кавказдан 175 минг чечен, 20 мингдан ортиқ ингуш, 4 500 болқор, арман ва юнонлар Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасига кўчирилди. Кўчириб келтирилганлар орасида бошқа халқларнинг вакиллари ҳам оз эмас эди. Махсус кўчириб келтирилганларнинг кўпчилиги колхоз ва совхозларга ишга жойлашдилар, кейинчалик Мирзачўлни ўзлаштиришда иштирок этдилар.

Уруш йилларида Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси қишлоқ хўжалиги аҳли энг мураккаб ва оғир шароитларда меҳнат қилиб, давлатга 4 148 000 тонна пахта, 82 миллион пуд ғалла, 54 067 тонна пилла, 195 минг тонна шоли, 57 444 тонна ҳўл мева, 36 минг тонна қуруқ мева, 159 300 тонна гўшт, 22 300 тонна жун ва бошқа маҳсулотларни етказиб бердилар. Урушда вайрон бўлган халқ хўжалигини тиклашга ёрдам бериш учун кўплаб ўзбекистонликлар Россия СФСР, Украина Совет Социалистик Республикаси, Белоруссия Совет Социалистик Республикаси ва бошқа республикаларга жўнатилди.

Уруш тугагач, орадан кўп ўтмай Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси бўйлаб яна бир ялпи қирғин тўлқини елиб ўтди. ХХ асрнинг 40-йиллари охири ва 50-йиллари бошидаги қатағонлар, асосан, маданият ва фан арбобларига қарши қаратилди. Ўзбекистон Компартияси МК марказнинг йўл-йўриқларига таянган ҳолда дунёқараши ва ижоди партия мафкурасидан фарқ қиладиган ижодий зиёлилар вакилларига қарши ҳужум бошлади. Ёзувчи ва шоирлардан Саид Аҳмад, Шукрулло, Мирзакалон Исмоилий, Шуҳрат, Мақсуд Шайхзода, Миркарим Осим, Ҳамид Сулаймонов, шунингдек, Муҳиддин Қориёқубов 1951-йилда „советларга қарши миллатчилик фаолияти“ олиб борганликда айбланиб қамоққа олиндилар ва 25 йил озодликдан маҳрум этилдилар. Ўзбек халқининг фахри ҳисобланган Ойбек бадном қилинди.

20-асрнинг 50–80-йилларида Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида турли саноат корхоналари қурилган, янги шаҳар ва посёлкаларга асос солинган. Мирзачўл ва бошқа чўлларнинг ўзлаштирилиши натижасида экин майдонлари кенгайган. Халқнинг турмуш даражаси муайян даражада яхшиланган. Айниқса, Ўзбекистон иқтисодиёти марказ манфаатларига бўйсундирилган. Совет Социалистик РеспубликасиИнинг аграр республикаларидан бирига айланган Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида пахта яккаҳокимлиги ўрнатилган. ХХ асрнинг 60-йилларида Орол денгизининг қуриши бошланди ва у минтақадаги экологик муҳитга жиддий зарар етказди.

ХХ асрнинг 80-йиллари бошларига келганда совет режими, унинг сиёсий тизими ва хўжалик юритиш усуллари ўзининг ривожланиш имкониятларини тугата бошлаган. Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси иқтисодиёти ҳам, катта хом ашё ва табиий бойликлар захирасига эга бўлишига қарамасдан, Совет Социалистик РеспубликасиИнинг марказий ҳудудларидан жуда тез ортда қола бошлаган.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг ижтимоий-сиёсий ҳаётида 1984-йил 23-июнда бўлган Ўзбекистон Компартияси МК 16-пленуми машъум рол ўйнаган. Москва ташаббуси ва кўрсатмаси билан ташкил қилинган бу пленумда қабул қилинган ҳужжатлар Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида ўзбек халқини асоссиз бадном этиш компаниясини бошлаб берди.

Совет Социалистик РеспубликасиИ Бош прокурори ҳузурида алоҳида муҳим ишлар бўйича махсус 12 кишилик терговчилар гуруҳи тузилиб, 1983-йилдаёқ Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасига юборилган эди. Улар кейинчалик марказдан республикага келган „десантчилар“га таяниб, Ўзбекистонда навбатдаги қатағонни амалга оширди.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида пахта тайёрлаш ва уни қайта ишлаш билан боғлиқ жараёнлардаги „қўшиб ёзиш“, „ўғрилик“, „кўзбўямачилик“, „порахўрлик“ ва ҳоказоларни тергов қилувчи Гдлян ва Иванов гуруҳининг талаби билан республикадаги жамоа хўжаликлари раислари ва совхоз директорларининг 60 фоизи, қишлоқ хўжалиги етакчи мутахассисларининг 45 фоизи, пахтачилик бригада бошлиқларининг 35 фоизи, шунингдек, кўплаб раҳбарлар, вилоятлар ва туманлар партия қўмитаси котиблари, республика миқёсидаги партия, совет ва хўжалик раҳбарлари ўз вазифаларидан олиб ташланди ва уларга нисбатан жиноий иш қўзғатилди.

1983–1990-йилларда Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида „пахта иши“ бўйича жами 40 минг киши тергов қилинди, 5 минг киши эса сохта айблар билан жиноий жавобгарликка тортилди. Тергов жараёнида инсон ҳуқуқлари топталиб, тутқунларга жисмоний ва руҳий тазйиқ ўтказилди. Уларнинг оила аъзолари ва қариндош-уруғлари ҳам қамоққа ташланди.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида қилинган қатағон ва ёвузликлар халқ оммасини совет режимига нисбатан нафратини оширди, тузумга бўлган муносабатини кескин ўзгартирди. Ана шундай мураккаб бир вазиятда республикада мустақиллик учун кураш кучайди. 1990-йил 20-июнда Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Олий Совети „Мустақиллик декларацияси“ни қабул қилди. 1991-йил 31-августда „Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллигини эълон қилиш тўғрисида“ қонун қабул қилиниб, Ўзбекистон мустақилликка эришди.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси маъмурий жиҳатдан 1925-йилда дастлаб 10 та вилоят (Самарқанд, Тошкент, Фарғона, Хўжанд, Бухоро, Наманган, Зарафшон, Сурхондарё, Қашқадарё, Хоразм) ва Тожикистон А Совет Социалистик Республикаси (1929-йилгача Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси таркибида бўлган), 22 уезд ва 241 волостга бўлинган. 1926-йилда маъмурий-иқтисодий раёнлаштириш амалга оширилган.

1987-йилда Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси таркибига Қорақалпоғистон А Совет Социалистик Республикаси (1936-йилдан у Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси таркибида бўлган), 12 та област (Андижон, Бухоро, Жиззах, Навоий, Наманган, Самарқанд, Сирдарё, Сурхондарё, Тошкент, Фарғона, Хоразм, Қашқадарё), 155 раён, 123 шаҳар, 95 та посёлка ҳамда Тошкент шаҳри кирган.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси пойтахти 1925-йил февралдан то май ойигача Бухоро шаҳри бўлган. 1925-йил майдан то 1930-йил декабргача Самарқанд шаҳри пойтахт бўлган. 1930-йил охиридан пойтахт Тошкентга кўчган.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси сиёсий ҳаётида Ўзкомпартия (1925-йил февралда Бухорода тузилган) етакчи рол ўйнаган. Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси да ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи олий органи – Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Олий Совети (1937-йилдан) ҳамда ижро қилувчи ва бошқарувчи олий органи – Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Министрлар Совети (1946-йилдан) ҳисобланган. Давлат ҳокимиятининг маҳаллий органлари – 2,5 йилга сайланадиган халқ депутатларининг област, раён, шаҳар, посёлка, қишлоқ ва овул советлари бўлган. Бироқ амалда ҳокимият Совет Иттифоқи Коммунистик партияси (КПСС)нинг республикадаги бўлими – Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси ва марказ гумашталари қўлида бўлган. ЎзКП (б) эътиборини совет ҳокимиятини мустаҳкамлашга, босмачилик ва маҳаллий мулкдорларга қарши курашга, социалистик индустрлаштиришни амалга оширишга, қишлоқ хўжалигини коллективлаштиришга, маданий инқилобни ўтказишга қаратган.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси ташкил қилинганидан сўнг республика давлат бошқаруви органлари Иттифоқ органлари тартибида ва улардан андоза олинган ҳолда тузилган. Бу иттифоқдош республикаларнинг марказдан туриб бошқаришнинг энг осон ва оддий, шу билан бирга мустаҳкам шакли эди.

Меҳнат аҳлининг энг оммавий ташкилоти – касаба уюшмалари ҳам партия қўмиталарига тўла-тўкис қарам бўлиб қолган. Мустабид тузум ёш авлодни коммунистик руҳда тарбиялашга мунтазам эътибор қаратган. Бу ишлар билан Бутуниттифоқ ленинчи коммунистик ёшлар союзи (ВЛКСМ) нинг Ўзбекистондаги органи – Ўзбекистон ленинчи коммунистик ёшлар союзи (ЎзЛКСМ) шуғулланган.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Конституциясида Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Совет Иттифоқи таркибидаги тенг ҳуқуқли суверен республика сифатида ўз ҳудудида давлат ҳокимиятини мустақил равишда амалга оширади, чет давлатлар билан алоқа боғлаш, улар билан шартномалар тузиш ҳамда дипломатик ва консуллик вакиллари айирбошлаш, халқаро ташкилотлар фаолиятида иштирок этиш ҳуқуқига эга деб белгилаб қўйилган бўлса ҳам, амалда Ўзбекистоннинг ҳуқуқи Россия СФСР таркибидаги областлар ёки автоном республикалар ҳуқуқи билан тенглаштирилиб қўйилган эди. Юқори лавозимдаги кадрларни тайинлаш ёки олиб ташлаш марказдан туриб ҳал қилинар эди.

• Файзулла Хўжаев (1925–1937)
• Абдулла Каримов (1937)
• Султон Сегизбоев (1937–1938)
• Абдужаббор Абдураҳмонов (1938–1946-йилгача)

• Абдужаббор Абдураҳмонов (1946–1950)
• Абдураззоқ Мавлонов (1950–1951)
• Нуриддин Муҳиддинов (1951–53; 1954–1955)
• Усмон Юсупов (1953–1954)
• Собир Камолов (1955–1957)
• Мансур Мирзааҳмедов (1957–1959)
• Ориф Алимов (1959–1961)
• Раҳмонқул Қурбонов (1961–1971)
• Нармахонмади Худойбердиев (1971–1984)
• Ғайрат Қодиров (1984–1989)
• Мираҳад Мирқосимов (1989–1990)

• Ислом Каримов (1990-йил 1-ноябрдан)

• Владимир Иванов (1925–1927)
• Николай Гикало (1929)
• Акмал Икромов (1929–1937)
• Усмон Юсупов (1937–1950)
• Амин Ниёзов (1950–1955)
• Нуриддин Муҳиддинов (1955–1957)
• Собир Камолов (1957–1959)
• Шароф Рашидов (1959–1983)
• Иномжон Усмонхўжаев (1983–1988)
• Рафиқ Нишонов (1988–1989)
• Ислом Каримов (1989–1991)

• Йўлдош Охунбобоев (1925–1937-йилгача)

• Йўлдош Охунбобоев (1937–1943)
• Абдували Мўминов (1943–1947)
• Амин Ниёзов (1947–1950)
• Шароф Рашидов (1950–1959)
• Ёдгор Насриддинова (1959–1970)
• Назар Матчонов (1970–1978)
• Иномжон Усмонхўжаев (1978–1983)
• Олимжон Салимов (1983–1986)
• Рафиқ Нишонов (1986–1988)
• Пўлат Ҳабибуллаев (1988–1989)
• Мирзаолим Иброҳимов (1989–1991)

• Шукрулла Йўлдошев (1991-йил 12-июндан)

Ўзбекистоннинг совет даври тарихи муайян йўқотишлар ва фожиалар билан биргаликда катта қурилишлар ва саноат корхоналари бунёд этилган давр ҳамдир. Айнан шу даврда Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси замонавий қишлоқ хўжалиги республикасига айлантирилди. Бу йилларда иқтисодиёт, маданият, маориф, соғлиқни сақлаш ва ижтимоий таъминот соҳаларида муайян ютуқларга эришилди.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида 1925–1926-йилларда ишчилар сони 11 900 кишига етди. Уларнинг 29,3 фоизини маҳаллий миллат вакиллари ташкил этарди. Ўзбекистон учун саноат қурилишини кенг суръатда жадаллаштириш ниҳоятда зарур эди. Чунки республика иқтисодиёти ХХ асрнинг 30-йиллари бўсағасида ҳам аграр хусусиятга эгалигича қолаётган эди. 1927-йилда Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси халқ хўжалигида қишлоқ хўжалигининг салмоғи 62,6 фоиз, саноатнинг салмоғи 37,4 фоизни ташкил этар, шу билан бирга саноат ишлаб чиқаришнинг 90 фоизи қишлоқ хўжалиги хом ашёсини қайта ишлашга асосланган эди. Иқтисодиёт хом ашё йўналишида бўлганлиги сабабли Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси саноати фақат бир томонлама ихтисослаштирилаётган эди: унинг 2/3 қисмига яқини пахта тозалаш саноати ҳиссасига тўғри келарди, у бутунлай метрополия эҳтиёжларини қондиришга хизмат қиларди, унинг бошқа тармоқлари ўз ҳолича ривожланиб, умуман, Совет Социалистик РеспубликасиИ иқтисодиёти билан заиф боғланган эди.

Биринчи 5 йиллик даври (1928–1932)да Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида 289 та саноат корхонаси қурилди ва ишга туширилди, 79 та корхона қайта ташкил этилди, саноатнинг асосий ишлаб чиқариш фондлари 3 баравар, нефт қазиб чиқариш 2,5 баравар, металл ишлаш саноати маҳсулотлари 6 баравар, семент ишлаб чиқариш 3,5 баравар ортди. Енгил саноатнинг кончилик, поябзал ишлаб чиқариш, тикувчилик соҳалари ва ип-газлама ишлаб чиқариш суръатлари ошиб борди. Ана шу даврда Ўрта Осиёда пахтачилик, машинасозлик саноатининг тўнғичи бўлган „Ташселмаш“ ва Қувасой семент заводи барпо этилди. „Чирчиққурилиш“, Тошкент тўқимачилик комбинати қурилиши тез суръатлар билан олиб борилди. Фарғона тўқимачилик фабрикаси ва ёғ заводи, Бухоро, Тошкент ва бошқа шаҳарларда тикувчилик фабрикалари ишга туширилди.

Саноатнинг ривожлантирилиши энергетика базасини кенгайтиришни талаб қиларди. Фарғона, Самарқанд, Тошкент ва бошқа жойларда янги электр стансиялари қурилди. 1932-йилда барча электр стансияларининг сони 1928-йилдаги 16 та ўрнига 49 тага етди, электр қуввати ишлаб чиқариш эса 7 баравардан зиёдроқ ошди.

Иккинчи 5 йиллик даври (1933–1937)да Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида барпо қилинадиган саноат корхоналари маҳаллий шароит ва миллий манфаатларни эмас, балки марказ эҳтиёжларини ҳисобга олиб режалаштирилган эди. Мас, Чирчиқдаги азотли ўғитлар заводи ва Тошкент тўқимачилик комбинатини барпо этишдан мақсад Ўрта Осиё минтақасида пахтачиликни ривожлантиришдан иборат бўлган. Умуман иккинчи 5 йиллик даврида 189 та турли саноат корхоналари ва электр стансиялари барпо этилди. Улар орасида Фарғонадаги йигириш-тўқиш фабрикаси, Хавдоғ ва Учқизил нефт конлари, Тошкент матбаа комбинати, Қўқон суперфосфат заводи, Бухородаги иссиқлик электр стансиялари, Қодирия ва Бўржар стансиялари, Тошкент лок-бўёқ заводи ва бошқалар бор бўлиб, улар, асосан, Совет Иттифоқи эҳтиёжларини қондириш учун хизмат қилган.

Урушдан олдинги учинчи 5 йиллик даври (1938–1942)да саноат ривожланишида силжиш кузатилди. Урушнинг бошланишига келиб, Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида 134 та саноат корхонаси қўшимча равишда ишга туширилди. Улар орасида Чирчиқ электр-кимё комбинати, Тошкент тўқимачилик комбинатининг 2 навбати, Мўйноқдаги йирик балиқ-консерва заводи бор эди. Чирчиқ ГЕС, Олмалиқ мис эритиш комбинати, Қувасой ГРЕСи, Товоқсой ва Самарқанд ГЕСларини қуриш, Ангрендаги кўмир конини ишга тушириш жадал суръатлар билан борди.

Уруш бошланиши вақтига келиб республиканинг саноат потенсиали 1 445 та йирик ва ўрта саноат корхоналарини ҳамда 19 мингта майда корхоналарни ўз ичига олган. Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси воситаларини ва истеъмол буюмларини ишлаб чиқарадиган тармоқлар ўртасидаги нисбат жиддий равишда ўзгарди. Йирик саноат салмоғи 1928-йилдаги 16,3 фоиздан 1940-йилда 32,8 фоизга кўтарилди.

Саноатни кадрлар билан таъминлаш жараёни зиддиятли хусусиятга эга бўлди. Умуман, шиддатли индустрлаштириш суръатлари ишчилар ва муҳандис-техник кадрлар билан таъминлашнинг миқдор жиҳатидан ўсишига обектив шароит яратди. Масалан, йирик саноатда ишчилар синфининг сони биринчи 5 йилликдаги 17,9 мингдан 62,4 минг кишига етди ёки деярли 3,5 баравар ортди. 1937-йилга келиб саноат ишчиларининг умумий миқдори 181 минг кишидан иборат бўлган. Лекин улар орасида маҳаллий миллат вакиллари озчиликни ташкил қилган.

Совет давлатининг сиёсий раҳбарияти, халқ хўжалигини бошқаришда ўзлари йўл қўйган хато ва камчиликлар натижасида юзага келган йўқотишлар ўрнини маъмурий буйруқбозлик орқали мажбурлаш ва юқоридан ташкил қилинган „социалистик мусобақа“, „зарбдорлик“, „стахановчилик“ ва бошқа бир қатор ишчилар ҳаракатлари воситасида „омманинг инқилобий ғайрат-шижоати“ни авж олдириш билан қоплашга интилди.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Совет Иттифоқига пахта хом ашёсини етказиб берувчи асосий республика ҳисобланган. Ўзбекистонда етиштирилган пахтанинг асосий қисми Россиянинг тўқимачилик фабрикаларига қайта ишлаш учун юборилган ва чет элларга экспорт қилинган. Ўзбекистон саноати, асосан, қишлоқ хўжалиги эҳтиёжларига хизмат қилишга йўналтирилган эди. Саноатда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига дастлабки тарзда ишлов берадиган тармоқлар асосий ўринни эгаллайди. Республика хом ашёсининг пировард маҳсулоти Совет Иттифоқи саноат марказларида ишлаб чиқарилар, бинобарин, фойданинг асосий қисми ҳам ўша ерда қоларди. Шунингдек, Бухоро – Урал ва дунёда энг узун Ўрта Осиё – Марказ газ қувурлари орқали Ўзбекистоннинг табиий гази Россия СФСР ва Шарқий Европа давлатларига жўнатилган. Лекин республикадаги шаҳар ва қишлоқларнинг аксарият қисми газлаштирилмаган эди. Ўзбекистонда қазиб олинган олтин, уран ва бошқа нодир металларнинг экспортидан келган валюта марказнинг хазинасига тушган. Республикада ишлаб чиқарилган саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари 42 та мамлакатга экспорт қилинган, лекин Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси чет эллар билан алоқа ўрнатиш, хорижий фирмалар ва компаниялар билан бевосита иқтисодий шартномалар тузиш ҳуқуқидан маҳрум эди. Бундай ваколат фақат марказдаги Иттифоқ министрликлари ва идоралари зиммасида бўлган.

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси аҳолиси 1926-йилда 5 миллиондан ортиқ бўлган, 1989-йилга келиб 20 миллионга етган. 1989-йилда Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида ўзбеклар (14 миллиондан ошиқ), қорақалпоқлар (411 900), тожиклар (933 600), қозоқлар (808 200), қирғизлар (174 900), туркманлар (121 600) яшаган.

Вилоят	Ҳудуди, км²	Аҳолиси	Ўзбеклар	Руслар	Тожиклар	Қозоқлар	Татарлар	Қрим татарлари	Қирғизлар	Туркманлар	Қорақалпоқлар	Корейслар	Украинлар	Турклар
Қорақалпоғистон	164 900	1 212 207	397 826	19 846	128	318 739	7 769	27		60 244	389 146	9 174
Хоразм	6 300	1 012 313	957 623	12 179	255	14 155	7 829	27		5 960	910	6 434
Бухоро	142 100	1 622 484	1 226 967	133 197	50 920	91 126	36 835	9 781		8 147	15 739	3 226	12 870	1 500
Самарқанд	24 500	2 281 872	1 764 872	113 522	209 161	8 185	35 044	3 368				6 504	14 226	18 495
Қашқадарё	28 400	1 595 760	1 399 238	37 579	79 876		21 184	7 175		19 722		649
Сурхондарё	20 800	1 249 879	993 244	37 846	160 837	3 732	16 996	54			18 225	3 707
Сирдарё	25 600	1 297 949	923 534	88 415	58 947	71 406	33 947	19 016	29 326			16 730		18 655
Тошкент шаҳри	400	2 060 206	910 334	701 326	14 857	30 607	129 236	13 516			3 621	43 973	59 988
Тошкент	15 200	2 143 462	1 075 486	313 855	89 625	266 365	106 160	64 880	10 086			76 178	26 558	43 168
Фарғона	7 100	2 148 737	1 735 011	123 826	114 482		32 726	22 833	43 552			6 504	11 100	13 582
Андижон	4 200	1 721 337	1 506 993	44 658	24 509		24 870	9 781	70 446			4 707		5 000
Наманган	7 900	1 470 871	1 252 218	27 229	129 963		15 235	11 640	16 177			3 676		3 000
Жами	447 400	19 810 077	14 142 475	1 653 478	933 560	808 227	467 829	188 772	174 140	121 578	411 878	183 140	153 197	106 302

Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасида болшевиклар партияси томонидан ХХ асрнинг 20-йиллар охири – 30-йиллар бошида амалга оширилган „маданий инқилоб“ ўзбек миллий маданиятига қаттиқ зарба берди. Марказ томонидан ўзбек халқининг урф-одатлари ва асрий қадриятлари зарарли деб ҳисобланиб, улар ман этилди. Шунингдек, совет даврида Ислом дини ва унинг қадриятлари оёқости қилинди. Ўзбек тили иккинчи даражали тилга, рус тили эса давлат ва асосий муомала тилига айлантирилди.

Бироқ бундай ҳолатларга қарамасдан, совет даврида мамлакатда маданият соҳасида катта ютуқларга ҳам эришилди. Саводсизликни тугатиш ишлари олиб борилди, педагогик ва илмий кадрлар тайёрлаш мақсадида янги мактаблар, техникумлар ва институтлар очилди. Мафкуравий тазйиқларга қарамай, Ойбек, Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Зулфия, Абдулла Қаҳҳор, Мақсуд Шайхзода, Миртемир каби ёзувчи ва шоирлар, Ҳабиб Абдуллаев, Иброҳим Мўминов, Обид Содиқов, Яҳё Ғуломов каби олимлар, Олим Хўжаев, Раззоқ Ҳамроев, Шукур Бурҳонов, Лутфихоним Саримсоқова, Ҳалима Носирова, Тамарахоним каби санъаткорлар етишиб чиқди.

1929-йилда араб имлосига асосланган ўзбек ёзуви лотин, 1940-йилда эса кирилл имлосига алмаштирилди. 1993-йилнинг 2-сентабрида – Совет Иттифоқи парчаланиб кетиб, Ўзбекистон мустақилликка эришганидан кейин Ўзбекистонда лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисидаги қонун қабул қилинди. Аммо янги ёзувга ўтиш жараёни ҳалигача ўз якунига етгани йўқ.

Совет даврида ўзбек тилининг илк кенг қамровли изоҳли луғати ҳамда ўзбек тилидаги илк умумий энсиклопедия – 14 жилдли „Ўзбек совет энсиклопедияси“ чоп этилди, минглаб хориж ёзувчи ва шоирларининг асарлари ўзбек тилига таржима қилинди.

• „Ўзбекистоннинг янги тарихи“, 2-китоб [Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида], Тошкент, 2000;
• Азизхўжаев А., „Мустақиллик: курашлар, изтироблар, қувончлар“, Тошкент, 2001;
• Алимова Д. А., Голованов А. А., „Ўзбекистон мустабид совет тузуми даврида: сиёсий ва мафкуравий тазйиқ оқибатлари“, Тошкент, 2000;
• „Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари“, Тошкент, 2001;
• „Ўзбекистон тарихи“ (1917–1991-йил), Тошкент, 2002;
• Шамсутдинов Р., „Қишлоқ фожеаси: жамоалаштириш, қулоқлаштириш, сургун“, Тошкент, 2003.

Викиомборда Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси ҳақида туркум мавжуд

• Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси Катта совет энсиклопедиясида ^(рус.)

Ушбу мақолада Ўзбекистон миллий энсиклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган.