Ablay xon

Ablay xon
qozoqcha: Abыlay-xan
Qozoq xonligining 18-xoni
Mansab davri 1771 – 1781
Oʻtmishdoshi	Abilmambet xon
Vorisi	Kenesari xon
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	Turkiston, Qozogʻiston
Dafn qilingan joyi	Xoʻja Ahmad Yassaviy maqbarasi Xoʻja Ahmad Yassaviy maqbarasi
Bolalari	Vali xon, Qasim sulton, Suyik sulton, Adil sulton (hammasi 30 oʻgʻil bola, 40 qiz
Otasi	Valibaqi sulton
Dini	Islom sunniy
Janglari	Angiraqay jangi

Ablay xon (1771 – 1781) – qozoqlarning Oʻrta juz (Oʻrda) sultoni, xoni (1771-yildan). 1740-yildan Rossiya fuqaroligiga oʻtishga majbur boʻldi va Rossiya bilan savdo munosabatlari olib bordi. Oʻrta juz, qisman Katta juz qozoqlarini, qirgʻizlarning baʼzi urugʻlarini oʻz hukmronligi ostida birlashtirishga erishdi^[1].

Ablay – Rahmatning doʻsti, Jangirxonning beshinchi avlodi. Jangirxonning Volibak va Tauke ismli ikki oʻgʻli bor. Jangir vafot etib, Tauke taxtga oʻtirgach, Valibakiy xonlikdan norozi boʻlib, Urganishni boshqargan amakisi Qayipxon qoʻliga oʻtadi. Valibakiyning oʻgʻli Abilay jangga borgach, qahramon boʻlib, qotil Abilayga aylanadi. Shu Abilaydan goʻzal Valiy tugʻiladi. Oʻgʻli Abilmansur (keyinchalik Abilay qozoq xoni boʻldi) „Oqtabon shubirindi“ yillarida yetim qolib, uyi Toʻla biy qoʻliga oʻtadi. Uning och terisi va oʻsib ketgan sochlariga qarab, Toʻla biy unga „Sabalak“ deb nom qoʻyib, tuyasini boqdi. Abumambet ham qozi otini qadrlagan. Sh. Valixonovning yozishicha, bu Abilayning 13 yoshida boʻlsa kerak. Toʻla raqs qoʻl ostida boʻlishi Abilayga katta taʼsir koʻrsatgan. Qozoq dashtining hikmatini jamlagan bobo qozoq xalqi birlashgan taqdirdagina dushmanga qarshi tura olishini yosh bolakay ongiga singdira olgan. Qolaversa, bolalikdan koʻrgan er-xotinning hayoti va hayotiy tajribasi Abilayning yurt hayotiga erta aralashib ketishiga sabab boʻlgan. Buqar, Umbetey vodiylari va boshqalar. ogʻzaki adabiyotining yirik namoyandalarining maʼlumotlariga koʻra, Abilay yigirma yoshida qon frontida koʻrsatgan jasorati bilan eʼtirof etilgan. Buqarning Abilayga „Yigirmaga kirgach, zarrin tayanchda oq lochin boʻlib uchasan“ degan soʻzlari ham shundan dalolat beradi.

1730-1733-yillardagi janglarning birida avvallari nomaʼlum yigit Abilmansur qalmoqlarning bosh qahramoni Kaldan Serenning yaqin qarindoshi (baʼzi maʼlumotlarga koʻra kuyovi) Sharishni oʻldiradi. Gʻalabali jangdan soʻng ulugʻ otasining arvohini chaqirib, dushmanga Ablay deb nom qoʻygan Abilmansur Oʻrta juzning sultoni sifatida eʼtirof etilib, qozoq dashtidagi nufuzli sarkardalardan biriga aylanadi. Oxirgi oʻrinda Abilmansurning ismi unutilib, Ablay deb ataladi.

Ablayning 20 yoshi qaysi yilga toʻgʻri kelishiga qarab, uning qaysi jangda qatnashganini taxmin qilish mumkin. Bu, albatta, Abilay ishtirok etgan birinchi urush emas. Milliy hikoyalar, tarixiy sheʼrlar Sabalakning Bogenboy qoʻshinlari tarkibida ilk bor yurishlarda qatnashganligidan dalolat beradi. Aniroqay jangida qatnashmagan boʻlsa ham, Abilayning 1730—33-yillar. Uning katta jangda qatnashgani shubhasiz. Tarixiy manbalardan maʼlumki, 1730 va 1731-yillarda Oʻrta juz qoʻshinlari bilan Jongʻarlar oʻrtasida bir qancha yirik janglar boʻlgan. 1732-yilda jungorlarning 7000 dan ortiq qoʻshinlari Oʻrta juzning sharqiy chekkasidagi qishloqlarga hujum qilib, dumaloq zarbaga uchradi. Agar Ablayning yigirma yoshi 1733-yilga toʻgʻri kelgan boʻlsa, oʻsha yili qozoqlar va qalmoqlar oʻrtasida katta jang boʻlganligi Xitoy yozuvlarida qayd etilgan. Ablayning harbiy xarakteri, sarkardalik qobiliyati ayniqsa 30—40-yillardagi janglarda yaqqol namoyon boʻldi. Buxor jirovi hayotga yaqin boʻlgan ana shunday janglardan birini „Qaldan bilan urushib, yetti kun urushib…“ deb taʼriflaydi. Abilayning qonli koʻylakdagi oʻrtoqlari: Qorakerey Qabanbay, Qanjigʻali Bogenbay, Shakchak Janibek, qoraqalpoq Qilishbek, Shapyrashti Naurizbay va boshqalar. taniqli qozoq qahramonlari birgalikda qatnashadilar. Bu Ablayning qozoq xalqining boshini dushmanga qarshi birlashtira olganidan dalolatdir. Asta-sekin Ulusdagi barcha hokimiyat Az-Tauke xonning nabirasi Abil Mambetxondan Abilayga oʻtdi. Abilayning mardligi va ziyrakligiga boʻysungan Abilmambet dono aka boʻlib qoladi va maslahatchi xon darajasi bilan cheklanadi. 18-asrning 30-yillari oxirida Abilay nomi bizga maʼlum boʻlgan hujjatlarda Abilmambetxon bilan birga tilga olinadi. Rus tarixchisi A. I. Levshin: „1739 yilda Sameke xon oʻrniga xon saylanishidan oldin Oʻrta juzlikda Abil Mambet va Ablay bir xonlikni boshqargan“, deb yozadi u. Sh. Valixonov ham bu fikrni qoʻllab-quvvatlaydi.

1723-yilda jongʻor hukmdorlari katta qoʻshin bilan qozoq zaminiga bostirib kirib, uni vayron qildilar. „Oqtabon shubirundi, alqa koʻl sulama“ deb atalgan qalin oʻlka zulmatga botganida Abilmansur oʻn ikki yoshda edi. Och-yalangʻoch odamlarni koʻrish u yoqda tursin, dard, oʻch, gʻazab, orzu-istak timsolini jamiyat bilan birga olib yurgan oʻgʻlonlardan edi. Abulxayr ruslar bilan aloqada boʻlib, Rossiya imperiyasi koʻmagida xonlik qudratiga erishmoqchi boʻlganida, qozoq qoʻshinlarining jangovar qudratiga juda qoyil qoldi. Mamlakatda katta kelishmovchilik kuchaymoqda, farovonlik hukm surmoqda. Buni bilgan joʻngʻorlar qozoqlarni masxara qildilar, ularning shaʼnini oyoq osti qildilar, qozoq qahramonlarini jasoratini yoʻq qilish uchun shiddatli janglarga taklif qildilar. Bunday janglardan biri, noyob, 1731-yilda boʻlib oʻtdi. Unda urushayotgan ikki tomonning xonlari ham qatnashadilar. Bu kurashda Joʻngʻorlar Qaldendan Seren Xonning doʻsti mashhur qahramon Sharishni olib chiqadilar. Qozoq qoʻshinlarining hech birining unga qarshi chiqishga yuragi yoʻq edi, u bir muddat jim tursa kerak. Shunda Sharish: „Eng kuchli qahramoningni chiqar, boʻlmasa bayrogʻing magʻlub boʻladi!“ dedi. – u aytdi. Bu vaqtda Sabalaq uyatga chiday olmay, Abul Mambetxonning iltimosi bilan musobaqaga joʻnabdi. U frontga borishi bilanoq "ehtiyotkorlik bilan borib Sharishning boshini kesib: „Dushman qochdi, dushman qochdi!“ dedi. – dedi u, Joʻngʻar guruhiga turib, olomon uning orqasidan ergashdi. Uning xayolidan oʻtib, joʻngʻor

rlar orqasiga qaramay qochib ketishadi. Gʻala-gʻovur tinchib, xalq yana toʻplangach, Abil Mambetxon Sabalakdan soʻradi: – Nega Ablayga qarshi shiorlar koʻtarding? – deb soʻradi u. Soʻng „Mening ismim Abilmansur, qotil boʻlgan Abilayning nabirasi edi

, omadim kelaveradimi, deb urushda nasib boʻladigan bobomning ismini chaqirdim“, deydi. Oʻsha yerda oq tanli Abilmambet unga „Ablay“ ismini berishni soʻrab, uch yuztadan toʻqsonta yaxshi odamga hamroh boʻlib, Janibek degan kishidan duo oladi^[2][3].

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

1. ↑ Aybin. Ensiklopediya. / Bas red. B.Ө.Jaqip. – Almati: "Qazaq ensiklopediyasi", 2011. – 880 bet. ISBN 9965-893-73-X
2. ↑ Sayasi tүsіndіrme sөzdіk. – Almati, 2007. ISBN 9965-32-491-3
3. ↑ Qazaq mәdenietі. Ensiklopediyaliq aniqtamaliq. Almati: „Aruna Ltd.“ JShS, 2005 ISBN 9965-26-095-8