Kontent qismiga oʻtish

Imperial oʻlchov birliklari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Seven Sisters hududidagi sobiq Ogʻirlik va oʻlchovlar idorasi (590 Seven Sisters Road manzilida joylashgan).

Imperial birliklar tizimi, shuningdek, imperial tizim yoki imperial birliklar (baʼzan Britaniya imperial tizimi[1] yoki 1826-yildagi Exchequer standartlari deb ham ataladi) birinchi marta 1824-yilda qabul qilingan Britaniya „Ogʻirlik va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonunida belgilangan va keyinchalik bir qator ogʻirlik va oʻlchovlar toʻgʻrisidagi qonunlar hamda ularning oʻzgartirishlari orqali rivojlantirilgan tizimdir.

Imperial tizim AQShning birliklar tizimi singari eski ingliz birliklari asosida yaratilgan. 1588-yildan 1825-yilgacha amal qilgan Winchester standartlari imperial birliklar tizimiga almashtirilgan[2]. 1826-yildan Britaniya imperiyasi boʻylab rasmiy foydalana boshlangan.

XX asr oxirlariga kelib, sobiq imperiya davlatlarining koʻpchiligi rasmiy ravishda asosiy oʻlchov tizimi oʻlaroq metrik tizimni qabul qilgan, ammo Buyuk Britaniyada va sobiq imperiyaning baʼzi qismlarida, xususan Kanadada, imperial birliklar metrik birliklar bilan birgalikda hali ham qoʻllanib kelmoqda.

Imperial birliklar tizimi haqidagi zamonaviy Buyuk Britaniya qonunchiligi 1985-yilgi „Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonunda (va keyingi oʻzgartirishlar bilan) bayon etilgan[3].

Joriy etilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1824-yilgi „Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonun dastlab 1825-yil 1-mayda kuchga kirishi rejalashtirilgan[4]. Ammo, 1825-yilgi „Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonunda ushbu sana 1826-yil 1-yanvargacha kechiktirilgan[5]. 1824-yilgi qonunda keng tanilgan va imperial birliklar ekvivalentlari bilan aniq belgilangan holatlarda eski birliklardan foydalanishga ruxsat etiladi[4].

Dorishunoslik birliklar tizimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1876-yilda Londondagi Trafalgar maydonida o‘rnatilgan uzunlikning imperial standartlari.

Dorishunoslik birliklar tizimi 1824- va 1825-yillardagi qonunlarda tilga olinmagan. Oʻsha davrda Angliya, Uels va Berwick-upon-Tweed hududlarida Dorishunoslik birliklar tizimini London tibbiyot kolleji, Irlandiyada esa Dublin tibbiyot kolleji tartibga solgan. Shotlandiyada esa bu birliklar Edinburg tibbiyot kolleji tomonidan norasmiy ravishda tartibga solingan. Ushbu uch kollej vaqti-vaqti bilan farmakopeyalarni (dorixona qoʻllanmalari) nashr etib turgan. London va Dublin farmakopeyalari qonuniy kuchga ega boʻlgan[6][7].

Imperial dorishunoslik oʻlchovlari 1836-yilgi London Farmakopeyasi[8][9], 1839-yilgi Edinburg Farmakopeyasi[10] va 1850-yilgi Dublin Farmakopeyasi[11] orqali suyuqlikning 20 unsiyadan tashkil topgan imperial pinta asosida joriy etilgan. 1858-yilgi Tibbiyot Qonuni dorixona qoʻllanmasini nashr etish hamda dorixonaga oid ogʻirlik va oʻlchovlarni tartibga solish huquqini qirol hokimiyatiga oʻtkazgan[12].

Oʻlchov birliklari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uzunlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu maqoladagi metrik ekvivalentlar eng soʻnggi rasmiy taʼrifni asos qilib oladi. Shu kungacha imperial Standart Yardning eng aniq oʻlchovi 0,914398415 metr edi[13].

Uzunlik birliklari jadvali
Birlik Qisqartma yoki belgisi Oldingisiga nisbati Fut Metr Izohlar
tvip 1⁄17280 0.0000176389 Tipografik oʻlchov
thou th 1.44 twip 1⁄12000 0.0000254 „Inchning mingdan bir qismi“ qisqartmasi. Shuningdek, mil deb ham ataladi[14].
barleycorn 333+1⁄3 th 1⁄36 0.0084667 1⁄3 dyuym
dyuym dyuym (in ″) 3 Bc 1⁄12 0.0254 1 metr ≈ 39.3701 dyuym
hend hh 4 dyuym 1⁄3 0.1016 Otlarning boʻyini oʻlchashda ishlatiladi
fut ft (′) 3 h 1 0.3048 12 dyuym
yard yd 3 ft 3 0.9144 1959-yilgi xalqaro yard va funt kelishuvi bilan aniq 0.9144 metr sifatida belgilangan
cheyn ch 22 yd 66 20.1168 100 link, 4 rd, yoki furlongning 1⁄10 qismi. Kriket maydonida ikkita wicket orasidagi masofa.
furlong fur 10 cheyn 660 201.168 220 yd
milya mil (mi) 8 furlong 5280 1609.344 1760 yd yoki 80 cheyn
liga lea 3 mil 15840 4828.032 Bugungi kunda hech bir mamlakatda rasmiy birlik sifatida qoʻllanmaydi.
Dengiz birliklari
dengiz sarjini ftm 2.02667 yd 6.0761 1.852 Britaniya Admiralteyligi amalda 6 ft dan iborat dengiz sarjinidan foydalangan. Xalqaro dengiz milyasi qabul qilinishigacha bu dengiz sarjini 1⁄1000 dengiz milyasi (6.08 ft) edi[15].
kabel uzunligi 100 dengiz sarjini 607.61 185.2 Dengiz milining oʻndan bir qismi. Aniqroq taʼrifga koʻra, 100 dengiz sarjini.
dengiz milyasi nmi 10 cable 6076.1 1852[16] Dengizda (va aviatsiyada) masofalarni oʻlchash uchun ishlatiladi. 1970-yilda xalqaro taʼrifi (1852 metr) qabul qilinishigacha Britaniya dengiz mili 6080 ft deb belgilangan edi[17].
Gunter oʻlchov birliklari (XVII asrdan boshlab)
link 7.92 dyuym 66⁄100 0.201168 1⁄100 zanjirning yoki 1⁄1000 furlongning qismi
rod 25 link 66⁄4 5.0292 Rod shuningdek, pole yoki perch deb ham ataladi va 5+1⁄2 yard ga teng

Yuza

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Maydon birliklari va ularning ekvivalentlari jadvali
Birlik Qisqartma yoki belgi Oldingisiga nisbatan Uzunlik birliklariga nisbati Kvadrat fut Kvadrat yard Akr Kvadrat metr Gektar
perch* 1 rd × 1 rd 272+1⁄4 30+1⁄4 1⁄160 25.29285264 0.002529285264
rood 40 perch 1 furlong × 1 rd[18] 10890 1210 1⁄4 1011.7141056 0.10117141056
akr 4 rood 1 furlong × 1 cheyn 43560 4840 1 4046.8564224[19] 0.40468564224
kvadrat milya sq mi 640 akr 1 mi × 1 mi 27878400 3097600 640 2589988.110336 258.9988110336
Izoh: * „Kvadrat rod“ asrlar davomida „pole“ yoki „perch“, toʻliqroq qilib aytganda „kvadrat pole“ yoki „kvadrat perch“ deb atalgan.

Hajm birliklari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Imperial hajm oʻlchov birliklari turli sigʻimli idishlar shaklida tasvirlangan

1824-yilgi „Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonun asosida Britaniya imperiyasida qoʻllanilgan turli xil gallonlar bekor qilinib, ularning oʻrniga qonunda belgilangan gallon joriy qildi. Ushbu birlik hajmi ale galloni hajmiga yaqin edi[20]. 1824-yilgi qonunga koʻra, gallon hajmi 62 °F (17 °C) haroratda, 30 dyuym simob ustuni (102 kPa) bosimi ostida, mis tarozilar bilan oʻlchangan 10 funt (4,54 kg) distillangan suvga teng deb belgilangan. Ushbu qonunda gallonning hajmi 277,274 kub dyuym (4,54371 litr) deb koʻrsatilgan[20]. 1963-yilgi „Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonun esa gallon hajmini yanada aniqlashtirdi va uni 0.998859 g/mL zichlikdagi 10 funt distillangan suv etib belgilandi. Bu suv havoning zichligi 0.001217 g/mL boʻlganda tarozilarda oʻlchangan holda 4.546092 litrga teng edi[izoh 1]. 1985-yilgi „Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonun esa gallonni aniq 4.54609 litr (taxminan 277.4194 kub dyuym) sifatida belgiladi[21].

Hajm birligi ekvivalentlari jadvali
Birlik Imperial
unsiya 		Imperial
pinta 		Millilitr Kub dyuym Unsiya (AQSh) Pinta (AQSh)
suyuqlik unsiyasi (fl oz) 1     1⁄20     28.4130625 1.7339 0.96076 0.060047
gill (gi) 5     1⁄4     142.0653125 8.6694 4.8038 0.30024
Pinta (pt) 20     1     568.26125 34.677 19.215 1.2009
Kvarta (qt) 40     2     1136.5225 69.355 38.430 2.4019
Gallon (gal) 160     8     4546.09 277.42 153.72 9.6076
Izoh: Millilitr ekvivalentlari aniq, lekin kub-dyuym va AQSh oʻlchovlari yuz mingdan birlar xonasigacha aniqlikka ega.
1824-yilgi „Ogʻirlik va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonunda belgilangan hajm birliklari,
barcha hajmlar 277.274 kub dyuymga teng qonunda belgilangan gallonga asoslangan.[20]
Suyuq Quruq Hajm
1/2 gill 4.32 cu in (70.8 mL)
gill 1/4 pinta 8.64 cu in (141.6 mL)
1/2 pinta 1/2 pinta 17.38 cu in (284.8 mL)
pinta pinta 34.76 cu in (569.6 mL; 0.5696 l)
kvarta kvarta 69.32 cu in (1.1360 L)
1/2 gallon 1/4 peck yoki 1/2 gallon 138.64 cu in (2.2719 L)
gallon 1/2 peck yoki gallon 277.274 cu in (4.54371 L)
2 gallon (peck) peck 554.548 cu in (9.08741 L)
4 gallon (1/2 bushel) 1/2 bushel 1,109.096 cu in (18.17483 L)
8 gallon bushel 2,218.192 cu in (36.34965 L)
64 gallon chorak 17,745.536 cu in (290.79723 L)
Izoh: 1824-yilgi qonun suyuq va quruq hajm oʻlchovlarini farqlashni bekor qildi, uning oʻrniga
quruq o‘lchovlar to‘ldirilmagan holda aniqlanishi belgilandi. Koʻrsatilgan metrik ekvivalentlar taqribiy qiymatlardir.
  • cu in — kub dyuym

Britaniya dorishunoslik hajm oʻlchovlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu oʻlchovlar 1826-yildan, yangi imperial galloni belgilangandan soʻng qoʻllanila boshlangan. Farmatsevtika maqsadlarida ular Buyuk Britaniyada 1971-yil 1-yanvardan boshlab metrik tizim bilan almashtiriladi[22][23]. AQShda, hozirda tavsiya etilmasa-da, dorishunoslik birliklar tizimi baʼzan tibbiyotda, xususan, eski dori-darmonlar uchun retseptlar yozishda hali ham qoʻllaniladi[24][25].

Britaniya dorishunoslik hajm oʻlchov birliklari jadvali[izoh 2]
Birlik Belgilar va
abbreviaturalar 		Oldingi
bilan nisbatan 		Metrik qiymat[sharh 1]
minim ♏︎, , m, m., min   (1⁄9600 pint) 59.1938802083 μL
scruple (birlik) fl ℈, fl s 20 minim (1⁄480 pint) 1.18387760416 mL
dram
(suyuqlik drami, fluidram) 		ʒ, fl ʒ, fʒ, ƒ 3, fl dr 3 scruple (1⁄160 pint) 3.5516328125 mL
suyuqlik unsiyasi ℥, fl ℥, f℥, ƒ ℥, fl oz 8 suyuqlik drami 28.4130625 mL
pinta O, pt 20 suyuqlik unsiyasi 568.26125 mL[32]
gallon C, gal 8 pinta 4.54609 L[33]
Eslatma:
  1. ↑ Vinculum (simvoli) raqamlar ustida (masalan, 3) davriy kasrni ifodalaydi.

Massa va ogʻirlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

XIX—XX asrlarda Buyuk Britaniyada massa va ogʻirlik oʻlchovlarining uchta turli tizimidan foydalanilgan.

  • troy – qimmatbaho metallar uchun ishlatiladigan;
  • avoirdupois – koʻplab maqsadlar uchun qoʻllaniladi;
  • Dorishunoslik birlik tizimi – hozirda deyarli ishlatilmaydi.

Massa va ogʻirlik oʻrtasidagi farq har doim ham aniq ifodalanmaydi. Qatʼiy ravishda funt massa birligi, lekin u odatda ogʻirlik sifatida tilga olinadi. Agar farqlash zarur boʻlsa, libre atamasi massadan koʻra kuch birligini anglatishi mumkin. Troy funti (373.2417216 g) 1824-yilgi „Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonun bilan asosiy vazn birligi qilib belgilandi va undan foydalanish Buyuk Britaniyada 1879-yil 1-yanvarda bekor qilindi, faqat troy unsiyasi (31.1034768 g) va uning oʻnlik boʻlinmalari saqlanib qoldi[34][35]. 1855-yilgi „Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonun avoirdupois funtini massaning asosiy birligi qilib belgiladi[36]. Barcha tizimlarda asosiy birlik funt boʻlib, qolgan barcha birliklar undan hosil qilingan ulushlar yoki koʻpaytmalar sifatida aniqlanadi.

Massa birliklari jadvali
Birlik Funtlarda SI birliklarida Izohlar
gran (gr) 1⁄7000 64.79891 mg Bir gran 64.79891 milligramm.
dram (dr) 1⁄256 1.7718451953125 g Bir dram unsiyaning 1⁄16 qismi.
unsiya (oz) 1⁄16 28.349523125 g Bir unsiya funtning 1⁄16 qismi.
funt (lb) 1 0.45359237 kg 1994-yilgi oʻlchov birliklari qoidalari (SI 1994/2867)[37] bilan belgilanadi.
tosh (st) 14 6.35029318 kg Koʻpincha odam vazni „8 tosh“ deb aytiladi[38].
chorak (qr yoki qtr) 28 12.70058636 kg Bir chorak ikki tosh yoki 28 funtga teng. Chakana savdoda „chorak“ toʻrt unsiyani, yaʼni bir funtning choragini anglatadi[39].
hundredweight (cwt) 112 50.80234544 kg Bir imperial „hundredweight“ sakkiz toshga teng. AQSh va Kanadada ishlatiladigan „short hundredweight“ esa 100 funtga teng[40].
ton (t) 2240 1016.0469088 kg Ikkita hundredweight bir tonga teng. Imperial ton (yoki „long ton“) 2240 funtga teng[40]. AQSh va Kanadadagi „short ton“ esa 2000 funt (907.185 kg) ni tashkil etadi.
Gravitatsion birliklar
slug (slug) 32.17404856 14.59390294 kg Slug – bu imperial tizimdagi birlik boʻlib, unga 1 funt (lbf) kuch taʼsir qilganda 1 ft/s2 tezlanish hosil qiladi.[41]
F  = ma (Nyutonning ikkinchi qonuni)
1 lbf  = 1 slug × 1 ft/s2
1 lbf  = 1 lb × g/gc
g  ≈ 32.17404856 ft/s2 gc  ≈ 32.17404856 lbm⋅ft/lbf⋅s2
∴ 1 slug  ≈ 32.17404856 funt

Tabiiy ekvivalentlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1824-yilgi Parlament qonunida yard va funtning prototip standartlariga asoslanib belgilangan qiymatlari belgilangan. Shuningdek, asl standartlar yoʻqotilgan taqdirda, ularni qayta tiklash uchun moʻljallangan baʼzi fizik konstantalar ham aniqlangan. Yard uchun Greenwich kenglikda, dengiz sathidagi vakuum sharoitida bir soniya uradigan mayatnik uzunligi 39.01393 dyuym deb belgilangan. Funt uchun esa, 30 dyuym simob ustuni atmosfera bosimida va 62 °F haroratda distillangan suvning bir kub dyuymidagi massasi 252.458 grain deb belgilangan, bunda har bir funt 7,000 grainni tashkil etadi[4].

1834-yilda Parlament binosi yongʻini sababli asl prototiplar shikastlangandan soʻng, ushbu taʼriflar asosida standartlarni qayta tiklashning imkoni boʻlmaydi. Shuning uchun 1855-yilda yangi „Ogʻirlik va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonun qabul qilingan, bu qonun tan olingan ikkilamchi standartlardan prototiplarni qayta yaratishga ruxsat bergan[36].

Hozirda foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Buyuk Britaniya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Birlashgan Qirollikda metrikatsiya
2019-yil holatiga koʻra metrik (SI), imperial va AQSh anʼanaviy tizimlaridan foydalanadigan mamlakatlar.

1985-yildagi „Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonunga muvofiq, Britaniya qonunchiligi asosiy imperial oʻlchov birliklarini metrik tizimidagi ekvivalentlari orqali belgilaydi. Buyuk Britaniyada biznes va texnologiya sohasida metrik tizim muntazam ravishda qoʻllanilsa-da, aholi orasida imperial oʻlchov birliklari keng tarqalgan[42]. Barcha Buyuk Britaniya yoʻllarida imperial oʻlchov birliklari tizimidan foydalaniladi, faqat ogʻirlik cheklovlari istisno. Yangi balandlik yoki kenglik cheklovlari belgilari esa imperial oʻlchov birliklari bilan birgalikda metrik tizimda ham koʻrsatiladi[43].

Uchta oʻlchov tizimida oʻlchanadigan chaqaloq idishi – metrik, imperial (Buyuk Britaniya) va AQSH oʻlchov tizimi

Buyuk Britaniyadagi savdogarlar mijozlarning imperial oʻlchov birliklarida berilgan murojat va soʻrovlarini qabul qilishlari mumkin. Chakana savdoda har ikkala oʻlchov tizimining tarozilari keng tarqalgan. Metrik narx belgilari imperial narx belgilari bilan birga boʻlishi mumkin, agar imperial narx belgilari metrik narx belgilardan kattaroq va koʻzga koʻrinarli boʻlmasa.

Birlashgan Qirollik 1995-yilda metrik tizimga rasman oʻtishni yakunladi. Imperial oʻlchov birliklari hamon qonuniy ravishda baʼzi sohalarda qoʻllaniladi, masalan, quyma pivo, sidr, shuningdek, yoʻl belgilarida qoʻllanilishi belgilab qoʻyilgan[44][45]. Shu sababli, Buyuk Britaniyada sotiladigan transport vositalarida spidometr milni koʻrsatish imkoniyatiga ega boʻlishi kerak. Buyuk Britaniyada troy funti 1878-yilgi „Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonunda taqiqlangan boʻlsa-da, troy unsiyasi hali ham qimmatbaho toshlar va metallarning ogʻirligini oʻlchash uchun ishlatilinadi. Dastlabki temir yoʻllar (koʻplari Viktoriya davrida qurilgan) imperial oʻlchov birliklari tizimining asosiy foydalanuvchilari hisoblanib, masofalar rasmiy ravishda mil va yardlar yoki mil va cheynlarda, shuningdek, fut va dyuym bilan oʻlchanadi, tezlik esa soatiga millar bilan koʻrsatiladi.

Ayrim britaniyaliklar hali ham kundalik hayotda masofa (mil, yard, fut va dyuym) va hajm oʻlchashning baʼzi turlari (ayniqsa, sut va pivo; kamdan-kam hollarda konservalangan yoki butilkali alkogolsiz ichimliklar yoki benzin) uchun bir yoki bir nechta imperial birliklardan foydalanadi[42][46]. 2021-yil fevral holatiga koʻra, koʻplab britaniyaliklar hali ham kundalik hayotda tana vaznini oʻlchash uchun imperial birliklardan foydalanadilar (kattalar uchun funtlar, chaqaloqlar uchun funtlar va unsiyalar)[47]. Jamoatchilikka moʻljallangan hukumat hujjatlarida tana vazni va boʻy uzunligi imperial oʻlchov birliklari hamda metrik tizimda koʻrsatilishi mumkin[48]. 2015-yilda oʻtkazilgan soʻrov natijalariga koʻra, koʻpchilik oʻz tana vazni yoki boʻyini har ikkala tizimda ham bilmasligini aniqlangan[49]. 2017-yil holatiga koʻra, 40 yoshgacha boʻlganlar metrik tizimni afzal koʻrishadi, ammo 40 va undan katta yoshdagilar imperial tizimni afzal koʻrishadi[50]. Boshqa ingliz tilida soʻzlashuvchi mamlakatlarda, jumladan Avstraliya, Kanada va Amerika Qoʻshma Shtatlarida boʻlgani kabi, otlarning balandligi odatda hendda oʻlchanadi, bu esa 4 dyuym (102 mm) ga tenglashtirilgan. Avtomobillar uchun yoqilgʻi sarfi odatda gallon uchun mil (mpg) bilan ifodalanadi, garchi rasmiy maʼlumotlar har doim 100 km uchun litrda koʻrsatilgan tenglikni oʻz ichiga olsa ham, yoqilgʻi litr bilan sotiladi. Litsenziyalangan joylarda sotiladigan quyma pivo va sidr pint, yarim pint yoki uchdan bir pint shaklida sotilishi kerak. Sigir suti supermarketlar va doʻkonlarda litrli idishlarda sotiladi[51]. Dehqonchilik, oʻrmon xoʻjaligi va koʻchmas mulk bilan bogʻliq yer maydonlari odatda akr va kvadrat futlarda eʼlon qilinadi, ammo shartnomalar va yerni roʻyxatdan oʻtkazish maqsadlari uchun birliklar har doim gektar va kvadrat metrda boʻladi[52].

Ofis maydoni va sanoat binolari odatda kvadrat fut birligida oʻlchanadi. Poʻlat quvurlar dyuym oʻlchamida, mis quvurlar esa millimetr oʻlchamida sotiladi. Televizorlar va kompyuter monitorlaridagi ekranlarning oʻlchamlari har doim diagonal boʻylab dyuymlarda oʻlchanadi. Uzunligi yoki kengligi boʻyicha sotiladigan oziq-ovqatlar, masalan, pitsa yoki sendvichlar odatda dyuymlarda sotiladi. Kiyim oʻlchamlari odatda dyuym birligida koʻrsatiladi, metrik tizim ekvivalenti esa koʻpincha kichik qoʻshimcha belgi sifatida ifodalanadi. Gaz odatda kub fut yoki kub metr birliklarida oʻlchansa, elektr energiyasi kilovatt-soat asosida hisob-kitob qilinadi[53].

Qadoqlangan mahsulotlarda metrik va imperial oʻlchov birliklari koʻrsatilishi mumkin. Shuningdek, imperial oʻlchov birliklaridagi qadoq hajmlari faqat metrik yorliqlar bilan koʻrsatilishi ham odatiy holat hisoblanadi. Masalan, 1 funt (454 g) hajmli Lyleʼs Golden Syrupning konservasi doimo 454 g deb belgilanadi va unda imperial oʻlchov birligi koʻrsatilmaydi.

Hindiston

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Hindistonda metrikatsiya

Hindiston 1955—1962-yillar oraligʻida imperial tizimdan metrik tizimga oʻtishni boshladi. Hindiston parlamenti tomonidan 1956-yil dekabrida „Ogʻirlik va oʻlchovlar standartlari toʻgʻrisida“gi qonun qabul qilinishi bilan metrik tizim joriy etildi. Ushbu qonun 1958-yil 1-oktyabrdan kuchga kirdi. 1962-yilga kelib, metrik birliklar „majburiy va yagona“ boʻldi[54].

Bugungi kunda barcha rasmiy oʻlchovlar metrik tizimda amalga oshiriladi. Umumiy foydalanishda baʼzi keksa hindlar hali ham imperial birliklarga murojaat qilishadi. Baʼzi oʻlchovlar, masalan, togʻlarning balandliklari, hanuz futda qayd etiladi. Shinalar disklari diametri ham butun dunyoda qoʻllanilganidek, dyuymlarda oʻlchanadi. Qurilish va koʻchmas mulk kabi sohalarda esa metrik va imperial birliklarning ikkalasi ham ishlatiladi, ammo uylarning oʻlchamlari odatda kvadrat futda, yer maydonlari esa akrda berilishi koʻproq uchraydi[55].

Hindistonda foydalaniladigan standart hind inglizchasida, Avstraliya, Kanada, Yangi Zelandiya, Singapur va Britaniya inglizchalarida boʻlgani kabi, litr, metr va tonna kabi metrik birliklar fransuz tilidan olingan anʼanaviy imlo qoidalariga asoslanadi, bu esa Amerika Qoʻshma Shtatlari va Filippindagi imlodan farq qiladi. Imperial uzun ton har doim bitta „n“ bilan yoziladi[55].

Gonkong

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gonkongda hozirgi vaqtda uchta asosiy oʻlchov birliklari tizimi qoʻllaniladi.

1976-yilda Gonkong hukumati metrik tizimga oʻtishni boshladi va 2012-yilga kelib, davlat maqsadlari uchun oʻlchovlar, jumladan yoʻl belgilari, deyarli doimiy metrik birliklarda ifodalana boshlandi. Rasman savdo-sotiq uchun har uchala tizimdan foydalanishga ruxsat berilgan boʻlsa-da, jamiyatda bu uch tizimning aralashmasi keng tarqalgan[56].

Xitoy tizimining uzunlik uchun eng koʻp ishlatiladigan birliklari 里 (lei5), 丈 (zoeng6), 尺 (cek3), 寸 (cyun3), 分 (fan1) pasayib boruvchi masshtab tartibida. Bu birliklar hozirgi kunda kundalik hayotda kam qoʻllaniladi, asosan imperial va metrik tizimlar afzal koʻriladi. Imperial tizimidagi birliklar xuddi xitoy tizimidagi kabi asosiy xitoycha iyerogliflar bilan yoziladi. Ikkala tizim birliklarini ajratish uchun birliklarga tegishli ravishda „Ying“ (英, jing1) – imperial tizimi uchun va „Wa“ (華, waa4) – xitoy tizimi uchun old qoʻshimcha qoʻshilishi mumkin. Yozuvda koʻpincha imperial birliklarini yozish uchun asl xitoycha belgining chap tomonida qoʻshimcha 口 (ogʻiz) oʻzagi bilan hosila belgilar ishlatiladi. Eng koʻp qoʻllaniladigan birliklar milya yoki „li“ (哩, li1), yard yoki „ma“ (碼, maa5), fut yoki „chek“ (呎, cek3) va inch yoki „tsun“ (吋, cyun3).

Anʼanaviy tekis maydon oʻlchovi imperial birliklar tizimidagi kvadrat fut (方呎, 平方呎, fong1 cek3, ping4 fong1 cek3) boʻlib, u hali ham koʻchmas mulk maqsadlarida keng qoʻllaniladi. Qishloq xoʻjaligi yer maydonlari va dalalarini oʻlchash esa anʼanaviy ravishda xitoy tizimidagi 畝 (mau5) birligida amalga oshiriladi.

Hajm oʻlchovlari uchun Gonkong rasmiy ravishda metrik tizimni qoʻllaydi, ammo baʼzan gallon (加侖, gaa1 leon4-2) ham ishlatiladi.

Kanada

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Kanadada metrikatsiya
AQSH-Kanada chegarasi yaqinida sotib olingan bir AQSH gallonli yoqilgʻi idishida imperial gallon va litr oʻlchovlaridagi ekvivalentlar koʻrsatilgan
Kanada konserva mahsulotlarining yorliqlaridagi imperial va metrik oʻlchovlar

1970-yillarda Kanadada imperial tizimi oʻrniga metrik tizim va SI birliklari joriy etilgan. Hukumat ichida metrik tizimni amalga oshirish harakatlari keng qamrovli edi, hukumat tomonidan tashkil etilgan deyarli har qanday agentlik, muassasa SI birliklaridan foydalanishi talab etilar edi. Barcha jamoat yoʻl belgilaridan imperial oʻlchov birliklari olib tashlandi, ammo, ikkala oʻlchov tizimi ham xususiy mulk belgilarida, masalan, parkade kirishidagi balandlik ogohlantiruvchi belgilarida uchraydi. 1980-yillarda Brian Mulroneyni hukumati saylangandan soʻng, metrik tizimga toʻliq oʻtish jarayoni sekinlashdi. Metrik tizimga oʻtish jarayoniga kuchli qarshilik mavjud edi. Shu sababli, murosaga kelish maqsadida hukumat imperial oʻlchov birliklarining qonuniy taʼriflarini saqlab qoldi va ulardan foydalanishga ruxsat berdi, biroq metrik birliklar ham koʻrsatilishi shart qilib qoʻyildi[57][58][59][60].

Qonun o‘lchanadigan mahsulotlar (masalan, yoqilg‘i va go‘sht) narxini metrik birliklarda ko‘rsatishni talab qiladi. Metrik narx ko‘rsatilgan taqdirda, imperial tizimidagi narx ham ko‘rsatilishi mumkin[61][62]. Meva va sabzavotlarning narxi faqat imperial oʻlchov birliklarida koʻrsatilishiga nisbatan yengillik mavjud. Environment Canada ob-havo maʼlumotlarini hali ham metrik oʻlchovlar bilan bir qatorda imperial oʻlchov birligida ham taqdim etadi. Ob-havo odatda Kanada ommaviy axborot vositalarida metrik birliklarda oʻlchanadi va xabar qilinadi. Amerika Qoʻshma Shtatlari chegarasi yaqinidagi baʼzi radiostansiyalar (masalan, CIMX va CIDR) asosan ob-havo xabarini berish uchun imperial birliklardan foydalanadi. Kanadadagi temir yoʻllar ham imperial birliklardan foydalanishda davom etmoqda.

Imperial birliklari oddiy soʻzlashuvda hali ham qoʻllaniladi. Bugungi kunda kanadaliklar kundalik hayotida odatda metrik va imperial oʻlchovlarining aralashmasidan foydalanadilar. Metrik va imperial tizimlaridan foydalanish yoshga qarab farq qiladi. Keksa avlod asosan imperial tizimidan foydalanadi, yosh avlod esa koʻpincha metrik tizimdan. Yangi tugʻilgan chaqaloqlar shifoxonalarda SI bilan oʻlchanadi, ammo tugʻilgan vaqtdagi vazni va uzunligi imperial birliklarda oila aʼzolari va yaqinlariga maʼlum qilinadi. Haydovchilik guvohnomalarida SI birliklari qoʻllaniladi, ammo koʻplab ingliz tilida soʻzlashuvchi kanadaliklar oʻz boʻyi va vaznini imperial birliklarda koʻrsatadilar. Chorva mollari kimoshdi bozorlarida qoramollar har hundredweight uchun dollarlarda, choʻchqalar esa har yuz kilogramm uchun dollarlarda sotiladi. Imperial oʻlchov birliklari hali ham retseptlar, qurilish, uylarni taʼmirlash va bogʻdorchilikda ustunlik qiladi[63][64][65][66][67]. Hozirda yer maydoni metrik birliklarda oʻlchanib, roʻyxatga olinsa-da, dastlabki oʻlchovlar imperial birliklarda amalga oshirilgan edi. Masalan, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida dasht hududlarida qishloq xoʻjaligi yerlarining boʻlinishi imperial oʻlchov birliklarida amalga oshirilgan. Bu holat Kanada dashtlarida masofa va maydon oʻlchovlari uchun imperial oʻlchov birliklarining keng qoʻllanilishini anglatadi.

Ingliz tilida soʻzlashuvchi Kanadada tijorat va turar-joy binolari asosan kvadrat futdan foydalangan holda quriladi, fransuz tilida soʻzlashuvchi Kvebekda esa tijorat va turar-joy binolari metrlarda quriladi hamda eʼlonlar kvadrat metr va kvadrat fut ekvivalentlarida beriladi. Gilam yoki pol plitasi kvadrat fut bilan ham kvadrat metrda ham sotib olinadi[68][69]. Avtomobil vositalarining yoqilgʻi isteʼmoli Kanada boʻylab 100 km uchun litr va imperial galloni uchun millarda hisoblab beriladi[70]. Bu esa xato ravishda Kanadadagi avtomobillar, AQShdagi oʻxshash avtomobillarga qaraganda 20% kamroq yoqilgʻi sarflaydi degan taassurotni uygʻotadi, chunki AQShda yoqilgʻi AQSh galloni uchun millarda koʻrsatiladi. Ikki mamlakatda ham qaysi gallon ishlatilayotgani aniq koʻrsatilmaydi. Kanada temir yoʻllari poyezd uzunligi (fut), poyezd balandligi (fut), yuk sigʻimi (tonna), tezlik (soatiga mil) va yoʻl uzunligini (mil) tavsiflashda faqat imperial oʻlchov birliklaridan foydalanishda davom etmoqda[71].

Imperial oʻlchov birliklari oʻqotar qurollar va oʻq-dorilar sohasida keng qoʻllanadi. Patron turlarini tavsiflashda hamon imperial oʻlchovlar ishlatiladi, hatto patron nisbatan yangi ixtiro boʻlsa ham (masalan, .204 Ruger, .17 HMR kabi, bunda kalibrlar dyuymning oʻnli kasrlarida ifodalanadi). Oʻq-dorilar ishlab chiqarishda, oʻqlar va porox ogʻirligi har ikki patronlar uchun ham grain birligida ifodalanadi.

Xalqaro standartlarga muvofiq, havo navigatsiyasi dengiz oʻlchov birliklariga asoslanadi. Masalan, dengiz milyasi aviatsiya sohasida keng qoʻllaniladi, bu birlik na imperial, na metrik tizimga tegishli. Balandlik esa imperial futlarida oʻlchanadi[72].

Avstraliya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Avstraliyada metrikatsiya

Avstraliyada metrik tizimga oʻtish imperial birliklarning rasmiy qoʻllanilishini deyarli tugatgan boʻlsa-da, baʼzi oʻlchovlar uchun xalqaro miqyosda imperial oʻlchov birliklari hali ham qoʻllaniladi.

  • Litsenziyalangan joylarda pivo va sidr imperial suyuqlik unsiyasiga asoslangan oʻlchamdagi qadah va idishlarda sotiladi, biroq 5 mL gacha yaxlitlanadi.
  • Yangi tugʻilgan chaqaloqlar shifoxonalarda metrik tizimda oʻlchanadi, ammo tugʻilish vazni va boʻyini baʼzan imperial birliklarda oʻlchanib oilasiga va yaqinlariga maʼlum qilinadi.
  • Ekran oʻlchamlari koʻpincha santimetr oʻrniga dyuym yoki santimetrni oʻzi bilan tavsiflanadi.
  • Mulk oʻlchami kamdan-kam hollarda akrda, asosan kvadrat metr yoki gektarlarda beriladi.
  • Dengiz navigatsiyasi dengiz milyasida amalga oshiriladi, suvda harakatlanish tezligi chegaralari esa soatiga dengiz milyasida hisoblanadi.
  • Tarixiy yozuvlar va taqdimotlarda, oʻsha davrning kontekstini aks ettirish maqsadida, metrik tizimdan oldingi oʻlchov birliklari ham qoʻllanilishi mumkin.
  • Avstraliyada noqonuniy giyohvand moddalar savdosida hali ham koʻpincha imperial oʻlchov birliklaridan foydalaniladi, masalan, „8 ball“ unsiyaning 8 qismi yoki 3,5 g; nasha koʻpincha unsiya („oz“) va funt („p“) bilan sotiladi.
  • Oʻqotar qurol stvolining uzunligi deyarli har doim dyuymlarda koʻrsatiladi, oʻq-dorilar hali ham gran va unsiyalarda, shuningdek, grammlarda oʻlchanadi.
  • Shaxsning boʻyi koʻpincha va norasmiy ravishda fut va dyuymlarda oʻlchanadi, ammo rasmiy hujjatlarda metrlarda yoziladi.

Avstraliyada Britaniya va Amerika madaniyatining taʼsiri imperial oʻlchov birliklaridan hamon foydalanilishiga sabab boʻlganligi taʼkidlangan.

Yangi Zelandiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Yangi Zelandiyada metrikatsiya

Yangi Zelandiya 1976-yil 15-dekabrda metrik tizimni joriy qildi[73]. Biroq aviatsiya bundan mustasno boʻlib, balandlik va aeroportlarning balandligi futda oʻlchanishda davom etmoqda, navigatsiya esa dengiz milyasida amalga oshiriladi. Boshqa barcha jihatlar (yoqilgʻi miqdori, samolyot vazni, uchish-qoʻnish yoʻlagi uzunligi va boshqalar) metrik birliklarda oʻlchanadi.

Televizorlar, monitorlar, telefonlar kabi qurilmalarning ekran oʻlchamlari hamda transport vositalarining gʻildirak disk diametrlari dyuymda ifodalanadi, bu dunyoning boshqa qismlaridagi kabi odatiy amaliyotdir. 1992-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, tugʻilish vazni va inson boʻyi uchun imperial birliklaridan foydalanish metrik birliklar bilan bir qatorda davom etgan[74].

Irlandiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Irlandiyada metrikatsiya

Irlandiya Yevropa Ittifoqiga qoʻshilganidan beri rasmiy ravishda metrik tizimga oʻtgan. 1997-yildan boshlab yangi yoʻl belgilarida masofalar metrik birliklarda koʻrsatiladi, 2005-yildan esa tezlik cheklovlari ham metrik tizimda ifodalanmoqda. Shunga qaramay, imperial oʻlchov birliklari tizimi cheklangan darajada qoʻllaniladi – masalan, pablarda pivo anʼanaviy ravishda pint birligida sotiladi. Boshqa barcha mahsulotlar qonun boʻyicha metrik birliklarda sotilishi shart, ammo anʼanaviy miqdorlar ayrim tovarlar, masalan, sariyogʻ va kolbasa uchun saqlanib qolgan boʻlib, ular 454 gramm (1 funt) qadoqlarda sotiladi. 2005-yilgacha sotilgan avtomobillarning aksariyatida tezlik oʻlchagichlar asosiy birlik sifatida mil/soatni koʻrsatadi, ammo kilometr/soat displeyi ham mavjud. Koʻpincha koʻprik balandligi kabi belgilarlarda metrik va imperial birliklar birgalikda koʻrsatilishi mumkin. Imperial oʻlchovlar hamon aksariyat aholi orasida keng qoʻllanilmoqda, ayniqsa balandlik va masofani oʻlchashda – fut, dyuym va akr kabi birliklar, shuningdek vazn oʻlchovi uchun funt va toshlar barcha yoshdagi odamlar orasida keng qoʻllaniladi. Yard kabi oʻlchovlar yosh avlodning eʼtiboridan tushib qoldi. Irlandiya temir yoʻllari hali ham masofalar va tezlik belgilari uchun imperial oʻlchovlardan foydalanadilar[75][76]. Koʻchmas mulk odatda kvadrat fut, shuningdek, metrlarda ham koʻrsatiladi.

Irlandiyada ot poygalari uchun hali ham tosh, funt, milya va furlong kabi oʻlchov birliklari ishlatilishda davom etmoqda[77].

Bagama orollari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bagama orollarida imperial oʻlchov birliklari umumiy foydalanishda qolmoqda.

Qonuniy jihatdan, 2006-yilgi „Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisida“gi qonunga muvofiq, imperial va metrik tizimlarning ikkalasi ham Bagama orollarida tan olingan[78].

Beliz

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Belizda imperial va metrik birliklarning ikkalasi ham qoʻllaniladi. Har ikki tizim „Milliy metrologiya toʻgʻrisida“gi qonunga muvofiq qonuniy ravishda tan olingan[79].

Myanma

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Myanma oʻlchov birliklari

Markaziy razvedka boshqarmasi (CIA) maʼlumotlariga koʻra, 2009-yilning iyun oyida Myanma rasmiy ogʻirlik va oʻlchovlar tizimi sifatida SI metrik tizimini qabul qilmagan uchta davlatdan biri boʻlgan[80]. Metrik tizimga oʻtish harakatlari 2011-yilda boshlandi[81]. Birma hukumati Germaniya Milliy metrologiya instituti yordamida 2019-yilga qadar metrik tizimga oʻtish maqsadini qoʻygan, ammo bu maqsadga erishilmagan[82].

Boshqa davlatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Baʼzi imperial oʻlchovlar Malayziya, Filippin, Shri-Lanka va Janubiy Afrika kabi mamlakatlarda cheklangan miqdorda ishlatilishda davom etmoqda. Odamlarning boʻyini oʻlchashda, ayniqsa, fut va dyuym kabi oʻlchovlar koʻpincha muloqotda va nodavlat nashrlarda tez-tez uchraydi.

Metrik tizim joriy qilinishidan oldin, Malayziyada odamlar asosiy yoʻllar boʻylab nomlanmagan joylar va kichik aholi punktlarini eng yaqin yirik shahardan necha mil uzoqlikda ekanligini koʻrsatish odatiy hol edi. Baʼzi hollarda ular joylarning rasmiy nomlariga aylandi, shuningdek, boshqalari esa butunlay yangi nomlar bilan almashtirildi. Birinchi holatga misol sifatida Batu 32 (malay tilida „Mile 32“) boʻlib, u Federal Route 22 (Tamparuli-Sandakan avtomagistrali) va Federal Route 13 (Sandakan-Tawau avtomagistrali) kesishmasi atrofidagi hududni anglatadi. Ushbu hudud shunday nomlangan, chunki u eng yaqin yirik shahar boʻlgan Sandakandan 32 milya gʻarbda joylashgan.

Anguilla, Antigua va Barbuda, Beliz, Myanma, Kayman orollari, Dominika, Grenada, Montserrat, Sent Kitts va Nevis hamda Sent-Vinsent va Grenadin orollarida benzin hali ham imperial oʻlchov birligi boʻlgan gallonlar bilan sotiladi. Birlashgan Arab Amirliklari hukumatining 2009-yilda chiqargan 270/3-sonli farmoniga koʻra, 2010-yil 1-yanvardan boshlab benzin uchun yangi birlik sotuv narxi gallon emas, balki litr boʻlishi belgilandi. Bu 2006-yildagi milliy oʻlchov tizimi toʻgʻrisidagi 31-sonli qaroriga muvofiq amalga oshirildi. Unda mamlakatda oʻlchov birliklari sifatida Xalqaro tizim (SI) dan foydalanish majburiyati belgilangan[83][84][85][86]. Syerra-Leone 2011-yil may oyidan boshlab litrda yoqilgʻi sotishga oʻtdi[87].

2011-yil oktabrida Antigua va Barbuda hukumati 2007-yilgi Metrologiya qonuniga muvofiq, metrik tizimni joriy etish dasturini qayta boshlashini eʼlon qildi. Ushbu qonun Xalqaro oʻlchovlar tizimini (SI) rasmiy oʻlchov tizimi sifatida belgilagan. Antigua va Barbuda hukumati imperial tizimidan metrik tizimiga toʻliq oʻtishni 2015-yilning birinchi choragigacha amalga oshirish majburiyatini olgan[88].

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Izohlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 10 funt = 4535.9237 gramm. @ 0.998859 g/mL zichlikda => 4546.092 mL
  2. ↑ Britaniya farmatsevtika hajm birliklari jadvali uchun manbalar: Birlik ustuni;[26][27]:C-7[28] Belgilar va qisqartmalar ustuni;;[24][25][26][27]:C-5, C-17–C-18[28][29][30] Oldingi ustunga nisbatan ustuni;[26][27]:C-7 Aniq metrik qiymat ustuni – suyuqlik unsiyasi, pint va gallon,[31] boshqa barcha qiymatlar suyuqlik unsiyasi va oldingi ustun qiymatlari asosida hisoblangan.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Britannica Educational Publishing. The Britannica Guide to Numbers and Measurement. The Rosen Publishing Group, 2010 — 241-bet. ISBN 978-1-61530-218-5. Qaraldi: 2015-yil 1-iyul. 
  2. ↑ Chaney, Henry James. A Practical Treatise on the Standard Weights and Measures in Use in the British Empire with some account of the metric system. Eyre and Spottiswoode, 1897 — 3-bet. Qaraldi: 2016-yil 11-sentyabr. 
  3. ↑ „Weights and Measures Act 1985“. legislation.gov.uk. 2022-yil 2-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 20-yanvar.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Great Britain. The statutes of the United Kingdom of Great Britain and Ireland (1807-1865). His Majesty's statute and law printers, 1824 — 339–354-bet. Qaraldi: 2011-yil 31-dekabr. 
  5. ↑ ; William David Evans; Anthony Hammond; Thomas Colpitts GrangerA collection of statutes connected with the general administration of the law: arranged according to the order of subjects. W. H. Bond, 1836 — 306–27-bet. Qaraldi: 2011-yil 31-dekabr. 
  6. ↑ Edinburgh medical and surgical journal. A. and C. Black, 1824 — 398-bet. 
  7. ↑ ; Butler, James Goddard; Ball, William (barrister.)The Statutes at Large, Passed in the Parliaments Held in Ireland: From the twenty-third year of George the Second, A.D. 1749, to the first year of George the Third, A.D. 1761 inclusive. Boulter Grierson, 1765 — 852-bet. 
  8. ↑ Gray, Samuel Frederick. A supplement to the Pharmacopœia and treatise on pharmacology in general: including not only the drugs and preparations used by practitioners of medicine, but also most of those employed in the chemical arts : together with a collection of the most useful medical formulæ .... Longman, Rees, Orme, Brown, Green, and Longman, 1836 — 516-bet. Qaraldi: 2012-yil 29-iyul. 
  9. ↑ „A Translation of the Pharmacopoeia of the Royal College of Physicians of London, 1836.: With ...“. S. Highley, 32, Fleet Street. (1837).
  10. ↑ The Pharmacopoeia of the Royal College of Physicians of Edinburgh. Adam and Charles Black and Bell and Bradfute, 1839 — xiii–xiv-bet. 
  11. ↑ ; Royal College of Physicians of IrelandThe pharmacopœia of the King and queen's college of physicians in Ireland. Hodges and Smith, 1850 — xxii-bet. Qaraldi: 2012-yil 29-iyul. 
  12. ↑ Great Britain. A collection of the public general statutes passed in the ... year of the reign of .... Printed by G. W. Eyre and W. Spottiswoode, Printers to the Queen, 1858 — 306-bet. 
  13. ↑ Sears et al. 1928. Phil Trans A, 227:281.
  14. ↑ Jerrard va McNeill, Dictionary of Scientific Units, ikkinchi nashr, Chapman and Hall; 1872-yilda Telegraph Engineers jamiyatining Journal of the Institution of Electrical Engineers jurnalidagi birinchi paydo boʻlishi (G. B.), 1-jild, 246-bet.
  15. ↑ Aniq miqdori 6.08 ft, ammo amalda 6 ft ishlatilgan. Dengiz sarjinining keng qabul qilingan taʼrifi doimo 6 fut edi.
  16. ↑ Qorayev, Suyun (1990). „O'rta Osiyoning qadimiy o'lchov birliklari“ (PDF). Yoshlik. № 1. 80-bet. Qaraldi: 17-dekabr 2024-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  17. ↑ Dengiz mili Yerning aylana uzunligi asosida hisoblangan (metrlik tizimga oʻxshab), shuning uchun oraliq birliklar bilan ifodalanishi qiyin edi.
  18. ↑ „Appendix C: General Tables of Units of Measurements“. NIST. 2006-yil 26-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 4-yanvar.
  19. ↑ Қодир Тўраев, Муҳайё Зокирова 2016, s. 10.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 „An Act for ascertaining and establishing Uniformity of Weights and Measures (17 June 1824)“. legislation.gov.uk (1824-yil 17-iyun). — „Two such Gallons shall be a Peck, and Eight such Gallons shall be a Bushel, and Eight such Bushels a Quarter of Corn or other dry Goods, not measured by Heaped Measure.“. 2020-yil 20-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 19-yanvar.. (The date of coming into effect was 1 May 1825).
  21. ↑ "imperial gallon". imperial gallon. Sizes.com. 25 October 2013. http://www.sizes.com/units/gallon_imperial.htm. <!--->
  22. ↑ „The Weights and Measures (Equivalents for dealings with drugs) Regulations 1970“. 2013-yil 20-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 7-iyul.
  23. ↑ „Information Sheet: 11: Balances, Weights and Measures“. Royal Pharmaceutical Society. 2022-yil 20-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 11-dekabr.
  24. ↑ 24,0 24,1 Zentz, Lorraine C. „Chapter 1: Fundamentals of Math – Apothecary System“, . Math for Pharmacy Technicians. Sudbury, MA: Jones & Bartlett Learning, 2010 — 7–8-bet. ISBN 978-0-7637-5961-2. OCLC 421360709. Qaraldi: 2015-yil 1-iyul. 
  25. ↑ 25,0 25,1 Boyer, Mary Jo „UNIT 2 Measurement Systems: The Apothecary System“, . Math for Nurses: A Pocket Guide to Dosage Calculation and Drug Preparation, 7th, Philadelphia, PA: Wolters Kluwer Health Andoza:Pipe Lippincott Williams & Wilkins, 2009 — 108–9-bet. ISBN 978-0-7817-6335-6. OCLC 181600928. Qaraldi: 2015-yil 1-iyul. 
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Royal College of Physicians of Dublin „Weights and Measures“, . The Pharmacopœia of the King and Queen's College of Physicians in Ireland. Dublin: Hodges and Smith, 1850 — xlvi-bet. OCLC 599509441. 
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 National Institute of Standards and Technology (October 2011). Butcher, Tina; Cook, Steve; Crown, Linda et al. eds. „Appendix C – General Tables of Units of Measurement“ (Wayback Machine saytida 17 June 2016 sanasida arxivlangan) (PDF). Specifications, Tolerances, and Other Technical Requirements for Weighing and Measuring Devices (Wayback Machine saytida 3 June 2016 sanasida arxivlangan). NIST Handbook. 44 (2012 ed.). Washington, D. C.: US Department of Commerce, Technology Administration, National Institute of Standards and Technology. ISSN 0271-4027 (Wayback Machine saytida 25 December 2022 sanasida arxivlangan). OCLC OCLC 58927093. Retrieved 6 July 2012.
  28. ↑ 28,0 28,1 Rowlett, Russ „F“. How Many? A Dictionary of Units of Measurement. Chapel Hill, NC: University of North Carolina at Chapel Hill (2001-yil 13-sentyabr). 2018-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 6-iyul.
  29. ↑ Buchholz, Susan; Henke, Grace „Chapter 3: Metric, Apothecary, and Household Systems of Measurement – Table 3-1: Apothecary Abbreviations“, . Henke's Med-Math: Dosage Calculation, Preparation and Administration, 6th, Philadelphia, PA: Wolters Kluwer Health Andoza:Pipe Lippincott Williams & Wilkins, 2009 — 55-bet. ISBN 978-0-7817-7628-8. OCLC 181600929. Qaraldi: 2015-yil 1-iyul. 
  30. ↑ Pickar, Gloria D.; Swart, Beth; Graham, Hope; Swedish, Margaret „Appendix B: Apothecary System of Measurement – Apothecary Units of Measurement and Equivalents“, . Dosage Calculations, 2nd Canadian, Toronto: Nelson Education, 2012 — 528-bet. ISBN 978-0-17-650259-1. OCLC 693657704. Qaraldi: 2015-yil 1-iyul. 
  31. ↑ ; Department of Trade and IndustryThe Units of Measurement Regulations 1995. London: HMSO, 1995. ISBN 978-0-11-053334-6. OCLC 33237616. Qaraldi: 2012-yil 1-iyul. 
  32. ↑ Қодир Тўраев, Муҳайё Зокирова 2016, s. 132.
  33. ↑ Қодир Тўраев, Муҳайё Зокирова 2016, s. 41.
  34. ↑ Great Britain. Statutes at large ..., 1878 — 308-bet. 
  35. ↑  Chaney, Henry James (1911) "Weights and Measures" in Chisholm, Hugh Encyclopædia Britannica 28 (11chi nashri) Cambridge University Press 477–494; see page 480 b 
  36. ↑ 36,0 36,1 Great Britain. A collection of public general statutes passed in the 18th and 19th years of the reign of Her Majesty Queen Victoria, 1855 — 273–75-bet. 
  37. ↑ „O‘lchov Birliklari Qoidalari 1994“ (en). legislation.gov.uk. 2021-yil 25-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 13-mart.
  38. ↑ „Oksford lug‘atida "stone" so‘zining ta'rifi“. www.oxforddictionaries.com. Oxford University Press. 2012-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 25-noyabr.
  39. ↑ „Ba'zi mahsulotlarning zichliklari“. engineeringtoolbox.com. 2020-yil 5-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 19-yanvar.
  40. ↑ 40,0 40,1 Oʻlchovlar va Ogʻirliklar Qonuni (Wayback Machine saytida 16 October 2012 sanasida arxivlangan)
  41. ↑ „Wolfram-Alpha: Hisoblash tizimi“. 2023-yil 14-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 23-iyun.
  42. ↑ 42,0 42,1 Kelly, Jon. „Will British people ever think in metric?“. BBC (2011-yil 21-dekabr). 2012-yil 24-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 26-fevral. „...but today the British remain unique in Europe by holding onto imperial weights and measures. ...the persistent British preference for imperial over metric is particularly noteworthy...“.
  43. ↑ „Height and width road signs to display metric and imperial“. BBC (2014-yil 8-noyabr). 2017-yil 26-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 26-fevral. „New road signs showing height and width restrictions will use both metric and imperial measurements from March 2015....Road signs for bridges, tunnels and narrow roads can currently show measurements in just feet and inches or only metres. Some already display both.“.
  44. ↑ „BusinessLink: Weights and measures: Rules for pubs, restaurants and cafes“ (online). Department for Business, Innovation & Skills. 2011-yil 20-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 24-avgust.
  45. ↑ „Department for Transport statement on metric road signs“ (online). BWMA (2002-yil 12-iyul). 2009-yil 25-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 24-avgust.
  46. ↑ „In praise of ... metric measurements“. The Guardian (2006-yil 1-dekabr). 2017-yil 19-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 29-oktyabr.
  47. ↑ King, Max „Decimalisation: Britain's "new pence" turn 50 years old“. MoneyWeek (2021-yil 15-fevral). 2021-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 8-aprel.
  48. ↑ „BMI healthy weight calculator“. National Health Service. 2016-yil 19-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 25-noyabr.
  49. ↑ Dahlgreen, Will „Britain's metric muddle not changing any time soon“ (2015-yil 20-iyun). — „even today [2015] some 18-24-year-olds still do not know how much they weigh in kilograms (60%) or how tall they are in metres and centimetres (54%).“. 2017-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 29-oktyabr.
  50. ↑ „YouGov Survey Results“ (2015). 2017-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 29-oktyabr.
  51. ↑ „Weights and measures: the law“. gov.uk (2020-yil 7-aprel). 2015-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-aprel.
  52. ↑ „Explanatory memorandum to The weights and measures (metrication amendments) regulations 2009“. Legislation.gov.uk (2009). 2021-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 3-noyabr. See paragraph 7.4.
  53. ↑ „Gas meter readings and bill calculation“. gov.uk. 2016-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 15-dekabr.
  54. ↑ Velkar, Ashish (May 2018). "Rethinking Metrology, Nationalism and Development in India, 1833–1956". Past & Present (239): 143–79. doi:10.1093/pastj/gtx064. https://www.research.manchester.ac.uk/portal/files/65152126/Past_Present_Author_Accepted_Version.pdf. Qaraldi: 30 April 2022. Imperial oʻlchov birliklari]]
  55. ↑ 55,0 55,1 Acharya, Anil Kumar. History of Decimalisation Movement in India, Auto-Print & Publicity House, 1958.
  56. ↑ „CAP 68 WEIGHTS AND MEASURES ORDINANCE Sched 2 UNITS OF MEASUREMENT AND PERMITTED SYMBOLS OR ABBREVIATIONS OF UNITS OF MEASUREMENT LAWFUL FOR USE FOR TRADE“. 2015-yil 3-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 31-yanvar.
  57. ↑ „Weights and Measures Act: Canadian units of measure“. Justice Canada. 2011-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 14-noyabr.
  58. ↑ „11“, Guide to Food Labelling and Advertising. Canadian Food Inspection Agency. 
  59. ↑ „Consumer Packaging and Labelling Regulations (C.R.C., c. 417)“. Justice Canada, Legislative Services Branch. 2012-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-noyabr.
  60. ↑ „Field Inspection Manual — Automatic Weighing Devices: Part 3, Section A: Abbreviations and Symbols Accepted in Canada“ (2017-yil 2-fevral). 2022-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-iyul.
  61. ↑ „A Canadian compromise“. CBC (1985-yil 30-yanvar). 2009-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 11-mart.
  62. ↑ „Les livres et les pieds, toujours présents (eng:The pounds and feet, always present)“ (fr). 5 sur 5, Société Radio-Canada. 2011-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 11-mart.
  63. ↑ „Imperial Measures - The Origins“. BWMAOnline.com. British Weights and Measures Association (2021-yil 15-fevral). 2011-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 5-mart.
  64. ↑ Rosen, Amy. „Crepes worth savouring“. National Post (2011-yil 23-fevral). 2019-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-iyul.
  65. ↑ Rosen, Amy. „Scoring brownie points“. National Post (2011-yil 2-fevral). 2019-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-iyul.
  66. ↑ McDowell, Adam. „Drinking school“. National Post (2011-yil 28-fevral).
  67. ↑ „Home Hardware - Building Supplies - Building Materials - Fence Products“. 2011-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 5-mart.
  68. ↑ „Canada: Metric System“. 2020-yil 13-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 24-fevral.
  69. ↑ Allard, Marie. „Système métrique: à quand le virage final?“ (fr). LaPresse.ca (2015-yil 25-avgust). 2020-yil 24-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 24-fevral.
  70. ↑ Canada, Government of Canada, Natural Resources „Fuel Consumption Ratings Search Tool - Conventional Vehicles“. 2011-yil 6-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 15-yanvar.
  71. ↑ Canada, Government of Canada, Transportation Safety Board of „Railway Investigation Report R96W0171“ (1999-yil 9-aprel). 2011-yil 6-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 5-mart.
  72. ↑ „Canadian Aviation Regulations“. Langley Flying School. 2014-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 14-may.
  73. ↑ „"30 Years of the Metric System"“. 2021-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 4-fevral.
  74. ↑ „Human use of metric measures of length“ (Wayback Machine saytida 9 February 2013 sanasida arxivlangan). Dignan, J. R. E., & OʻShea, R. P. (1995). New Zealand Journal of Psychology, 24, 21–25.
  75. ↑ „Republic of Ireland“. www.railsigns.uk. 2021-yil 23-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-fevral.
  76. ↑ „Network Statement 2022“ (en). Irish Rail. 2022-yil 19-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-fevral.
  77. ↑ „Full HRI Directives“. 2016-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan.
  78. ↑ Parliament of the Bahamas. „Weights and Measures Act 2006“. Bahamas Bureau of Standards and Quality. 2021-yil 2-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 24-sentyabr.
  79. ↑ „National Metrology Act, Chapter 294, Revised Edition 2011“. Government of Belize. Qaraldi: 2024-yil 11-yanvar.
  80. ↑ „The World Factbook, Appendix G: Weights and Measures“. Web Pages. Central Intelligence Agency (2010). 2010-yil 28-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 10-may.
  81. ↑ Gyi, Ko Ko. „Ditch the viss, govt urges traders“. The Myanmar Times (18-24 july 2011). 2011-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-mart.
  82. ↑ Kohler, Nicholas. „Metrication in Myanmar“. Mizzima News (2014-yil 3-mart). 2014-yil 16-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 20-aprel.
  83. ↑ „Address by Agriculture Minister Gregory Bowen“. The Ministry of Agriculture, Government of Grenada (2004-yil 1-noyabr). — „The price of gasoline at the pumps was fixed at EC$7.50 per imperial gallon...“. 2008-yil 24-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 15-yanvar.
  84. ↑ „FAQ“. MoF.gov.bz. Belize Ministry of Finance. — „• Kerosene per US Gallon (per Imperial gallon) • Gasoline (Regular)(per imperial Gallon) • Gasoline (Premium) (per Imperial Gallon) • Diesel (per Imperial Gallon)“. 2008-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 15-yanvar.
  85. ↑ „The High Commission Antigua and Barbuda“. 2009-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 15-yanvar.
  86. ↑ Metschies, Gerhard P. „International Fuel Prices 2005“. International-Fuel-Prices.com. German Technical Cooperation (2005-yil 6-sentyabr). 2007-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 15-yanvar.
  87. ↑ „Introduction of the Metric System and the Price of Petroleum Products“. Sierra Leone Embassy in the United States. 2015-yil 29-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 23-oktyabr.
  88. ↑ „Minister Lovell Addresses Metric Conversions“ (2011-yil 18-oktyabr). 2011-yil 20-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 23-oktyabr.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ilmiy adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Қодир Тўраев, Муҳайё Зокирова. Ўлчов бирликларининг изоҳли луғати. Тошкент: Ғафур Ғулом нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2016 — 244-bet. 
  • Appendices B and C of NIST Handbook 44
  • Thompson, A.; Taylor, Barry N. „The NIST guide for the use of the international system of units“. NIST (2010-yil 5-oktyabr). 2010-yil 16-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-oktyabr. Also available as a PDF file.
  • 6 George IV chapter 12, 1825 (statute)

Maqolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Suyun Qorayev. O‘rta Osiyoning qadimiy o‘lchov birliklari // Yoshlik. — 1990.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Imperial oʻlchov birliklari
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Imperial_oʻlchov_birliklari&oldid=5347819" dan olindi