Viruslarning ijtimoiy tarixi sahifasining manbasini koʻrish

Sizda quyidagi sababga koʻra ushbu sahifani tahrirlashga ruxsat mavjud emas:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 08:48, 2024-yil 2-iyul
Expiry of block: 08:48, 2025-yil 2-iyul

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Arizaga bularni ilova qilishingiz mumkin. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Siz bu sahifaning ichki kodini koʻrishingiz va undan nusxa olishingiz mumkin:

[[Fayl:Polio_physical_therapy.jpg|right|thumb|Fizioterapiya olayotgan poliomielit tashxisli bolalar. 1950-yillar.]]
'''Viruslarning ijtimoiy tarixi''' [[viruslar]] va virusli [[Infeksiya|infeksiyalarning]] insoniyat tarixiga taʼsirini tavsiflaydi. Viruslar keltirib chiqaradigan [[Epidemiya|epidemiyalar]] [[Neolit|neolit davrida]], taxminan 12&nbsp;000 yil oldin odamlar zichroq holatda kun kechiradigan qishloq xoʻjaligi jamoalari shakllana boshlagan davrda paydo boʻla boshlagan. Bunday hayot tarzi viruslarning tez tarqalishiga va keyinchalik [[Endemiya (Endemik kasalliklar)|endemik]] koʻrinish olishiga sabab bo'ldi. [[Oʻsimliklar|Oʻsimliklar]] va [[Chorvachilik|chorva hayvonlarining]] viruslari ham koʻpaydi. Odamlarning tirik qolish bilan bogʻliq mehnat faoliyati tufayli qishloq xoʻjaligi va dehqonchilikka qaram boʻlib qolishlari kartoshka [[Potivirus|potiviruslari]] va [[qoramol o'lati]] kabi kasalliklarning halokatli oqibatlarga olib kelishiga sabab boʻldi.

[[Chechak]] va [[qizamiq]] viruslari odamlarga yuqadigan eng qadimgi virus turlaridan hisoblanadi. Ular ming yillar oldin [[Yevropa]] va [[Shimoliy Afrika|Shimoliy Afrikada]] boshqa jonivorlardan odamlarga yuqqan.Viruslar keyinchalik [[Ispaniya]] istilolari davrida yevropaliklar tomonidan [[Yangi dunyo|Yangi Dunyoga]] olib kelingan, ammo [[Indeyslar|mahalliy aholi]] tomonidan tabiiy qarshilik koʻrsatilmaganligi sababli millionlab odamlar epidemiyalar paytida nobud boʻlgan. [[Gripp]] [[Pandemiya|pandemiyasi]] ilk bor 1580-yilda qayd etildi va keyingi asrlarda uning koʻrsatkichlari tobora yuqorilab bordi. [[1918-yilgi gripp pandemiyasi|1918-1919-yillardagi pandemiya]] davrida bir yildan kamroq vaqt ichida 40-50 million kishi halok boʻldi, bu tarixdagi eng halokatli pandemiyalardan biri edi.

[[Louis Pasteur]] va [[Edward Jenner]] virusli infeksiyalardan himoya qiluvchi [[Vaksinalar|vaksinalarni]] birinchi boʻlib ishlab chiqdilar. 1930-yillarda [[Elektron mikroskop|elektron mikroskopning]] ixtiro qilinishi va buning natijasida [[virusologiya]] fanining jadal rivojlanguniga qadar viruslarning tabiati odamlar uchun nomaʼlum edi. <nowiki>XX</nowiki> asrda koʻplab avvaldan maʼlum va yangi kasalliklar viruslar sababli yuzaga kelganligi aniqlandi. Birgina [[Poliomiyelit|poliomielit]] epidemiyalarini 1950-yillarda bu kasallikka qarshi vaksina ishlab chiqilgandan so'ng nazoratga olishga muvaffaq boʻlindi. [[OIV]] asrlar davomida paydo boʻlgan eng patogen yangi viruslardan biri bo'lgan.

Odatda, viruslar tufayli koʻplab kasalliklarning yuzaga kelishi olimlar tomonidan oʻrganilsa-da, koʻpchilik viruslar foydalidir. Ular turlararo [[Gen|genlarni]] tashish orqali [[Evolutsiya|evolyutsiyani]] boshqaradi, [[Ekosistema|ekotizimlarda]] muhim rol oʻynaydi va hayot uchun zarurdir.
 

== Qadimgi davrda ==
Soʻnggi 50 000—100 000-yillar davomida hozirgi koʻrinishdagi takomillashgan odamlar soni ortib, butun dunyo boʻylab tarqalib ketganligi sababli yangi [[Infeksion kasalliklar|yuqumli kasalliklar]], shu jumladan, viruslar keltirib chiqaradigan kasalliklar paydo boʻldi<ref name="pmid15306389">{{jurnal manbasi|last=McMichael AJ|title=Environmental and social influences on emerging infectious diseases: past, present and future|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B|volume=359|issue=1447|pages=1049—1058|year=2004|pmid=15306389|pmc=1693387|doi=10.1098/rstb.2004.1480 | issn=0962-8436}}</ref>. Ilgari odamlar kichik, [[Izolyatsiya (maʼnolari)|izolyatsiya]] qilingan jamoalarda yashagan va u davrlarda epidemiya kasalliklarining aksariyati mavjud emas edi<ref>Clark, p. 56</ref><ref>Barrett and Armelagos, p. 28</ref>. Kishilik tarixidagi eng halokatli virusli infeksiya boʻlgan [[chechak]] birinchi marta [[Hindiston|Hindistondagi]] qishloq xoʻjaligi jamoalari orasida taxminan 11 000 yil oldin paydo boʻlgan<ref>Villarreal, p. 344</ref>. Faqat odamlarni zararlagan virus, ehtimol, kemiruvchilarning [[Poxvirus|poxviruslaridan]] kelib chiqqan<ref name="pmid19833230">{{jurnal manbasi|title=The evolutionary biology of poxviruses|journal=Infection, Genetics and Evolution|volume=10|issue=1|pages=50—59|year=2010|pmid=19833230|pmc=2818276|doi=10.1016/j.meegid.2009.10.001}}</ref>. Odamlar kasallik tashuvchi kemiruvchilar bilan aloqa qilishgan degan taxminlar bor. Ushbu „turlar toʻsigʻi“ni kesib oʻtganda viruslarning taʼsiri jiddiy boʻlishi<ref name="pmid15617321">{{jurnal manbasi|title=[Monkey-pox, a model of emergent then reemergent disease]|language=fr|journal=Médecine et Maladies Infectieuses|volume=34|issue=1|pages=12—19|year=2004|pmid=15617321|doi=10.1016/j.medmal.2003.09.008}}</ref> va odamlarda [[Immun sistemasi|tabiiy qarshilik]] kam boʻlishi mumkin. Zamonaviy odamlar kichik jamoalarda yashagan, infeksiyaga duchor boʻlganlar yo vafot etgan yoki kasallikka nisbatan immunitet orttirgan. Ushbu orttirilgan immunitet faqat ona sutidagi [[Antitelolar|antikorlar]] va onaning qonidan tugʻilmagan bolaning [[Platsenta|yoʻldoshi]] orqali oʻtadigan boshqa antikorlar orqali avlodlarga vaqtincha oʻtgan. Shuning uchun, ehtimol, har bir avlodda sporadik epidemiyalar sodir boʻlgan. Taxminan miloddan avvalgi 9000-yillarda koʻpgina odamlar Nil daryosining unumdor tekisliklariga joylasha boshladilar, aholining zich joylashuvi natijasida sezgir odamlarning yuqori konsentratsiyasi tufayli viruslar doimiy ravishda mavjud boʻlishi mumkin edi<ref name="Tucker, p. 6">Tucker, p. 6</ref>. Odamlarning katta konsentratsiyasiga bogʻliq boʻlgan virusli kasalliklarning boshqa epidemiyalari, masalan, [[parotit]], [[qizilcha]] va [[Poliomiyelit|poliomielit]] ham birinchi marta shu vaqtda sodir boʻlgan<ref>Clark, p. 20</ref>.

Taxminan miloddan avvalgi 9500-yilda [[Yaqin Sharq|Yaqin Sharqda]] boshlangan [[neolit]] davri odamlar dehqonchilik bilan shugʻullangan paytlarga toʻgʻri keladi<ref>Barker, p. 1</ref>. Ushbu qishloq xoʻjaligi inqilobi [[Bir ekinli dehqonchilik|monokulturaning]] rivojlanishi bilan kechdi va [[O'simlik viruslari|oʻsimlik viruslarining]] bir nechta turlari tarqalishi uchun imkoniyat yaratdi<ref name="pmid18575612">{{jurnal manbasi|title=The prehistory of potyviruses: their initial radiation was during the dawn of agriculture|journal=PLOS ONE|volume=3|issue=6|pages=e2523|year=2008|pmid=18575612|pmc=2429970|doi=10.1371/journal.pone.0002523|editor1-last=Lindenbach|editor1-first=Brett|bibcode=2008PLoSO...3.2523G}}</ref>. [[Sobemovirus|Sobemoviruslarning]] divergensiyasi va tarqalishi (masalan, janubiy loviya mozaik virusi) shu vaqtdan boshlangan<ref name="pmid18704169">{{jurnal manbasi|title=Diversification of rice yellow mottle virus and related viruses spans the history of agriculture from the neolithic to the present|journal=PLOS Pathogens|volume=4|issue=8|pages=e1000125|year=2008|pmid=18704169|pmc=2495034|doi=10.1371/journal.ppat.1000125|editor1-last=Holmes|editor1-first=Edward C.}}</ref>. Kartoshka va boshqa meva va sabzavotlarning [[Potivirus|potiviruslarining]] tarqalishi taxminan 6600-yillar oldin boshlangan<ref name="pmid18575612" />.

10 000 yillar oldin [[Oʻrta dengizboʻyi oʻlkasi|Oʻrta yer dengizi havzasi]] atrofidagi yerlarda yashagan odamlar yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirishni boshladilar deb hisoblanadi. Choʻchqalar, qoramollar, echkilar, qoʻylar, otlar, tuyalar, mushuklar va itlar asirlikda saqlangan va koʻpaytirilgan<ref name="pmid18697943">{{jurnal manbasi|last=Zeder MA|title=Domestication and early agriculture in the Mediterranean Basin: origins, diffusion, and impact|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=105|issue=33|pages=11597—11604|year=2008|pmid=18697943|pmc=2575338|doi=10.1073/pnas.0801317105|bibcode=2008PNAS..10511597Z}}</ref>. Oʻz oʻrnida, bu hayvonlar oʻzlari bilan viruslarini olib kelishgani taxmin qilinadi<ref>McNeill, p. 71</ref>. Viruslar hayvonlardan odamlarga yuqishi mumkin, ammo bunday [[Zoonotik infeksiya|zoonotik infeksiyalar]] kamdan-kam uchraydi, shuningdek, garchi [[gripp]] kabi sezilarli istisnolar mavjud boʻlsa-da, hayvonlar viruslarining odamdan odamga yuqishi holatlari bundan ham kam kuzatiladi. Aksariyat viruslar turlarga xosdir va odamlar uchun hech qanday xavf tugʻdirmaydi<ref>Baker, pp. 40-50</ref>. Bu viruslar odamlarga toʻliq moslashmaganligi sababli hayvonlardan yuqtirish yoʻli bilan kelib chiqadigan kamdan-kam uchraydigan virusli kasalliklar epidemiyasi qisqa muddatli boʻlgan<ref>McNeill, p. 73</ref> va inson populyatsiyalari infeksiya zanjirlarini saqlab qolish uchun juda kichiklik qilgan<ref>Clark, p. 57-58</ref>.

Boshqa, nisbatan qadimgiroq viruslar kamroq xavf tugʻdiradi. [[Gerpes]] viruslari birinchi marta zamonaviy odamlarning ajdodlari tomonidan 80 million yil oldin yuqtirilgan<ref name="Crawford 225">Crawford (2000), p. 225</ref>. Odamlarda bu viruslarga nisbatan toqatlilik paydo boʻlgan va aksariyat kishilar gerpesning kamida bitta turi bilan kasallangan<ref name="pmid22168421">{{jurnal manbasi|title=Immune modulation during latent herpesvirus infection|journal=Immunological Reviews|volume=245|issue=1|pages=189—208|year=2012|pmid=22168421|pmc=3243940|doi=10.1111/j.1600-065X.2011.01074.x}}</ref>. Bugungi kunda mazkur yengilroq virusli infeksiyalarni qayd etish holatlari kamdan-kam uchraydi, ammo hozirgi odamlar erta gominidlar keltirib chiqaradigan shamollash, gripp va diareyadan qanday aziyat chekishsa, ilgarigi davrlarda gerpesda ham shunday aziyat chekishgan. [[Epidemiya]] va [[Pandemiya|pandemiyalarni]] asosan yaqinda paydo boʻlgan viruslar keltirib chiqaradi<ref name="Crawford 225" />.

== Antik davrda ==
[[Fayl:Polio_Egyptian_Stele.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Polio_Egyptian_Stele.jpg/170px-Polio_Egyptian_Stele.jpg|thumb| [[Misr]] stellasida [[Poliomiyelit|poliomielit]] bilan kasallangan odam tasvirlangan degan taxminlar bor. 18-sulola (miloddan avvalgi 1580-1350-yillar).|left]]
Virusli infeksiyalar bilan bogʻliq eng qadimgi yozuvlar orasida 18-suloladan (miloddan avvalgi 1580-1350-yillar) boʻlgan misrlik ruhoniy tasvirlangan Misr stellasi mashhur sanalib, unda [[Poliomiyelit|poliovirus]] infeksiyasiga xos boʻlgan oyoq tushishi deformatsiyasi tasvirlangan<ref>Shors, p. 16</ref>. 19-sulola hukmdori Siptahning [[Mumiya|mumiyasi]] ham oʻzida [[Poliomiyelit|poliomielit]] belgilarini namoyon qiladi. Bundan 3000-yillar ilgali koʻmilgan [[Ramses V]] va boshqa baʼzilarning mumiyalari chechakning alomatlarini koʻrsatadi<ref name="isbn0-226-15556-0">Donadoni, p. 292</ref><ref>Taylor, p. 4</ref>. Miloddan avvalgi 430-yilda [[Afina (shahar)|Afinada]] yuz bergan [[chechak]] epidemiyasi armiyaning chorak qismi va shaharning koʻplab tinch aholisini qirib yuborgan<ref>Zimmer, p. 82</ref>. Milodiy 165-180-yillarda roʻy bergan [[Antonine vabosi]] (katta ehtimol bilan yana bir chechak pandemiyasi) Buyuk Britaniya, Yevropa, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikani oʻz ichiga olgan [[Rim imperiyasi|Rim imperiyasida]] besh millionga yaqin odamning vafotiga sabab boʻldi<ref>Baker p. 25</ref>. Pandemiya hozirgi Iroq hududida boshlangan qoʻzgʻolonni bostirish uchun yuborilgan Rim askarlari [[Dajla]] daryosi boʻyidagi [[Salavkiya]] shahrini talon-toroj qilishi va bir vaqtning oʻzida kasallik yuqtirishidan keyin boshlanib ketgan. Ular oʻzlari bilan infeksiyani Rim va Yevropaga olib kelishdi, bu hududlarda kuniga 5000 ga yaqin kishi kasallik natijasida halok boʻldi. Tarqalish choʻqqisiga chiqqanida pandemiya [[Hindiston]] va [[Xitoy|Xitoygacha]] yetib bordi<ref>Crawford p. 78</ref>.

[[Qizamiq]] qadimgi kasallik hisoblanib, uni birinchi marta X asrda fors shifokori [[Roziy|Muhammad ibn Zakariya ar-Roziy]] (865-925-yillarda yashagan) aniqlagan<ref name="Levins, pp. 297—298">Levins, pp. 297-298</ref>. Roziy qizamiq uchun arabcha ''hasbah'' (حصبة) atamasini qoʻllagan. Shuningdek, qizamiqning boshqa koʻplab nomlari bor, [[Lotin tili|lotincha]] ''rubeus —'' „qizil“ va ''morbilli — „''kichik vabo“ ''soʻzidan'' olingan rubeola shular jumlasidandir<ref>Dobson, pp. 140-141</ref>. Qizamiq virusi, it kasalligi virusi va qoramol virusi oʻrtasidagi yaqin oʻxshashliklar qizamiq birinchi marta odamlarga uy hayvonlari yoki qoramollardan yuqqan degan taxminlarni keltirib chiqaradi<ref name="Karlen, p.57">Karlen, p. 57</ref>. Qizamiq virusi <nowiki>XII</nowiki> asrga kelib oʻsha paytda keng tarqalgan qoramol virusidan butunlay ajralib chiqqani taxmin qilinadi<ref name="pmid20202190">{{jurnal manbasi|title=Origin of measles virus: divergence from rinderpest virus between the 11th and 12th centuries|journal=Virology Journal|volume=7|page=52|year=2010|pmid=20202190|pmc=2838858|doi=10.1186/1743-422X-7-52}}</ref>.

Qizamiq infeksiyasidan soʻng kishida umrbod immunitet hosil boʻladi. Shu sababli virus [[Endemiya (Endemik kasalliklar)|endemik]] koʻrinish olishi uchun yuqori aholi zichligini talab qiladi va bu, katta ehtimol bilan, [[Neolit|neolit davrida]] sodir boʻlmagan<ref name="Levins, pp. 297—298">Levins, pp. 297-298</ref>. [[Oʻrta Sharq|Yaqin Sharqda]] paydo boʻlganidan soʻng virus miloddan avvalgi 2500-yilda Hindistongacha yetib bordi<ref name="pmid20459960">{{jurnal manbasi|title=Measles in antiquity and the Middle Ages|journal=South African Medical Journal|volume=100|issue=4|pages=216—217|year=2010|pmid=20459960|doi=10.7196/SAMJ.3504}}</ref>. Qizamiq oʻsha davrlarda bolalar orasida shunchalik keng tarqalgan ediki, hatto u kasallik sifatida ham tan olinmagan. [[Iyerogliflar|Misr iyerogliflarida]] mazkur kasallik inson rivojlanishining normal bosqichi sifatida tasvirlangan<ref name="isbn0-471-90341-8">{{Kitob manbasi|last=Zuckerman, Arie J.|title=Principles and practice of clinical virology|publisher=Wiley|location=New York|year=1987|page=[https://archive.org/details/principlespracti00zuck/page/459 459]|isbn=978-0-471-90341-3|url=https://archive.org/details/principlespracti00zuck/page/459}}</ref>. Virus bilan kasallangan oʻsimlikning eng qadimgi taʼriflaridan birini yapon imperatori Koken (718-770) yozgan sheʼrda topish mumkin — asarda yozda barglari sargʻaygan oʻsimlik tasvirlanadi. Keyinchalik ''Eupatorium lindleyanum'' sifatida aniqlangan oʻsimlik koʻpincha pomidorning sariq barglari jingalak virusi bilan kasallangan<ref>Mahy, (a) p. 10</ref>.

== Oʻrta asrlar ==
[[Fayl:Middle_Ages_rabid_dog.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Middle_Ages_rabid_dog.jpg/220px-Middle_Ages_rabid_dog.jpg|right|thumb| [[Oʻrta asr|Oʻrta asrlar.]] Yogʻochdan ishlangan quturgan it tasviri.]]
Yevropa aholisining tez oʻsib borayotganligi, shaharlar va ulardagi odamlar sonining koʻpayishi koʻplab yuqumli kasalliklar, jumladan, ehtimol, eng mashhur bakterial infeksiya sanalgan [[Qora O'lim|qora oʻlimning]] tarqalishi uchun qulay zamin yaratdi<ref name="pmid11632234">{{jurnal manbasi|last=Gottfried RS|title=Population, plague, and the sweating sickness: demographic movements in late fifteenth-century England|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-british-studies_1977_fall_17_1/page/12|journal=The Journal of British Studies|volume=17|issue=1|pages=12—37|year=1977|pmid=11632234|doi=10.1086/385710}}</ref>. Chechak va grippdan tashqari viruslar sabab boʻlishi maʼlum boʻlgan infeksiyalarning hujjatlashtirilgan epidemiyalari kamdan-kam uchraydi. 4000 yil ilgari qayd etilgan [[Quturish|quturma]]<ref name="Mahy 243">Mahy, (b) p. 243</ref> Yevropada keng tarqalgan infeksion kasalliklardan biri edi va bu holat 1886-yilda [[Louis Pasteur|Lui Paster]] tomonidan vaksina ishlab chiqilgunga qadar davom etdi<ref name="Shors, p. 352">Shors, p. 586</ref>. Oʻrta asrlarda Yevropada oʻrtacha umr koʻrish 35 yoshni tashkil etgan; bolalarning 60 foizi 16 yoshga toʻlmasdan vafot etgan, ularning aksariyati olti yoshgacha umr koʻrgan, xolos. Shifokorlarning ozchilik qismi davo choralarini qoʻllashda oʻz cheklangan tibbiy bilimlariga va, shuningdek, astrologiyaga ham tayangan. Infeksiyalarni davolashning baʼzi usullari orasida kirpi yogʻida qovurilgan mushukdan tayyorlangan malham ham bor edi<ref>Mortimer, (2009) p. 211</ref>. Bolalar oʻlimiga sabab boʻlgan kasalliklar orasida [[qizamiq]], [[gripp]] va [[chechak]] kabilar maʼlum boʻlgan<ref>Pickett, p. 10</ref>. [[Salib yurishlari]] va musulmonlarning istilolari Yevropada V''-''VII asrlarda qitʼaga kirib kelganidan keyin tez-tez uchrab turgan epidemiyalarning sababi boʻlgan chechakning tarqalishiga yordam berdi<ref name="pmid16200144">{{jurnal manbasi|last=Riedel S|title=Edward Jenner and the history of smallpox and vaccination|journal=Proceedings (Baylor University. Medical Center)|volume=18|issue=1|pages=21—25|year=2005|pmid=16200144|pmc=1200696|doi=10.1080/08998280.2005.11928028}}</ref><ref>Clark, p. 21</ref>.

Qizamiq butun Yevropa, Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqdagi aholi zich joylashgan mamlakatlarda epidemik ahamiyat kasb etardi<ref>Gilchrist, p. 41</ref>. Angliyada oʻsha paytlar „mezils“ nomi bilan tanilgan kasallik haqidagi maʼlumotlar birinchi marta <nowiki>XIII</nowiki> asrda tilga olingan va bu, ehtimol, 526''-''1087-yillar oraligʻida sodir boʻlgan 49 vabodan biri edi<ref name="pmid20459960">{{jurnal manbasi|title=Measles in antiquity and the Middle Ages|journal=South African Medical Journal|volume=100|issue=4|pages=216—217|year=2010|pmid=20459960|doi=10.7196/SAMJ.3504}}</ref>. Qizamiq virusi bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan boshqa bir virus sabab yuzaga kelgan qoramol kasalligi Rim imperiyasi davridan beri maʼlumdir<ref>Barrett, p. 15</ref>. Osiyoda paydo boʻlgan kasallikni Yevropaga birinchi marta 370-yilda bosqinchi [[hunlar|xunlar]] olib kelgan. Keyinchalik [[Chingizxon]] boshchiligidagi [[Mongollar|moʻgʻul]] bosqinlari 1222, 1233 va 1238-yillarda Yevropada pandemiyalarga sabab boʻldi. Infeksiya keyinchalik qitʼadan qoramol olib kelinganidan soʻng Angliyagacha yetib bordi<ref name="Barrett 87">Barrett, p. 87</ref>. Oʻsha paytda teri zararkunandalari halokatli kasallik sababchilari hisoblanib, oʻlim darajasi 80''—''90 foizni tashkil etar edi. Oqibatda qoramollarning qirilib ketishi ocharchilikka olib keldi<ref name="Barrett 87" />.

== Zamonaviy davrning boshidan oxirigacha ==
1485-yil 22-avgustdagi [[Henry Tudor|Henry Tudorning]] [[Bosfort jangi|Bosfort jangidagi]] gʻalabasidan koʻp oʻtmay uning armiyasi toʻsatdan „ingliz poti“ bilan zararlandi, kuzatuvchilar buni yangi kasallik deb taʼrifladilar<ref>Quinn, pp. 40-41</ref>. Asosan badavlat odamlarga taʼsir oʻtkazadigan gʻayrioddiy kasallik Henry VII oʻz armiyasiga askar yollagan Fransiyada paydo boʻlgan boʻlishi mumkin<ref>McNeill, p. 229</ref>. 1508-yilning issiq yozida Londonda epidemiya boshlandi. Kasallikni yuqtirib olgan odamlar bir kun ichida vafot etdi, butun shahar boʻylab oʻlim sharpasi kezib yurardi. Jasadlarni olib ketayotgan aravalarni aytmaganda, koʻchalar kimsasiz qolgan edi. Qirol Henry shaharni vaqtincha kirib chiqish uchun yopiq deb eʼlon qildi, shaharga faqatgina shifokorlar va dorixonachilar kirib chiqar edi<ref name="isbn0-14-104053-X">Penn, pp. 325-326</ref>. Kasallik Yevropaga tarqalib, 1529-yil iyul oyida [[Hamburg|Hamburgga]] yetib keldi, bu yerda ilk haftalarda ikki ming kishi halok boʻldi<ref>Kohn, p. 100</ref>. Keyingi oylarda infeksiya [[Prussiya]], [[Shveysariya]] va Shimoliy Yevropada vayronagarchilikka sabab boʻldi<ref>Kohn, pp. 100-101</ref>. Oxirgi epidemiya 1556-yilda [[Angliya|Angliyada]] kuzatilgan<ref name="Mortimer2012">Mortimer (2012), p. 278</ref>. Oʻn minglab odamlarning oʻlimiga sabab boʻlgan bu kasallik, ehtimol, [[gripp]]<ref>Quinn, p. 41</ref> yoki shunga oʻxshash boshqa [[virusli infeksiya]] boʻlgan degan taxminlar bor<ref>Karlen, p. 81</ref>, ammo tibbiyot hali fan hisoblanmagan bu paytdagi qaydlar ishonchsiz boʻlishi ham ehtimoldan holi emas<ref>Quinn, p. 40</ref>. Tibbiyot [[Fan|fanga]] aylana boshlagani sayin kasallik taʼriflari aniqlasha boshladi<ref name="Elmer2004">Elmer, p. xv</ref>. Garchi oʻsha paytda kasallik yuqtirganlarning azobini yengillashtirish imkoni boʻlmagan boʻlsa ham, uning tarqalishini nazorat qilish choralari koʻrilgan. Savdo va sayohatga cheklovlar joriy qilingan, kasallik kuzatilgan oilalar oʻz jamoalaridan ihotalangan, binolar [[dezinfeksiya]] qilingan va zararlangan chorva mollari yoʻq qilingan<ref>Porter, p. 9</ref>.

Grippga aloqador ilk qaydlar <nowiki>XV</nowiki> asr oxiri — <nowiki>XVI</nowiki> asr boshlariga toʻgʻri keladi<ref>Quinn, p. 9</ref>, ammo infeksiya bilan kasallanish holatlari bundan ancha oldinroq sodir boʻla boshlagan<ref>Quinn, pp. 39-57</ref>. 1173-yilda Yevropada ilk marta epidemiya sodir boʻldi, 1493-yilda hozirgi [[cho'chqa grippi]] epidemiyasi [[Gaiti (orol)|Hispanioladagi]] tubjoy amerikaliklar orasida tarqaldi. Infeksiya manbai [[Christopher Columbus|Kolumb]] kemalaridagi choʻchqalar boʻlganini isbotlaydigan baʼzi dalillar mavjud<ref>Dobson, p. 172</ref>. 1557-1559-yillarda Angliyada sodir boʻlgan gripp epidemiyasi paytida aholining besh foizi — taxminan 150,000 kishi — infeksiyadan vafot etdi. [[Oʻlim|Oʻlim]] darajasi 1918—19-yillardagi pandemiyadan deyarli besh baravar koʻp edi<ref name="Mortimer2012">Mortimer (2012), p. 278</ref>. Ishonchli tarzda qayd etilgan birinchi pandemiya 1580-yil iyul oyida boshlangan va Yevropa, Afrika va Osiyoni qamrab olgan<ref>Quinn, p. 59</ref>. Oʻlim darajasi yuqori edi — Rimda 8000 kishi halok boʻldi<ref name="pmid11576290">{{jurnal manbasi|last=Potter CW|title=A history of influenza|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-applied-microbiology_2001-10_91_4/page/572|journal=Journal of Applied Microbiology|volume=91|issue=4|pages=572—579|year=2001|pmid=11576290|doi=10.1046/j.1365-2672.2001.01492.x}}</ref>. Keyingi uchta pandemiya <nowiki>XVIII</nowiki> asrda sodir boʻldi. Xususan, 1781-82-yillarda roʻy bergan pandemiya, ehtimol, tarixdagi eng halokatlilaridan biri boʻlgan<ref>Quinn, p. 71</ref>. Bunda kasallik 1781-yil noyabrda Xitoyda boshlanib, dekabrda [[Moskva|Moskvaga]] yetib kelgan<ref name="pmid11576290" />. 1782-yil fevral oyida [[Sankt-Peterburg|Sankt-Peterburggacha]] borib, may oyida Daniyaga yetgan<ref>Quinn, p. 72</ref>. Olti hafta ichida Britaniya aholisining 75 foizi kasallikni yuqtirgan va pandemiya tez orada Amerikaga tarqalgan<ref>Dobson, p. 174</ref>. Amerika va Avstraliya <nowiki>XV—XVIII</nowiki> asrlar oraligʻida yevropalik mustamlakachilar kelguniga qadar [[qizamiq]] va [[Chechak|chechakdan]] xoli boʻlgan<ref name="pmid15306389">{{jurnal manbasi|last=McMichael AJ|title=Environmental and social influences on emerging infectious diseases: past, present and future|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B|volume=359|issue=1447|pages=1049—1058|year=2004|pmid=15306389|pmc=1693387|doi=10.1098/rstb.2004.1480 | issn=0962-8436}}</ref>.
{{multiple image
| align     = right
| direction = vertical
| width     =
| image1    = Aztec smallpox victims.jpg
| caption1  = XVI asrda [[Atsteklar]] tomonidan chizilgan chechak (tepada) va qizamiq (pastda) bilan ogʻrigan bemorlar tasviri
| image2    = Measles Aztec drawing.jpg
| caption2  = 
}}
Amerikaga qizamiq va gripp bilan bir qatorda chechakni ham ispanlar olib kelishgan<ref name="pmid15306389" />. Chechak Ispaniyada endemik ahamiyat kasb etib, uni Afrikadan kelgan mavrlar tashigan<ref name="Glynn 31">Glynn, p. 31</ref>. Chechak epidemiyasi 1519-yilda Meksikaning [[Atsteklar]] davlati poytaxti [[Tenochtitlan]] shahrida boshlandi. Uning tashuvchisi Kubadan [[Kortes Ernan|Ernan Kortesga]] ergashgan va kemasida chechak bilan kasallangan afrikalik qul boʻlgan Panfilo de Narvaes armiyasi edi<ref name="Glynn 31" />. 1521-yilning yozida ispanlar, nihoyat, poytaxtga kirishga muvaffaq boʻlganlarida chechak qurbonlariga duch keldilar<ref>Tucker, p. 10</ref>. Epidemiya davri va undan keyingi 1545, 1548 va 1576-1581-yillarda mahalliy aholining yarmidan koʻpi halok boʻldi<ref>Berdan, pp. 182-183</ref>. Ispanlarning aksariyati kasallikka qarshi immunitetga ega edi; Kortes 900 kishidan kam boʻlgan armiyasi bilan atsteklarni magʻlub etishi va Meksikani chechak „yordam“isiz bosib olishi mumkin emas edi<ref>Glynn, p. 33</ref>. Koʻpgina [[Indeyslar|tubjoy amerikaliklar]] keyinchalik yevropaliklar tomonidan tashilgan bir qancha kasalliklarning tasodifiy tarqalishi tufayli halok boʻldilar<ref name="pmid15306389" />. 1492-yilda [[Xristofor Kolumb|Kolumb]] kirib kelganidan keyingi 150 yil ichida Shimoliy Amerikadagi tubjoy amerikalik aholi soni kasalliklar, jumladan, qizamiq, chechak va gripp oqibatida 80 foizga kamaydi<ref>Standford, p. 108</ref><ref>Barrett and Armelagos, p. 42</ref>. Viruslar oqibatida yetkazilgan zarar Yevropaning mahalliy aholini koʻchirish va yangi hududlarni bosib olishga urinish harakatlariga sezilarli taʼsir koʻrsatdi<ref>Oldstone, pp. 61-68</ref><ref>Valdiserri p. 3</ref>.

<nowiki>XVIII</nowiki> asrga kelib chechak Yevropada epidemik ahamiyat kasb eta boshladi. 1719-1746-yillarda Yevropanning yirik-yirik shaharlari, xususan, [[London|Londonda]] beshta epidemiya sodir boʻldi. Asr oxiriga kelib har yili ushbu kasallik natijasida halok boʻladigan yevropaliklar soni 400 mingga yetgandi<ref name="Tucker 12-13">Tucker, pp. 12-13</ref>. Chechak 1713-yilda Hindistondan kemalar orqali [[Janubiy Afrika Respublikasi|Janubiy Afrikaga]] yetib bordi va 1789-yilda [[Avstraliya|Avstraliyani]] qamrab oldi<ref name="Tucker 12-13" />. <nowiki>XIX</nowiki> asrda chechak avstraliyalik [[aborigenlar]] oʻlimining asosiy sababchisiga aylandi<ref>Glynn, p. 145</ref>.

1546-yilda Girolamo Fracastoro (1478-1553) [[Qizamiq|qizamiqning]] klassik tavsifini keltirdi. Uning fikricha, kasallik odamdan odamga tarqaladigan „urugʻlar“ (''seminariya'') tufayli yuzaga keladi. Tomas Sydenham (1624-1689) 1670-yilda Londonda sodir boʻlgan epidemiyaga zaharli bugʻlar sabab boʻlgan deb hisoblagan<ref name="pmid20459960">{{jurnal manbasi|title=Measles in antiquity and the Middle Ages|journal=South African Medical Journal|volume=100|issue=4|pages=216—217|year=2010|pmid=20459960|doi=10.7196/SAMJ.3504}}</ref>. Garchi notoʻgʻri nazariyani ilgari surgan boʻlsa-da, u mohir kuzatuvchi edi va sinchkovlik bilan qaydlar olib bordi<ref>{{jurnal manbasi|last=Sloan AW|title=Thomas Sydenham, 1624—1689|journal=South African Medical Journal|volume=72|issue=4|pages=275—278|year=1987|pmid=3303370}}</ref>.

Sariq isitma flavivirus tufayli kelib chiqqan va koʻpincha oʻlimga olib keladigan kasallikdir. Virus odamlarga chivinlar (''Aedes aegypti'') orqali yuqadi va birinchi kasallanish holati 3000-yillar ilgari insonda qayd etilgan<ref>Mahy, (b) p. 514</ref>. 1647-yilda birinchi qayd etilgan epidemiya [[Barbados|Barbadosda]] sodir boʻldi va oʻsha paytda orol [[Gubernator|gubernatori]] boʻlgan John Wintrop tomonidan „Barbados distemperi“ deb nomlandi. Gubernator aholini kasallikdan himoyalash uchun [[karantin]] qonunlarini qabul qildi — bu Shimoliy Amerikadagi ilk shunday xarakterdagi qonunlardan edi<ref>Dobson, pp. 146-147</ref>. Kasallikning keyingi epidemiyalari Shimoliy Amerikada <nowiki>XII</nowiki>, <nowiki>XIII</nowiki> va <nowiki>XIX</nowiki> asrlarda sodir boʻldi<ref name="pmid1604377">{{jurnal manbasi|doi=10.1016/0277-9536(92)90255-O|last=Patterson KD|title=Yellow fever epidemics and mortality in the United States, 1693—1905|url=https://archive.org/details/sim_social-science-medicine_1992-04_34_8/page/855|journal=Social Science & Medicine|volume=34|issue=8|pages=855—865|year=1992|pmid=1604377}}</ref>. [[Denge bezgagi|Denge isitmasi]] birinchi boʻlib 1779-yilda Indoneziya va Misrda qayd etilgan. Savdo kemalari kasallikni 1780-yilda AQShga tashidi, bu [[Filadelfiya|Filadelfiyada]] epidemiya sodir boʻlishiga olib keldi<ref name="isbn0-7910-8506-6">Chakraborty, pp. 16-17</ref>.

Yangi paydo boʻlgan yuqumli kasalliklar (EID) inson salomatligiga tobora koʻproq xavf tugʻdirmoqda. EIDlarning aksariyati zoonotik kelib chiqishga ega<ref>{{jurnal manbasi|last=Jones|first1=Kate E.|last2=Patel|first2=Nikkita G.|last3=Levy|first3=Marc A.|last4=Storeygard|first4=Adam|last5=Balk|first5=Deborah|last6=Gittleman|first6=John L.|last7=Daszak|first7=Peter|date=February 2008|title=Global trends in emerging infectious diseases|journal=Nature|language=en|volume=451|issue=7181|pages=990—993|doi=10.1038/nature06536|issn=0028-0836|pmc=5960580|pmid=18288193|bibcode=2008Natur.451..990J}}</ref> boʻlib, odam populyatsiyasining koʻpayishi va chorvachilik, shuningdek, yovvoyi hayvonlar muhitining kuchayishi bunda qisman sababchi hisoblanadi<ref>{{jurnal manbasi|last=Jones|first1=Bryony A.|last2=Grace|first2=Delia|last3=Kock|first3=Richard|last4=Alonso|first4=Silvia|last5=Rushton|first5=Jonathan|last6=Said|first6=Mohammed Y.|last7=McKeever|first7=Declan|last8=Mutua|first8=Florence|last9=Young|first9=Jarrah|date=2013-05-21|title=Zoonosis emergence linked to agricultural intensification and environmental change|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=110|issue=21|pages=8399—8404|doi=10.1073/pnas.1208059110|issn=0027-8424|pmc=3666729|pmid=23671097|bibcode=2013PNAS..110.8399J}}</ref><ref>{{jurnal manbasi|last=Gummow|first1=B.|date=2010-05-01|title=Challenges posed by new and re-emerging infectious diseases in livestock production, wildlife and humans|journal=Livestock Science|series=10th World Conference on Animal Production (WCAP)|language=en|volume=130|issue=1|pages=41—46|doi=10.1016/j.livsci.2010.02.009|pmid=32288869|issn=1871-1413|pmc=7102749}}</ref>.
[[Fayl:Ambrosius_Bosschaert_the_Elder_(Dutch_-_Flower_Still_Life_-_Google_Art_Project.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Ambrosius_Bosschaert_the_Elder_%28Dutch_-_Flower_Still_Life_-_Google_Art_Project.jpg/220px-Ambrosius_Bosschaert_the_Elder_%28Dutch_-_Flower_Still_Life_-_Google_Art_Project.jpg|thumb| Ambrosius Bosschaert (1573-1620). „Natyurmort“.|left]]
1845-1852-yillarda roʻy bergan [[Irlandiya|Irlandiyadagi]] Buyuk ocharchilikka qadar kartoshka kasalligining eng koʻp tarqalgan sababi kuyikishni keltirib chiqaradigan [[Fitoftoroz|mogʻor]] emas, balki virus edi. U 1770-yillarda Angliyada keng tarqalgan boʻlib, hududdagi kartoshka hosilining 75 foizini yoʻq qilgan. Oʻsha paytda Irlandiyada kartoshka hosili nisbatan zararsiz qoldi<ref>Zuckerman, Larry, p. 21</ref>.

== Emlashning kashf etilishi ==
[[Fayl:Edward_Jenner2.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Edward_Jenner2.jpg/170px-Edward_Jenner2.jpg|right|thumb| Edvard Jenner]]
=== Chechak ===
{{Asosiy|Chechak}}
Ledi [[Mary Wortley Montagu]] (1689—1762) [[Aristokratiya|aristokrat]], yozuvchi va parlament aʼzosining rafiqasi edi. 1716-yilda uning eri Edward Wortley Montagu Angliyaning Istanbuldagi elchisi etib tayinlandi. Ledi turmush oʻrtogʻiga ergashib Istanbulga bordi va kelganidan ikki hafta oʻtgach chechakdan oʻzgaruvchanlik bilan himoya qilishning mahalliy amaliyotini oʻylab topdi. Bu chechak bilan ogʻrigan odamlarning yiringini teri ostiga yuborish orqali amalga oshirilar edi<ref name="Tucker, p. 6">Tucker, p. 6</ref>. Mary Montaguning ukasi chechakdan vafot etgan, xonimning oʻzi ham kasallikka chalingandi. Besh yoshli oʻgʻli Edwardni xuddi shunday azob-uqubatlardan qutqarishga qaror qilib, u elchixona jarrohi Charles Maitlandga uni emlashni buyuradi. Londonga qaytib kelgach esa Maitlanddan qirol shifokorlari huzurida toʻrt yoshli qizini emlashni soʻraydi<ref>Tucker, pp. 16-17</ref>. Keyinchalik Montagu [[Uels (hudud)|Uels]] shahzodasi va malikasini protseduraning ommaviy namoyishiga homiylik qilishga koʻndirdi. Oʻlimga hukm qilingan va Newgate qamoqxonasida qatl etilishini kutayotgan olti mahbusga ommaviy eksperiment subyektlari sifatida xizmat qilish evaziga toʻliq afv etish taklif qilindi. Ular 1721-yilda emlandilar. Barcha mahbuslar protseduradan keyin tuzalib ketishdi<ref>Rhodes, p. 17</ref>. Himoya taʼsirini sinab koʻrish uchun ulardan biri — oʻn toʻqqiz yoshli ayolga chechak yuqtirgan oʻn yoshli bola bilan bir toʻshakda olti hafta davomida uxlash buyurildi. Ayolga kasallik yuqmadi<ref>Tucker, p. 17</ref>.

Tajriba oʻn bitta yetim bolada takrorlandi, ularning barchasi sinovdan omon qolishdi. 1722-yilga kelib hatto qirol [[George I]] ning nevaralari ham emlangan edi<ref>Lane, p. 137</ref>. Biroq amaliyot butunlay xavfsiz boʻlmagan — oʻlim ehtimoli har ellikdan bir nafarni tashkil qilgan<ref>Rhodes, p. 21</ref>. Jarayon qimmatga tushdi; baʼzi shifokorlar 5 funt sterlingdan 10 funt sterlinggacha haq oldilar, yana baʼzilar uni boshqa xohlovchiga 50 funt sterlingdan 100 funt sterlinggacha yoki foydaning yarmiga sotdilar. Emlash daromadli hodisaga aylandi, shuningdek, 1770-yillarning oxirigacha u koʻpchilik uchun juda qimmat amaliyot hisoblanardi<ref>Lane, pp. 138-139</ref>. Oʻsha paytda viruslar yoki [[Immun sistemasi|immunitet tizimi]] haqida hech narsa maʼlum emas edi va bu protsedura qanday himoyalanganligi hech kimga maʼlum boʻlmagan<ref>Zimmer, p. 83</ref>.
[[Fayl:Jenner_cartoon_from_1802.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/Jenner_cartoon_from_1802.jpg/220px-Jenner_cartoon_from_1802.jpg|left|thumb| Jennerning emlanishi tasvirlangan 1802-yildagi multfilm. Vaksina oluvchilarning tanasidan sigirlar chiqib ketadigandek qilib tasvirlangan.]]
[[Edward Jenner]] (1749—1823), britaniyalik qishloq shifokori, bolaligida chechak bilan koʻp marotaba ogʻrigan edi<ref>Booss, p. 57</ref>. U ogʻir sinovlardan qattiq azob chekadi, lekin chechak uning organizmida qoldirgan toʻliq himoya — immunitet natijasida tirik qoladi<ref>Reid, p. 16</ref>. U davrdagi gap-soʻzlarga koʻra ''sigir chechak'' deb ataladigan, nisbatan yengil infeksiyani yuqtirgan sut sogʻuvchi ayollar chechakka qarshi immunitetga ega boʻlgan. U nazariyani sinab koʻrishga qaror qildi (garchi bu tajribani oʻtkazishda birinchi boʻlmagan boʻlsa ham)<ref>Greenwood, p. 354</ref>. 1796-yil 14-mayda sigir chechakka qarshi emlash uchun sakkiz yoshli sogʻlom bolani tanladi<ref>Reid, p. 18</ref>. James Phipps (1788—1853) sigir chechak virusi bilan eksperimental emlashdan omon qoldi va faqat yengil isitmani boshdan kechirdi. 1796-yil 1-iyulda Jenner chechak bilan (ehtimol, yiringdan olingan) Phippsning qoʻllarini qayta emladi. Phipps yana omon qoldi va keyinchalik chechak bilan 20 martadan ortiq emlandi, bunda u biror marta kasallikka chalinmadi. Shunday qilib, emlash (bu soʻz lotincha ''vakka'' soʻzidan olingan boʻlib, „sigir“ degan maʼnoni anglatadi) ixtiro qilingan edi<ref>Reid, p. 19</ref>. Tez orada Jenner usuli chechak bilan kasallanishdan xavfsizroq ekanligi oʻz isbotini topdi va 1801-yilga kelib 100 000 dan ortiq odam emlandi<ref name="Lane140">Lane, p. 140</ref>.

Pullik emlash bilan shugʻullanadigan va daromadlari kamayishini oldindan koʻra bilgan shifokorlarning eʼtirozlariga qaramay 1840-yilda [[Buyuk Britaniya]]da kambagʻallarni bepul emlash joriy etildi. Oʻlimga olib kelishi mumkin boʻlgani sababli oʻsha yili emlanishdan bosh tortish noqonuniy deb eʼlon qilindi<ref name="Lane140">Lane, p. 140</ref>. 1853-yilgi „Emlash toʻgʻrisida“gi qonunga koʻra Angliya va Uelsda emlash majburiy etib belgilandi, unga binoan agar ota-onalar farzandlari uch oylik boʻlgunga qadar emlanmagan boʻlsa, 1 funt sterling miqdorida jarimaga tortilishi mumkin edi. Qonun yetarli darajada ijro etilmadi va 1840-yildan beri oʻzgarmagan emlash tizimi samarasiz boʻlib qoldi. Aholining faqat kichik bir qismi emlandi<ref>Brunton, pp. 39-45</ref>. Majburiy vaksinatsiya yaxshi qabul qilinmadi va noroziliklardan soʻng 1866-yilda Emlashga qarshi liga va Majburiy emlashga qarshi liga tuzildi<ref>Glynn, p. 153</ref><ref>Brunton, p. 91</ref>. Emlashga qarshi kampaniyalardan soʻng 1895-yilda Glosterda chechakning kuchli avj olishi kuzatildi, shaharda yigirma yil ichida ilk marotaba 434 kishi, shu jumladan, 281 bola halok boʻldi<ref>Glynn, p. 161</ref>. Shunga qaramay, Britaniya hukumati namoyishchilarning talablarini inobatga oldi va 1898-yildagi „Emlash toʻgʻrisida“gi qonun jarimalarini bekor qildi. Qonunga emlash jarayoniga ishonch bildirmagan ota-onalar uchun „emlanishdan vijdonan voz kechish“ bandi qoʻshildi. Keyingi yillar davomida 250 000 eʼtiroz bildirildi va 1912-yilga kelib yangi tugʻilgan chaqaloqlarning faqat yarmidan kamrogʻi emlandi<ref>Glynn, p. 163</ref>. 1948-yil holatiga koʻra Buyuk Britaniyada chechakka qarshi emlash majburiy emas edi<ref>Glynn, p. 164</ref>.

=== Quturish ===
{{Asosiy|Quturish}}
[[Fayl:Louis_Pasteur,_foto_av_Paul_Nadar,_Crisco_edit.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Louis_Pasteur%2C_foto_av_Paul_Nadar%2C_Crisco_edit.jpg/170px-Louis_Pasteur%2C_foto_av_Paul_Nadar%2C_Crisco_edit.jpg|right|thumb| Louis Pasteur]]
[[Quturish]] koʻpincha oʻlim bilan yakun topadigan kasallik boʻlib, sutemizuvchilarning quturish virusi bilan kasallanishi natijasida yuzaga keladi. <nowiki>XXI</nowiki> asrda infeksiya bilan asosan tulki va koʻrshapalak kabi yovvoyi sutemizuvchilarning kasallanishi holatlari kuzatilmoqda, biroq, shunday boʻlsa-da, u eng qadimgi maʼlum virusli kasalliklardan biri sanaladi. Quturish [[Sanskrit|sanskritcha]] soʻz ''rabhas'' atamasi bilan ifodalanib, miloddan avvalgi 3000-yillardan boshlab<ref name="Shors, p. 352">Shors, p. 586</ref> „jinnilik“ yoki „gʻazab“<ref name="isbn0-471-90341-8">{{Kitob manbasi|last=Zuckerman, Arie J.|title=Principles and practice of clinical virology|publisher=Wiley|location=New York|year=1987|page=[https://archive.org/details/principlespracti00zuck/page/459 459]|isbn=978-0-471-90341-3|url=https://archive.org/details/principlespracti00zuck/page/459}}</ref> maʼnosida qoʻllangan. Kasallikning oʻzi esa 4000-yildan ortiqroq vaqtdan beri maʼlumdir<ref name="Mahy 243">Mahy, (b) p. 243</ref>. Quturishning tavsiflari [[Mesopotamiya]] manbalarida ham uchraydi<ref>{{jurnal manbasi|title=Rabies and rabid rogs in Sumerian and Akkadian Literature|last=Yuhong, Wu|journal=Journal of the American Oriental Society|year=2001|volume=121|issue=1|pages=32—43|jstor=606727|doi=10.2307/606727}}</ref>. [[Qadimgi Yunoniston|Qadimgi yunonlar]] uni „lissa“ yoki „litta“ deb atagan boʻlib, bu „jinnilik“ degan maʼnoni bildirgan<ref name="Mahy 243" />. Quturish haqidagi ilk maʼlumotlarni miloddan avvalgi 2300-yildan boshlab [[Eshnunna qonunlari|Eshnunna qonunlarida]] topish mumkin. [[Arastu|Aristotel]] (miloddan avvalgi 384—322-yillar) kasallikning eng qadimgi taʼriflaridan biri va uning odamlarga qanday yuqishi haqida yozib qoldirgan. [[Celsus]] miloddan avvalgi birinchi asrda ilk marotaba quturishning [[gidrofobiya]] deb ataladigan alomatlaridan birini qayd etgan. U kasallik hayvonlar hamda odamlarning tupugidagi shilimshiq orqali yuqishini taxmin qilib, bu jarayonni tasvirlash uchun „virus“ soʻzini ixtiro qilgan<ref name="Mahy 243" />. Quturish epidemiyani keltirib chiqarmaydi, ammo oʻzining dahshatli alomatlari, jumladan, es-xushni yoʻqotish, gidrofobiya va oʻlim tufayli infeksiya odamlar tomonidan juda katta qoʻrquv bilan kutib olinadi<ref name="Mahy 243" />.

Fransiyada [[Louis Pasteur]] davrida (1822—1895) odamlarda quturish har yili bor-yoʻgʻi yuz martacha qayd etilardi, biroq ayni shu paytda kasallikni davolash usullari yuzasidan juda koʻplab izlanishlar olib borilgan. Ehtimoliy xavfni anglagan Pasteur „mikrob“ni quturgan itlardan qidira boshlagan<ref>Reid, pp. 93-94</ref>. Olim quturish natijasida oʻlgan itlarning qurigan orqa miya suyaklaridan modda olib, sogʻlom itlarga joʻnatdi. Mazkur tajribada sogʻlom it kasallikni yuqtirmadi. U tajribani bir necha marta bitta itda kamroq muddat davomida quritilgan toʻqima bilan takrorladi. It yuqtirilganiga u qadar ham koʻp boʻlmagan quturish infeksiyasi bilan zararlangan orqa miya toʻqimasini inyeksiya qilishdan keyin ham tirik qoldi. Shunday qilib, Pasteur itni quturish kasalligiga qarshi immunizatsiya qilgan va keyinroq bu amaliyot yana 50 ta it bilan takrorlangan<ref>Reid, p. 96</ref>.
[[Fayl:Rabies_cartoon_circa_1826.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Rabies_cartoon_circa_1826.jpg/220px-Rabies_cartoon_circa_1826.jpg|left|thumb| London koʻchalaridan birida yurgan quturgan it. 1826-yilgi multfilmdan parcha.]]
Pasteur oʻz usuli qanday ishlashi haqida yetarli tasavvurga ega emas edi. Shunday boʻlsa-da, u amaliyotni 1885-yil 6-iyulda oʻzining huzuriga onasi tomonidan olib kelingan bemor [[Jozeph Meister]] (1876—1940)da sinab koʻrdi. Bolani quturgan it tishlab olgan edi. Meisterning onasi Pasteurdan oʻgʻliga yordam berishini iltimos qildi. Pasteur shifokor emas, olim edi va agar biror narsa notoʻgʻri amalga oshirilsa, oʻzi uchun qanday oqibatlarga olib kelishini yaxshi bilardi. Shunday boʻlsa-da, u bolaga yordam berishga qaror qildi va soʻnggi oʻn kun ichida quturgan quyonning orqa miya toʻqimasidan modda olib, bolani emladi<ref>Reid, pp. 97-98</ref>. Keyinchalik Pasteur shunday deb yozgan edi: „Bolaning oʻlimi muqarrar boʻlib tuyildi, men chuqur va ogʻir tashvishga tushmasdan qaror qildim… itlar ustida doimiy ravishda muvaffaqiyatli yakulangan protsedurani Jozef Meisterda sinab koʻrdim“<ref>Dobson, p. 159</ref>. Meister tuzalib, 27-iyul kuni onasi bilan uyiga qaytdi. Oʻsha yilning oktyabr oyida Pasteur ikkinchi bolani muvaffaqiyatli davoladi; boshqa bolalarni himoya qilish mahalida 15 yoshli choʻpon bola Jean-Baptiste Jupillening (1869—1923) oʻzi quturgan it hujumiga uchragan edi<ref>Dobson, pp. 159-160</ref>. Pasteurning davolash usuli 50 yildan ortiq vaqt davomida qoʻllanib kelindi<ref name="pmid9218283">{{jurnal manbasi|doi=10.1016/S0264-410X(96)00314-3|last=Dreesen DW|title=A global review of rabies vaccines for human use|journal=Vaccine|volume=15|pages=S2—6|year=1997|pmid=9218283}}</ref>.

[[Adelchi Negri]] (1876—1912) 1903-yilda ilk marotaba mikroskopik lezyonlarni kuzatguniga qadar kasallikning sabablari haqida juda kam narsa maʼlum boʻlgan. Quturgan hayvonning miyasidagi bu lezyonlar endilikda Negri tanachalari deb ataladi<ref name="pmid8804019">{{jurnal manbasi|doi=10.1111/j.1365-2990.1996.tb00893.x|title=Rabies: interactions between neurons and viruses. A review of the history of Negri inclusion bodies|journal=Neuropathology and Applied Neurobiology|volume=22|issue=3|pages=179—187|year=1996|pmid=8804019}}</ref>. Negri ularni oddiy parazitlar deb oʻylagan. [[Paul Remlinger]] (1871—1964) Negri tadqiqotlaridan soʻng tez orada filtrlash tajribalari orqali mazkur lezyonlar protozoalar va hatto bakteriyalardan ham ancha kichikroq ekanligini aniqlagan. Nihoyat, oradan 30 yil oʻtgach Negri tanachalari 100—150 [[nanometr]] uzunlikdagi (rabdovirus zarrachalarining oʻlchami) zarrachalardan tashkil topgan quturish kasalligini keltirib chiqaradigan virus ekanligi aniqlandi<ref name="Mahy 243">Mahy, (b) p. 243</ref>.

== <nowiki>XX</nowiki> va <nowiki>XXI</nowiki> asrlar ==
<nowiki>XX</nowiki> asrning boshlarida bakteriyalar oʻtishi uchun teshiklari juda kichik boʻlgan filtrlar yordamida oʻtkazilgan tajribalar natijasida viruslar mavjudligiga dalil topildi; ularni tavsiflash uchun „filtrlanadigan virus“ atamasi ishlab chiqildi<ref>Crawford (2000), p. 14</ref>. 1930-yillargacha boʻlgan davrlarda koʻpchilik olimlar viruslarni mayda bakteriyalar deb hisoblashgan. Ammo 1931-yilda [[Mikroskop|elektron mikroskopning]] ixtiro qilinishi boshqacharoq dalillarni taqdim qildi<ref name="pmid10905259">{{jurnal manbasi|title=Helmut Ruska and the visualisation of viruses|journal=Lancet|volume=355|issue=9216|pages=1713—1717|year=2000|pmid=10905259|doi=10.1016/S0140-6736(00)02250-9}}</ref>. Viruslarda [[Dezoksiribonuklein kislota|DNK]] yoki [[Ribonuklein kislotalar|RNK]] shaklida genetik material mavjudligi aniqlanganidan keyin vaziyat tubdan oʻzgardi<ref>Crawford (2000), p. 15</ref>. Oʻziga xos biologik mavjudotlar sifatida tan olingandan soʻng tez orada ularning oʻsimliklar, hayvonlar va hatto bakteriyalarning koʻplab infeksiyalariga sabab boʻlgani oʻz isbotini topdi<ref>Oldstone, pp. 22-40</ref>.

<nowiki>XX</nowiki> asrda viruslar keltirib chiqaradigan odamlarda uchraydigan koʻplab kasalliklaridan biri boʻlgan chechakka qarshi himoya vositalari topildi. [[OIV]] va [[Gripp|gripp virusi]] kabilar keltirib chiqaradigan kasalliklarni nazorat qilish qiyinroq ekanligi isbotlangan<ref>Baker, p. 70</ref>. Shuningdek, [[arboviruslar]] keltirib chiqaradigan kasalliklar ham yangi muammolarni paydo qilmoqda<ref>Levins, pp. 123-125, 157-168, 195-198, 199-205</ref>.

Oʻtgan tarixiy davr mobaynida odamlar oʻz xatti-harakatlarini oʻzgartirganidek, viruslar ham oʻzgargan. Qadim zamonlarda odamlar soni pandemiyalar yuzaga kelishi uchun juda ozlik qilar, baʼzi viruslar esa omon qolish uchun juda kuchsiz edi. XX—<nowiki>XXI</nowiki> asrlarda aholi zichligining tobora ortib borishi, qishloq xoʻjaligi va dehqonchilik usullaridagi inqilobiy oʻzgarishlar, yuqori tezlikda amalga oshadigan sayohatlar yangi viruslarning tarqalishi va eski viruslarning qaytadan paydo boʻlishiga turtki boʻldi<ref>Karlen, p. 229</ref><ref>Mahy, (b) p. 585</ref>. Chechak kabi baʼzi virusli kasalliklarni yengish mumkin edi, ammo viruslarning yanada yangi turlari, masalan, ogʻir oʻtkir respirator sindromi ([[SARS-CoV-2 shtammlari|SARS]]) kabilar paydo boʻlishda davom etdi<ref>Dobson, p. 202</ref>. Vaksinalar hali ham viruslarga qarshi eng kuchli vosita boʻlib qolayotgan boʻlsalar-da, soʻnggi oʻn yilliklarda oʻz xostlarida koʻpayadigan viruslarni aniq nishonga olish uchun [[Virusga qarshi preparat|virusga qarshi dorilar]] ishlab chiqildi<ref>Oxford (2016), pp. 332-333</ref>. 2009-yilgi gripp pandemiyasi viruslarning yangi shtammlari, ularning tarqalishining oldini olishga qaratilgan saʼy-harakatlarga qaramay, butun dunyo boʻylab qanchalik tez tarqalayotganini koʻrsatdi<ref name="pmid20568566">{{jurnal manbasi|title=Influenza: the once and future pandemic|journal=Public Health Reports|volume=125 Suppl 3|pages=16—26|date=April 2010|pmid=20568566|pmc=2862331|issue=Suppl 3}}</ref>.

Viruslarni aniqlash va nazorat qilish sohasidagi izlanishlar izchil davom etmoqda. [[Nafas yoʻllari infeksiyalari]], shu jumladan, [[Zotiljam|pnevmoniyaning]] sababchisi boʻlgan inson metapnevmovirusi 2001-yilda kashf etilgan<ref name="pmid12033771">{{jurnal manbasi|title=Analysis of the genomic sequence of a human metapneumovirus|journal=Virology|volume=295|issue=1|pages=119—132|year=2002|pmid=12033771|doi=10.1006/viro.2001.1355|url=http://repub.eur.nl/pub/3864}}</ref>. [[Bachadon bo'yni saratoni|Bachadon boʻyni saratoniga]] olib keladigan [[Papilloma|papilloma virusiga]] qarshi vaksina 2002—2006-yillarda ishlab chiqilgan<ref name="pmid17972339">{{jurnal manbasi|title=Prevention of cancer through immunization: Prospects and challenges for the 21st century|journal=European Journal of Immunology|volume=37|issue=Suppl 1|pages=S148—155|year=2007|pmid=17972339|doi=10.1002/eji.200737820}}</ref>. 2005-yilda inson T-limfotrop viruslari 3 va 4 topildi<ref name="pmid15911757">{{jurnal manbasi|title=Emergence of unique primate T-lymphotropic viruses among central African bushmeat hunters|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=102|issue=22|pages=7994—7999|year=2005|pmid=15911757|pmc=1142377|doi=10.1073/pnas.0501734102|bibcode=2005PNAS..102.7994W}}</ref>. 2008-yilgi [[Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti|Jahon sogʻliqni saqlash tashkilotining]] poliomielitni yoʻq qilish boʻyicha global tashabbusi 2015-yilgacha poliomielitni yoʻq qilish rejasi bilan qayta ishga tushirildi<ref name="pmid20455167">{{jurnal manbasi|title=Polio eradication is just over the horizon: the challenges of global resource mobilization|journal=Journal of Health Communication|volume=15 Suppl 1|pages=66—83|year=2010|pmid=20455167|doi=10.1080/10810731003695383}}</ref>. 2010-yilda eng katta virus [[Megavirus chilensis]] [[Amyobalar|amyobalarni]] zararlagani aniqlandi<ref name="pmid21987820">{{jurnal manbasi|title=Distant mimivirus relative with a larger genome highlights the fundamental features of Megaviridae|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=108|issue=42|pages=17486—17491|year=2011|pmid=21987820|pmc=3198346|doi=10.1073/pnas.1110889108|bibcode=2011PNAS..10817486A}}</ref>. Bu hodisa gigant viruslarning viruslar evolutsiyasidagi oʻrni va hayot daraxtidagi mavqeiga yanada koʻproq qiziqish uygʻotdi<ref>Zimmer, p. 93</ref>.

=== Chechakka qarshi kurash ===
{{Asosiy|Chechak||||}}Chechak virusi <nowiki>XX</nowiki> asrda 300 millionga yaqin oʻlim holatining asosiy sababiga aylandi<ref>Oldstone, p. 4</ref>. Mazkur kasallik butun insoniyat tarixi mobaynida boshqa viruslarga qaraganda koʻproq kishilarning oʻlimiga olib kelgani taxmin qilinadi<ref>Wolfe, p. 113</ref>. 1966-yilda Jahon sogʻliqni saqlash assambleyasi ([[Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti|Jahon sogʻliqni saqlash tashkilotining]] qaror qabul qiluvchi organi) tomonidan „Chechakni yoʻq qilishning kuchaytirilgan dasturi“ni boshlash va oʻn yil ichida kasallikni yoʻq qilishga urinish boʻyicha kelishuvga erishildi<ref name="Glynn 200">Glynn, p. 200</ref>. Oʻsha paytda chechak hali ham 31 mamlakat<ref name="Crawford p. 220">Crawford (2000), p. 220</ref>, shu jumladan, [[Braziliya]], butun [[Hindiston]] qitʼasining pastki qismi, [[Indoneziya]] va [[Sahroi Kabir|Sahroi Kabirdan]] [[Janubiy Afrika Respublikasi|Janubiy Afrikaga]] qadar hududlarda endemik ahamiyat kasb etayotgan edi<ref name="Glynn 200" />. Chechakni yoʻq qilishdek ulugʻvor maqsadga bir necha sabablarga koʻra erishish mumkin deb hisoblangan: vaksina alohida himoyani taʼminladi; virusning faqat bitta turi mavjud edi; uni tabiiy ravishda olib yuradigan hayvonlar yoʻq edi; infeksiyaning [[Inkubatsion davr|inkubatsiya davri]] maʼlum edi va u kamdan-kam hollarda 12 kundan uzoqroq davom etardi; infeksiya har doim bir xil simptomlarni keltirib chiqarar, shuning uchun kimda kasallik borligini bilish qiyin emasdi<ref>Karlen, p. 154</ref><ref>Shors, p. 628</ref>.

[[Fayl:Rahima Banu.jpg|right|thumb|upright|[[Rahima Banu]] — 1975-yilda chechak bilan kasallangani aytilgan so'nggi [[Bangladesh|bangladeshlik]] qiz. U tirik qolgan<ref>Glynn, pp. 218—219</ref>.]]

Ommaviy emlashlardan soʻng kasallikni aniqlash va uning oldini olish chechakka qarshi kurash kampaniyasining asosiy vazifasini tashkil qildi<ref>Glynn, p. 201</ref>. Koʻrilgan chora-tadbirlar tez orada oʻz samarasini koʻrsatdi; chechak 1970-yilda [[Gʻarbiy Afrika]], 1971-yilga kelib esa [[Braziliya|Braziliyada]] endemik xarakterini yoʻqotdi<ref>Glynn, pp. 202-203</ref>. 1973-yil holatiga koʻra chechak faqat Hindiston subkontinenti, [[Botsvana]] va [[Efiopiya|Efiopiyada]] endemik boʻlib qoldi<ref name="Crawford p. 220">Crawford (2000), p. 220</ref>. Nihoyat, butun dunyo boʻylab 13 yillik muvofiqlashtirilgan kasalliklar nazorati va emlash kampaniyalaridan soʻng Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti 1979-yilda chechakning yoʻq qilish kampaniyasi yakunlanganini eʼlon qildi<ref name="pmid15931293">{{jurnal manbasi|title=Smallpox vaccine: the good, the bad, and the ugly|journal=Clinical Medicine & Research|volume=1|issue=2|pages=87—92|year=2003|pmid=15931293|pmc=1069029|doi=10.3121/cmr.1.2.87}}</ref>. Amaldagi asosiy qurol emlash vositasi sifatida ishlatilgan [[vaccinia virusi]] boʻlsa-da, hech kim uning qayerdan kelganini aniq bilmaydi; xususan, bu Edward Jenneur ishlatgan sigir shtammi ham, chechakning zaiflashgan shakli ham emasdi<ref>Glynn, pp. 186-189</ref>.

Yoʻq qilish kampaniyasi Janet Parkerning oʻlimi (1938—1978) va uning ortidan chechak boʻyicha mutaxassis Henry Bedsonning oʻz joniga qasd qilishiga (1930—1978) olib keldi. Parker Bedsonning chechak laboratoriyasi joylashgan binoda ishlagan [[Birmingham universiteti]] xodimi edi. U Bedson jamoasi tekshirayotgan chechak virusi bilan kasallanib, vafot etdi. Baxtsiz hodisadan uyalgan va buning uchun oʻzini aybdor his qilgan Bedson esa oʻz joniga qasd qildi<ref>Tucker, pp. 126-131</ref>.

[[2001-yil 11-sentabr terror xurujlari|2001-yil 11-sentyabr]] kuni Qoʻshma Shtatlarga qilingan hujumlardan oldin Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti AQSh va Rossiyadagi laboratoriyalarda saqlanadigan chechak virusining barcha maʼlum zaxiralarini yoʻq qilishni taklif qildi<ref name="pmid21470459">{{jurnal manbasi|last=Weinstein RS|title=Should remaining stockpiles of smallpox virus (variola) be destroyed?|journal=Emerging Infectious Diseases|volume=17|issue=4|pages=681—683|date=April 2011|pmid=21470459|pmc=3377425|doi=10.3201/eid1704.101865}}</ref>. Chechak virusi yordamida amalga oshirilishi mumkin boʻlgan [[bioterrorizm]] qoʻrquvi va infeksiyani davolash uchun dorilarni ishlab chiqishda virusga boʻlgan ehtiyoj bu rejaga chek qoʻydi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=McNeil Jr DG |date=12 March 2013 |title=Wary of attack with s, U.S. buys up a costly drug |work=New York Times |url=https://www.nytimes.com/2013/03/13/health/us-stockpiles-smallpox-drug-in-case-of-bioterror-attack.html |access-date=19 December 2014}}</ref>. Agar halokat davom etsa, chechak virusi birinchi boʻlib inson aralashuvi bilan yoʻq boʻlib ketishi mumkin edi<ref>Oldstone, p. 84</ref>.

=== Qizamiq ===
{{Asosiy|Qizamiq||||}}
Qizamiq <nowiki>XIX</nowiki> asrning boshlarida [[Janubiy Afrika (tabiiy oblast)|Janubiy Afrikada]] vaqti-vaqti bilan uchrab turgan, koʻpincha oʻlimga olib keladigan infeksiya hisoblangan. 1850-yillardan boshlab epidemiyalar koʻlami ortdi. [[Angliya-Burlar urushi|Ikkinchi Bur urushi]] (1899—1902) davrida qizamiq Britaniya [[Konsentratsion lager|konslagerlaridagi]] mahbuslar orasida keng tarqaldi va minglab kishilarning oʻlimiga sabab boʻldi. Lagerlardagi oʻlim darajasi britaniyalik qurbonlar soniga qaraganda oʻn baravar koʻp edi<ref>{{jurnal manbasi|year=1996|title=Scars from a Childhood Disease: Measles in the Concentration Camps during the Boer War|journal=Social Science History|volume=20|issue=4|pages=593−611|doi=10.2307/1171343|jstor=1171343}}</ref>.

1960-yillarda AQShda emlash joriy etilguniga qadar har yili 500 000 dan ortiq odamda qizamiq kuzatilib, ularning taxminan 400 ga yaqini oʻlim bilan yakun topgan. Rivojlangan mamlakatlarda asosan uch yoshdan besh yoshgacha boʻlgan bolalar kasallangan, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa zararlangan bolalarning yarmi ikki yoshgacha boʻlgan<ref>Dick, p. 66</ref>. AQSh va Buyuk Britaniyada har yili tugʻilgan bolalar soniga bogʻliq boʻlgan muntazam ravishda yillik yoki ikki yilda bir marta kuzatiladigan kasallikning epidemiyasi mavjud edi<ref name="pmid10650003">{{jurnal manbasi|title=A simple model for complex dynamical transitions in epidemics|journal=Science|volume=287|issue=5453|pages=667—670|year=2000|pmid=10650003|doi=10.1126/science.287.5453.667|bibcode=2000Sci...287..667E|url=https://semanticscholar.org/paper/05ed376f273ecd7654ebbeaeedb08722163c5eb6}} Free registration is required.</ref>. Hozirgi epidemiya shtammi <nowiki>XX</nowiki> asrning birinchi yarmida — taxminan 1908—1943-yillar oraligʻida rivojlandi<ref name="pmid18217182">{{jurnal manbasi|title=The evolutionary and epidemiological dynamics of the paramyxoviridae|journal=Journal of Molecular Evolution|volume=66|issue=2|pages=98—106|year=2008|pmid=18217182|pmc=3334863|doi=10.1007/s00239-007-9040-x|bibcode=2008JMolE..66...98P}}</ref>.
[[Fayl:Measles_incidence_England&Wales_1940-2007_simple.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Measles_incidence_England%26Wales_1940-2007_simple.png/260px-Measles_incidence_England%26Wales_1940-2007_simple.png|thumb| 1940-yildan 2007-yilgacha [[Angliya]] va [[Uels|Walesda]] qizamiq bilan kasallanish holatlari 400 000 dan 1000 ga kamaygan.]]
Londonda 1950—1968-yillarda har ikki yilda bir marta epidemiya qayd etilgan boʻlsa, tugʻilish darajasi yuqori boʻlgan [[Liverpul|Liverpulda]] epidemiyalarning yillik sikli kuzatilgan. Ikkinchi Jahon urushi oldidan AQShda [[Buyuk Depressiya]] davrida tugʻilish koʻrsatkichlari past boʻlgan va qizamiq epidemiyasi vaqti-vaqti bilan qayd qilingan. Urushdan keyin tugʻilish koʻpaydi va epidemiyalar har ikki yilda muntazam ravishda sodir boʻla boshladi. Tugʻilish darajasi juda yuqori boʻlgan rivojlanayotgan mamlakatlarda har yili epidemiyalar sodir boʻladi<ref name="pmid10650003">{{jurnal manbasi|title=A simple model for complex dynamical transitions in epidemics|journal=Science|volume=287|issue=5453|pages=667—670|year=2000|pmid=10650003|doi=10.1126/science.287.5453.667|bibcode=2000Sci...287..667E|url=https://semanticscholar.org/paper/05ed376f273ecd7654ebbeaeedb08722163c5eb6}} Free registration is required.</ref>. Qizamiq hali ham aholi zich joylashgan, kam rivojlangan, tugʻilish koʻrsatkichlari yuqori boʻlgan va samarali [[emlash]] kampaniyalari mavjud boʻlmagan mamlakatlarning asosiy muammosi boʻlib qolmoqda<ref name="pmid17327206">{{jurnal manbasi|title=Seasonality and the persistence and invasion of measles|journal=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|volume=274|issue=1614|pages=1133—1141|year=2007|pmid=17327206|pmc=1914306|doi=10.1098/rspb.2006.0030}}</ref>.

1970-yillarning oʻrtalariga kelib „qizamiqni xotiraga aylantir“ deb nomlanuvchi ommaviy emlash dasturidan soʻng AQShda qizamiq bilan kasallanish holatlari 90 foizga kamaydi<ref name="Oldstone 135">Oldstone, p. 135</ref>. Boshqa mamlakatlardagi shunga oʻxshash emlash kampaniyalari soʻnggi 50 yil ichida infeksiya koʻlamini 99 foizga kamaytirdi<ref>Dobson, p. 145</ref>. Sezuvchan shaxslar hali ham infeksiya manbai boʻlib qolmoqda — bunday toifaga emlash taqvimi samarasiz boʻlgan mamlakatlardan koʻchib kelganlar, emlashni rad etganlar yoki ota-onalari emlatishni xohlamagan bolalar kiradi<ref>Oldstone, pp. 137-138</ref>. Odam qizamiq virusining yagona tabiiy tashuvchisidir<ref name="Oldstone 135" />. Infeksiyani yutqirishdan keyin hosil boʻlgan kasallikka qarshi immunitet umrbod saqlanib qoladi<ref>Oldstone, p. 136-137</ref>.

Qizamiqqa qarshi vaksinadan foydalanish masalasi tobora munozarali tus olib bordi. 1998-yilda [[Andrew Wakefield]] va uning hamkasblari soxta tadqiqot maqolasini nashr etib, MMR vaksinasining [[Autizm spektri|autizm]] bilan bogʻliqligini daʼvo qilishdi. Tadqiqot keng tarzda eʼlon qilindi va emlash protsedurasining xavfsizligi haqidagi qarashlarga putur yetkazdi<ref>Oldstone, pp. 156-158</ref>. Wakefieldning tadqiqotlari soxta ekanligi oʻz isbotini topdi va 2010-yilda u Buyuk Britaniya tibbiy reestridan oʻchirildi — endi u mamlakatda tibbiyot bilan shugʻullana olmaydi<ref name="Waterhouse2012">Waterhouse, pp. 229-230</ref>. Shu kabi qarama-qarshilik holarlaridan soʻng Buyuk Britaniyada MMRga qarshi emlash darajasi 1995-yildagi 92 foizdan 2003-yilda 80 foizdan kamga tushdi<ref name="pmid23604089">{{jurnal manbasi|last=Wise J|title=Largest group of children affected by measles outbreak in Wales is 10—18 year olds|journal=BMJ (Clinical Research Ed.)|volume=346|pages=f2545|year=2013|pmid=23604089|doi=10.1136/bmj.f2545}}</ref>. Qizamiq bilan kasallanish holatlari 1998-yilda 56 tadan 2008-yilda 1370 tagacha koʻtarildi va shunday oʻsish butun Yevropada kuzatildi<ref name="Waterhouse2012" />. 2013-yil aprel oyida [[Uels (hudud)|Uelsda]] (Buyuk Britaniya) qizamiq epidemiyasi avj oldi, kasallik asosan emlanmagan oʻsmirlarga taʼsir koʻrsatdi<ref name="pmid23604089" />. Qarama-qarshiliklarga qaramay, [[Finlandiya|Finlandiya]], [[Shvetsiya]] va [[Kuba|Kubada]] qizamiq yoʻq qilindi<ref>Oldstone, p. 155</ref>. Yaponiyada 1992-yilda majburiy emlash bekor qilindi, oqibatda 1995—1997-yillarda mamlakatda 200 000 dan ortiq kasallanish holatlari qayd etildi<ref>Oldstone, p. 156</ref>. Bugungi kunda ham qizamiq Yaponiya sogʻliqni saqlash tuzimi muammosi boʻlib qolmoqda; 2007-yil dekabr oyida mamlakatda kasallikka qarshi kurashish maqsadida qizamiqni yoʻq qilish milliy rejasi ishlab chiqilgan<ref name="pmid18818586">{{jurnal manbasi|title=Progress toward measles elimination—Japan, 1999—2008|journal=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report|volume=57|issue=38|pages=1049—1052|year=2008|pmid=18818586|url=https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5738a5.htm|last=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|access-date=19 December 2014}}</ref>. Qizamiqni global miqyosda yoʻq qilish imkoniyati 1960-yillarda vaksina qoʻllanila boshlaganidan buyon tibbiy adabiyotlarda muhokama qilinmoqda. Agar poliomielitni yoʻq qilish boʻyicha joriy kampaniya muvaffaqiyatli boʻlsa, munozaralar yangilanishi mumkin<ref name="pmid17088933">{{jurnal manbasi|title=Global measles elimination|journal=Nature Reviews Microbiology|volume=4|issue=12|pages=900—908|year=2006|pmid=17088933|doi=10.1038/nrmicro1550|pmc=7097605}}</ref>.

=== Poliomielit ===
{{Asosiy|Poliomielit||||}}
[[Fayl:Poumon_artificiel.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Poumon_artificiel.jpg/220px-Poumon_artificiel.jpg|thumb| Kasalxona xodimlari 1960-yilda Rhode Island poliomielit epidemiyasi paytida „temir oʻpka“ respiratorida bemorni tekshirmoqda.|left]]
<nowiki>XX</nowiki> asrning oʻrtalarida AQSh va Yevropadagi ota-onalar farzandlari „bolalar falaji“ deb nomlanuvchi poliomielit (yoki polio)ga chalinishidan tashvishga tushishardi<ref>Karlen, p. 149</ref>. Asr boshida kasallik kamdan-kam kuzatilar va dunyo boʻylab yiliga atigi bir necha ming holat qayd etilardi. Ammo 1950-yillarga kelib faqat AQShning oʻzida yillik kasallanish koʻrsatkichlari 60 000 ga yetdi<ref>Karlen, p. 150</ref>, Angliya va Uelsda oʻrtacha 2300 holat qayd etildi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.gov.uk/government/publications/notifiable-diseases-historic-annual-totals|sarlavha=Notifiable diseases: historic annual totals|ish=GOV.UK}}</ref>.

1916 va 1917-yillarda AQShda yirik epidemiyalar sodir boʻlgan; qayd etilgan 27 000 holatning 6000 tasi oʻlim bilan yakunlangan, shundan [[New York (shahar)|Nyu-York shahrida]] kuzatilgan holatlar soni 9000 tani tashkil qilgan<ref>Dobson, pp. 163-164</ref>. Oʻsha paytda hech kim virus qanday tarqalayotganini bilmasdi<ref>Karlen, p. 151</ref>. Kasallikning tarqalishi [[Staten-Island]] kabi gullab-yashnagan tumanlarda yuqori boʻlsa-da, shaharning koʻplab aholisi, shu jumladan, olimlar ham bunga qashshoq yashovchi muhojirlar aybdor deb hisoblashgan<ref>Karlen, p. 152</ref>. Kasallanish holatlari bir vaqtning oʻzida boshqa koʻplab sanoati rivojlangan mamlakatlarda ham qayd etilgan. Xususan, poliomielit AQShda avj olishidan oldin [[Shvetsiya|Shvetsiyada]] katta epidemiyalar sodir boʻlgan edi<ref>Mahy (b), p. 222</ref>.

<nowiki>XX</nowiki> asrda sanoatlashgan mamlakatlarda poliomielit koʻpayishining aqniq sababi hech qachon toʻliq tushuntirilmagan. Kasallik fekal-ogʻiz yoʻli bilan odamdan odamga oʻtadigan virus natijasida kelib chiqadi<ref name="Dobson, p. 166">Dobson, p. 166</ref> va tabiiy ravishda faqat odamlarga yuqadi<ref name="Karlen 153">Karlen, p. 153</ref>. [[Sanitariya]] yaxshilangan va farovonlik darajasi ortib borayotgan davrda bu kasallikning muammoga aylangani paradoksdir<ref name="Dobson, p. 166" />. Virus <nowiki>XX</nowiki> asrning boshlarida kashf etilgan boʻlsa-da, uning dunyo boʻylab tarqalishi 1950-yillargacha tan olinmagan. Hozirgi vaqtda maʼlumki, infeksiyalangan shaxslarning ikki foizdan kamrogʻida kasallik rivojlanadi, aksariyat holatlar yengil oʻtkaziladi<ref>Oldstone, p. 179</ref>. Epidemiyalar paytida virus juda koʻpchilikda kasallikni rivojlantirgan, bu esa sogʻliqni saqlash xodimlari nega manbani ajrata olmaganliklarini tushuntiradi<ref name="Karlen 153" />.

1950-yillarning oʻrtalarida, vaksinalar ishlab chiqilganidan soʻng, koʻplab mamlakatlarda ommaviy emlash kampaniyalari boʻlib oʻtdi<ref>Greenwood, p. 367</ref>. AQShda [[Dimes marti]] tomonidan ilgari surilgan kampaniyadan soʻng poliomielit bilan kasallanishning yillik soni keskin kamaydi; oxirgi epidemiya 1979-yilda sodir boʻlgan<ref>Karlen, pp. 153-154</ref>. 1988-yilda [[Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti|Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti]] boshqa tibbiy tuzilmalar bilan birgalikda poliomielitni yoʻq qilish boʻyicha global tashabbusni boshladi va 1994-yilga kelib Amerika, 2000-yilda Tinch okeani mintaqasi va 2003-yilda Yevropa kasallikdan xoli hudud deb eʼlon qilindi<ref>Dobson, p. 165</ref>. 2012-yil oxirida Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti tomonidan faqat 223 ta holat qayd etilgan. Bular asosan 1-toifa poliovirus infeksiyalari boʻlib, [[Nigeriya|Nigeriyada]] 122 ta, [[Chad|Chadda]] bitta, [[Pokiston|Pokistonda]] 58 ta va [[Afgʻoniston|Afgʻonistonda]] 37 ta holat kuzatilgan.

Emlash guruhlari koʻpincha xavf ostida qolishlarini aytib oʻtish kerak; 2013-yil boshida [[Pokiston|Pokistonda]] yetti, [[Nigeriya|Nigeriyada]] toʻqqiz nafar vaksinator oʻldirildi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=8 February 2013 |title=Nigeria polio vaccinators shot dead in Kano |work=BBC News |publisher=BBC |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-21381773 |access-date=19 December 2014}}</ref>. Pokistonda 2013-yil 26-fevralda xavfsizlikni taʼminlagan politsiyachining oʻldirilishi kampaniyaga yanada jiddiy toʻsqinlik qildi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Smith |first=David |date=8 February 2013 |title=Polio workers in Nigeria shot dead |work=The Guardian |location=London |url=https://www.theguardian.com/world/2013/feb/08/polio-workers-nigeria-shot-dead |access-date=19 December 2014}}</ref>.

=== OITS ===
{{Asosiy|OITS||||}}
[[Fayl:SIV_primates.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/SIV_primates.jpg/400px-SIV_primates.jpg|right|thumb|400x400px| Chapdan oʻngga: Afrika yashil maymuni, SIV manbai; sooty mangabey, OIV-2 manbai; [[shimpanze]], OIV-1 manbai]]
Odam immunitet tanqisligi virusi ([[OIV]]) bu infeksiya davolanmasa, [[Orttirilgan immun tanqisligi sindromi|OITSga]] (orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi) olib kelishi mumkin boʻlgan virusdir<ref>Clark, p. 149</ref>. Aksariyat [[Virusologiya|virusologlarning]] fikricha, OIV [[Kongo Demokratik Respublikasi|Kongo Demokratik Respublikasining]] [[Kinshasa]] shahrida <nowiki>XX</nowiki> asrda paydo boʻlgan<ref name="pmid33918115">{{jurnal manbasi|title=Elucidation of Early Evolution of HIV-1 Group M in the Congo Basin Using Computational Methods|journal=Genes|volume=12|issue=4|date=April 2021|page=517|pmid=33918115|pmc=8065694|doi=10.3390/genes12040517}}</ref><ref name="pmid9989410">{{jurnal manbasi|title=Origin of HIV-1 in the chimpanzee ''Pan troglodytes troglodytes''|journal=Nature|volume=397|issue=6718|pages=436—441|year=1999|pmid=9989410|doi=10.1038/17130|bibcode=1999Natur.397..436G}}</ref>. Bugungi kunga qadar 70 milliondan ortiq odam virus bilan kasallangan. 2011-yil holatiga koʻra 35 millionga yaqin odam OITS oqibatida vafot etdi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.who.int/gho/hiv/en/index.html|sarlavha=WHO Global Health Observatory|nashriyot=World Health Organization|kirish sanasi=19 December 2014}}</ref>, bu esa kasallikni tarixdagi eng halokatli epidemiyalardan biriga aylantirdi<ref name="pmid16517997">{{jurnal manbasi|title=The third phase of HIV pandemic: social consequences of HIV/AIDS stigma & discrimination & future needs|journal=The Indian Journal of Medical Research|volume=122|issue=6|pages=471—484|year=2005|pmid=16517997}}</ref>. OIV-1 <nowiki>XX</nowiki> asrning soʻnggi choragida paydo boʻlgan eng talafotli viruslardan biridir<ref name="pmid12699356">{{jurnal manbasi|doi=10.2174/1566524033479825|title=HIV vaccines: a global perspective|journal=Current Molecular Medicine|volume=3|issue=3|pages=183—193|year=2003|pmid=12699356}}</ref>. 1981-yilda besh nafar gey yigitning oʻlimi haqida ilmiy maqola chop etilganda ularning OITSdan vafot etgani haqida hech kim bilmas edi. Virus bir necha oʻn yillar mobaynida asta-sekinlik bilan shakllana borgani sababli epidemiyaning toʻliq koʻlami hech kimga maʼlum emas<ref>Weeks, pp. 15-21</ref>.

OIV <nowiki>XX</nowiki> asrning boshlarida Afrikada [[Shimpanze|shimpanzelar]] va odamlar oʻrtasidagi tur toʻsigʻini kesib oʻtdi<ref>Crawford (2013), pp. 122-123</ref>. Keyingi yillarda Afrikada ulkan ijtimoiy oʻzgarishlar va tartibsizliklar yuz berdi. Aholi orasida yangilanish misli koʻrilmagan edi, chunki koʻp sonli guruhlar qishloq xoʻjaliklaridan kengayib borayotgan shaharlarga koʻchib oʻtishdi va virus chekka hududlardan aholi zich joylashgan shaharlarga tarqaldi<ref>Crawford (2013), p. 173</ref>. OITSning inkubatsiya davri taxminan 10 yilni tashkil etadi, shuning uchun global epidemiya 1980-yillarning boshlarida boshlandi deyish toʻgʻri boʻladi<ref>Weeks, p. 19</ref>. Oʻsha paytda asosiy eʼtibor ayblov va qoralovga qaratilgan edi<ref>Levins, p. 279</ref>. OIV pandemiyasining kelib chiqishi haqidagi „Out of Africa“ nazariyasi afrikaliklar tomonidan yaxshi qabul qilinmadi, ular oʻzlariga qoʻyilayotgan ayblovni notoʻgʻri deb hisobladilar. Bu Jahon sogʻliqni saqlash assambleyasining 1987-yilgi rezolyutsiyasi qabul qilinishiga olib keldi, unda OIV „geografik kelib chiqishi aniqlanmagan tabiiy ravishda paydo boʻlgan virus“ deb taʼkidlangan<ref>quoted in Weeks, p. 20</ref>.

OIV pandemiyasi butun dunyo boʻylab jamiyatlararo munosabatlarni qiyinlashtirdi va ijtimoiy oʻzgarishlarga olib keldi<ref>Valdiserri p. 184</ref>. Jinsiy hayot haqidagi fikrlar yanada ochiqroq muhokama qilinadigan boʻldi. Bir paytlar [[tabu]] sanalgan jinsiy amaliyot va giyohvand moddalarni isteʼmol qilish boʻyicha maslahatlarga koʻplab hukumatlar va ularning sogʻliqni saqlash provayderlari tomonidan homiylik qilindi<ref>Valdiserri pp. 14-17</ref>. Antiretrovirus dori vositalari bilan taʼminlash etikasi va narxi boʻyicha bahslar, ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlarda sogʻliqni saqlash sohasidagi tengsizliklar mavjudligini taʼkidladi va keng koʻlamli qonunchilik oʻzgarishlarini ragʻbatlantirdi<ref>Weeks, pp. 303-316</ref>. Rivojlanayotgan mamlakatlarda OIV/OITSning taʼsiri juda katta boʻldi; sogʻliqni saqlash, mudofaa va fuqarolik xizmatlari kabi asosiy tashkilotlar jiddiy ravishda oʻzgarishga yuz tutdi<ref>Valdiserri p. 181</ref>. Oʻrtacha umr koʻrish yoshi qisqardi. Masalan, [[Zimbabve|Zimbabveda]] 1991-yilda oʻrtacha umr 79 yoshni tashkil etgan boʻlsa, 2001-yilga kelib bu koʻrsatkich 39 yoshga qisqardi<ref>Valdiserri pp. 181-182</ref>.

=== Gripp ===
{{Asosiy|Gripp||||}}
[[Fayl:1918FluVictimsStLouis.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/1918FluVictimsStLouis.jpg/220px-1918FluVictimsStLouis.jpg|thumb| Amerika Qizil Xoch aʼzolari 1918-yilda ispan grippi qurbonini uydan olib ketishmoqda|left]]
Gripp virusi genetik oʻzgarishlarga uchraganida koʻp odamlar yangi shtammga qarshi immunitetga ega boʻlmaydilar va agar sezgir shaxslar populyatsiyasi infeksiya zanjirini saqlab qolish uchun yetarlicha yuqori boʻlsa, pandemiya yuzaga keladi. Genetik oʻzgarishlar odatda virusning turli shtammlari, ayniqsa qushlar va choʻchqalar viruslari birikkanda sodir boʻladi. Garchi [[Umurtqalilar|umurtqali hayvonlarning]] koʻplab viruslari bir tur bilan cheklangan boʻlsa-da, gripp bundan mustasno<ref>Barry, p. 111</ref>. <nowiki>XIX</nowiki> asrning soʻnggi pandemiyasi 1899-yilda sodir boʻlib, u Yevropada 250 000 kishining oʻlimiga olib kelgan. Rossiya yoki Osiyoda paydo boʻlgan virus poyezdlar va paroxodlar vositasida tez tarqaldi<ref name="Karlen 144">Karlen, p. 144</ref>.

1918-yilda virusning yangi shtammi paydo boʻldi, ispan grippining keyingi pandemiyasi tarixdagi eng dahshatli tabiiy ofatlardan biriga aylandi<ref name="Karlen 144">Karlen, p. 144</ref>. Qurbonlar soni juda koʻp edi; butun dunyo boʻylab 50 millionga yaqin odam infeksiya natijasida vafot etdi<ref name="pmid16494711">{{jurnal manbasi|title=1918 Influenza: the mother of all pandemics|journal=Emerging Infectious Diseases|volume=12|issue=1|pages=15—22|date=January 2006|pmid=16494711|pmc=3291398|doi=10.3201/eid1201.050979}}</ref>. Birgina AQShda kasallik natijasida kelib chiqqan oʻlimlar soni 550 mingni tashkil qilib, bu [[Birinchi jahon urushi|Birinchi Jahon urushi]] paytidagi mamlakatning yoʻqotishlari sonidan oʻn baravar koʻp edi<ref>Karlen, p. 145</ref>. Buyuk Britaniyada 228,000 kishi halok boʻldi<ref>Jenkins, p. 230</ref>. Hindistonda 20 milliondan ortiq oʻlim holati kuzatilgan, [[Samoa|Gʻarbiy Samoada]] esa aholining 22 foizi vafot etgan<ref>Barry, pp. 364-365</ref>. Gripp bilan kasallanish holatlari har qishda sodir boʻlsa-da, <nowiki>XX</nowiki> asrda faqat ikkita pandemiya roʻy berdi<ref>Barry, p. 114</ref>.

1957-yilda paydo boʻlgan virusning yana bir yangi turi [[Osiyo grippi]] pandemiyasiga sabab boʻldi; mazkur infeksiya 1918-yilgi shtamm kabi xavfli boʻlmasa-da, dunyo boʻylab bir milliondan ortiq odamning oʻlimiga sabab boʻldi. Keyingi pandemiya 1968-yilda [[Gongkong grippi]] paydo boʻlganida sodir boʻldi<ref>Mahy, (b) p. 174</ref>. Asosan qariyalarga taʼsir koʻrsatgan 1968-yildagi pandemiya ogʻir oʻtgan, AQShda 33,800 kishi halok boʻlgan<ref>Shors, p. 432</ref>. Gripp virusining yangi shtammlari koʻpincha [[Sharqiy Osiyo|Sharqiy Osiyoda]] paydo boʻladi; Xitoy qishloqlaridagi oʻrdaklar, choʻchqalar va odamlarning yaqin konsentratsiyasi dunyodagi eng yuqori koʻrsatkich sifatida qayd etilgan<ref>Crawford (2000), p. 95</ref>.

Eng soʻnggi pandemiya 2009-yilda sodir boʻldi, shunday boʻlsa-da, oxirgi uchta pandemiyaning hech biri 1918-yildagidek talafotli kelmagan. 1918-yilda paydo boʻlgan gripp virusining yangi shtammi nima uchun bu qadar halokatli boʻlgani haqidagi savollar haligacha javobsiz qolmoqda<ref name="Karlen 144">Karlen, p. 144</ref>.

=== Sariq isitma, dang va boshqa arboviruslar ===
{{Asosiy|Arboviruslar||||}}
[[Fayl:Aedes_aegypti_bloodfeeding_CDC_Gathany.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Aedes_aegypti_bloodfeeding_CDC_Gathany.jpg/220px-Aedes_aegypti_bloodfeeding_CDC_Gathany.jpg|thumb| Inson qoni bilan oziqlanayotgan ''Aedes aegypti'' ]]
Arboviruslar — qon soʻruvchi [[hasharotlar]] orqali odamga va boshqa umurtqali hayvonlarga yuqadigan viruslar. Bu viruslar xilma-xildir; „arbovirus“ atamasi (artropodlar tomonidan yuqadigan virus) endi rasmiy [[Taksonomiya|taksonomiyada]] qoʻllanilmaydi, chunki virusning koʻplab turlari shu tarzda tarqalishi maʼlum<ref name="pmid16568903">{{Kitob manbasi|last=Weaver SC|title=Quasispecies: Concept and Implications for Virology|chapter=Evolutionary influences in arboviral disease|pages=285—314|year=2006|doi=10.1007/3-540-26397-7_10|series=Current Topics in Microbiology and Immunology|isbn=978-3-540-26395-1}}</ref>. Arboviruslarning 500 dan ortiq turi mavjud boʻlib, 1930-yillarda ularning faqat uchtasi odamlarda kasallikni keltirib chiqarishi maʼlum edi. Bular: sariq isitma virusi, dang virusi va [[Iskabtopar isitmasi|pap patichi isitmasi virusi]]<ref>Levins, p. 138</ref>. Hozirda bunday viruslarning 100 dan ortigʻi inson kasalliklari, shu jumladan, [[Ensefalit|ensefalitni]] keltirib chiqarishi aniqlangan<ref>Mahy, (b) p. 24</ref>.

[[Sariq isitma]] flavivirus keltirib chiqaradigan eng mashhur kasallikdir<ref>Chakraborty, p. 38</ref>. AQShda oxirgi yirik epidemiya 1905-yilda sodir boʻlgan<ref name="pmid1604377">{{jurnal manbasi|doi=10.1016/0277-9536(92)90255-O|last=Patterson KD|title=Yellow fever epidemics and mortality in the United States, 1693—1905|url=https://archive.org/details/sim_social-science-medicine_1992-04_34_8/page/855|journal=Social Science & Medicine|volume=34|issue=8|pages=855—865|year=1992|pmid=1604377}}</ref>. [[Panama kanali|Panama kanalini]] qurish paytida minglab ishchilar shu kasallik natijasida vafot etdilar<ref name="pmid4576836">{{jurnal manbasi|last=Ziperman HH|title=A medical history of the Panama Canal|journal=Surgery, Gynecology & Obstetrics|volume=137|issue=1|pages=104—114|year=1973|pmid=4576836}}</ref>. Sariq isitma Afrikada paydo boʻlgan va Amerikaga virusni tashuvchi ''Aedes aegypti'' chivini oʻrnashib olgan yuk kemalari orqali kelib qolgan. Afrikada birinchi qayd etilgan epidemiya 1926-yilda Gʻarbiy Afrikadagi [[Gana|Ganada]] sodir boʻlgan<ref>Dobson, p. 148</ref>. 1930-yillarda kasallik [[Braziliya|Braziliyada]] yana qayd etildi. Amerikalik [[Epidemiologiya|epidemiolog]] [[Fred Soper]] (1893—1977) odam sanalmagan xostlarda infeksiyaning silvatik siklining ahamiyatini tadqiq qildi va odam infeksiyasi bu siklni buzgan „oʻlik nuqta“ ekanligini aniqladi<ref name="pmid7809386">{{jurnal manbasi|title=Epidemiology of arboviral infections|journal=Public Health Reviews|volume=22|issue=1—2|pages=1—26|year=1994|pmid=7809386}}</ref>. Garchi sariq isitmaga qarshi emlash vositasi hozirgacha ishlab chiqilgan eng muvaffaqiyatli vaksinalardan biri hisoblansa-da<ref name="pmid19520559">{{jurnal manbasi|title=Yellow fever vaccine — how does it work and why do rare cases of serious adverse events take place?|journal=Current Opinion in Immunology|year=2009|volume=21|issue=3|pages=308—313|pmid=19520559|doi=10.1016/j.coi.2009.05.018}}</ref>, epidemiyalar hali hamon davom etmoqda. 1986—1991-yillarda Gʻarbiy Afrikada 20 000 dan ortiq odam kasallangan, ulardan 4000 nafari vafot etgan<ref name="pmid2054923">{{jurnal manbasi|last=Cordellier R|title=[The epidemiology of yellow fever in Western Africa]|language=fr|journal=Bulletin of the World Health Organization|volume=69|issue=1|pages=73—84|year=1991|pmid=2054923|pmc=2393223}}</ref>.

1930-yillarda AQShda Sent-Luis ensefaliti, sharqiy ot ensefaliti va gʻarbiy ot ensefaliti paydo boʻldi. La Crosse ensefalitini qoʻzgʻatuvchi virus 1960-yillarda topilgan<ref>Karlen, p. 157</ref>. [[Gʻarbiy Nil virusi]] 1999-yilda [[Nyu York (shtat)|Nyu-Yorkkacha]] yetib kelgan<ref name="pmid20403311">{{jurnal manbasi|last=Reiter P|title=West Nile virus in Europe: understanding the present to gauge the future|journal=[[Eurosurveillance]]|volume=15|issue=10|page=19508|year=2010|doi=10.2807/ese.15.10.19508-en|pmid=20403311}}</ref>. 2010-yil holatiga koʻra dang virusi eng keng tarqalgan arbovirus boʻlib, uning tobora virulent shtammlari Osiyo va Amerika boʻylab tarqalmoqda<ref name="pmid20513545">{{jurnal manbasi|last=Ross TM|title=Dengue virus|journal=Clinics in Laboratory Medicine|volume=30|issue=1|pages=149—160|year=2010|pmid=20513545|doi=10.1016/j.cll.2009.10.007|pmc=7115719}}</ref>.

=== Gepatit viruslari ===
{{Asosiy|Virusli gepatit||||}}
[[Gepatit]] qadim zamonlardan beri maʼlum boʻlgan jigar kasalligidir<ref>Sussman, p. 745</ref>. Uning alomatlari orasida sariqlik, teri, koʻzlar va tana suyuqliklarining sargʻayishi qayd etilgan<ref>Zuckerman, p. 135</ref>. Kasallik koʻplab sabablar, shu jumladan, viruslar, ayniqsa [[gepatit A]], [[Gepatit B viruslari|B]] va [[gepatit C|C]] virusi natijasida kelib chiqadi<ref name="pmid21047029">{{jurnal manbasi|title=Viral hepatitis A, B, and C: grown-up issues|journal=Adolescent Medicine: State of the Art Reviews|volume=21|issue=2|pages=265—286, ix|year=2010|pmid=21047029}}</ref>. Tarix davomida sariq epidemiya bir necha marotaba qayd etilgan boʻlib, u asosan urushdagi askarlarga taʼsir qilgan. „Kampaniya sariqligi“ asosan [[Oʻrta asr|Oʻrta asrlarda]] keng tarqalgan edi. Xususan, [[Napoleon]] qoʻshinlari orasida va <nowiki>XIX</nowiki> va <nowiki>XX</nowiki> asrlarning aksariyat yirik toʻqnashuvlari paytida, shuningdek, [[AQShda fuqarolar urushi|Amerika fuqarolar urushi]] davrida sodir boʻlgan 40 000 dan ortiq kasallanish holatlarida 150 ga yaqin oʻlim holatlari qayd etilgan<ref>Howard, p. 4</ref>. Kasallikni keltirib chiqaradigan viruslar <nowiki>XIX</nowiki> asrning oʻrtalariga qadar maʼlum boʻlmagan<ref name="pmid8385046">{{jurnal manbasi|last=Purcell RH|title=The discovery of the hepatitis viruses|journal=Gastroenterology|volume=104|issue=4|pages=955—963|year=1993|pmid=8385046|doi=10.1016/0016-5085(93)90261-a}}</ref>. 1946-yilda nashr etilgandan risolada epidemik sariqlik — gepatit A va qon orqali yuqadigan yuqumli sariqlik — gepatit B nomlari ikki alohida kasallik sifatida taʼriflangan<ref>Howard, p. 13</ref><ref name="pmid19993377">{{jurnal manbasi|last=Maccallum FO|title=Homologous serum hepatitis|journal=Proceedings of the Royal Society of Medicine|volume=39|issue=10|pages=655—657|year=1946|pmid=19993377|pmc=2181938|doi=10.1177/003591574603901013}}</ref>. 1960-yillarda gepatitga olib kelishi mumkin boʻlgan birinchi virus topildi. Bu gepatit B virusi boʻlib, u oʻzi keltirib chiqaradigan kasallik nomini oldi<ref name="pmid4246769">{{jurnal manbasi|title=Australia antigen and hepatitis|journal=The New England Journal of Medicine|volume=283|issue=7|pages=349—354|year=1970|pmid=4246769|doi=10.1056/NEJM197008132830707}}</ref>. Gepatit A virusi 1974-yilda topilgan<ref name="pmid4833615">{{jurnal manbasi|title=Buoyant density of the hepatitis A virus-like particle in cesium chloride|journal=Journal of Virology|volume=13|issue=6|pages=1412—1414|year=1974|pmid=4833615|pmc=355463|doi=10.1128/JVI.13.6.1412-1414.1974}}</ref>. Gepatit B virusining kashf etilishi va uni aniqlash uchun testlarning ixtiro qilinishi koʻplab tibbiy va baʼzi kosmetik muolajalar mohiyatini tubdan oʻzgartirdi. 1970-yillarning boshida joriy etilgan [[Donorlik faoliyati|donorlik]] qonining skriningi virusning tarqalish koʻrsatkichlarini keskin kamaytirdi<ref name="pmid22305086">{{jurnal manbasi|title=Hepatitis B virus in transfusion medicine: still a problem?|journal=Biologicals|volume=40|issue=3|pages=180—186|year=2012|pmid=22305086|doi=10.1016/j.biologicals.2011.09.014}}</ref>. 1975-yilgacha toʻplangan inson [[Plazma (qon)|qon plazmasi]] va VIII omil donalari koʻp hollarda gepatit B virusining yuqumlilik darajasini namoyon qildi<ref>Howard, p. 191</ref>. 1960-yillarning oxiriga qadar boʻlgan davrda gipodermik ignalar koʻpincha tibbiyot mutaxassislari tomonidan qayta ishlatilardi. Bundan tashqari, [[tatuirovka]] rassomlarining ignalari infeksiyaning umumiy manbai edi<ref name="pmid9708051">{{jurnal manbasi|title=The living canvas|journal=Advance for Nurse Practitioners|volume=6|issue=6|pages=26—31, 82|year=1998|pmid=9708051}}</ref>. 1990-yillarning oxirida Yevropa va AQShda vena ichiga yuborish orqali [[Giyohvandlik vositalari|giyohvand moddalarni]] isteʼmol qiluvchilar tufayli infeksiyalar tarqalishining oldini olish uchun igna almashinuv dasturlari tashkil etildi<ref name="pmid20199955">{{jurnal manbasi|title=Syringe exchange programs: impact on injection drug users and the role of the pharmacist from a U.S. perspective|journal=Journal of the American Pharmacists Association|volume=50|issue=2|pages=148—157|year=2010|pmid=20199955|doi=10.1331/JAPhA.2010.09178}}</ref>. Bu chora-tadbirlar, shuningdek, OIV va gepatit C virusining keyingi taʼsirini kamaytirishga yordam berdi<ref name="pmid20738828">{{jurnal manbasi|title=Transfusion-associated infections: 50 years of relentless challenges and remarkable progress|journal=Transfusion|volume=50|issue=10|pages=2080—2099|year=2010|pmid=20738828|doi=10.1111/j.1537-2995.2010.02851.x}}</ref>.

=== Hayvon viruslari ===
{{Asosiy|Epizootiya||||}}
Epizootiya — bu hayvonlar orasida kasallik tarqalishi (epidemiyasi)<ref name="isbn0-12-375158-6">Dubovi, p. 126</ref>. <nowiki>XX</nowiki> asrda butun dunyoda hayvonlar, xususan, chorva mollari orasida virusli kasalliklarning sezilarli epizootiyasi kuzatildi. Viruslar keltirib chiqaradigan koʻplab kasalliklarga [[oqsil kasalligi]], qoramollarning teri zararkunandalari, [[Parranda grippi|parranda]] va [[choʻchqa grippi]], choʻchqa isitmasi va qoʻylarning koʻk til kasalligi kabilar kiradi. 2001-yilda Buyuk Britaniyada oqsil kasalligining avj olishi shuni koʻrsatdiki, [[chorva]] mollarining virusli kasalliklari ham fermerlar, ham keng jamoatchilik uchun halokatli boʻlishi mumkin<ref name="pmid21961220">{{jurnal manbasi|title=Destructive tension: mathematics versus experience--the progress and control of the 2001 foot and mouth disease epidemic in Great Britain|journal=Revue Scientifique et Technique (International Office of Epizootics)|volume=30|issue=2|pages=483—98|date=August 2011|pmid=21961220|doi=10.20506/rst.30.2.2054}}</ref>.

Birinchi marta 1891-yilda [[Sharqiy Afrika|Sharqiy Afrikada]] paydo boʻlgan qoramollarga xavf tugʻdiruvchi qoramol kasalligi Afrika boʻylab tez tarqaldi<ref>McNeill, p. 70</ref>. 1892-yilga kelib Sharqiy Afrikadagi jami qoramollarning 95 foizi nobud boʻldi. Bu ocharchilikka olib keldi, dehqonlar va koʻchmanchi xalqlarni xonavayron qildi, boisi ulardan baʼzilarining turmush tarzi butunlay chorvaga bogʻlangan edi. [[Masai]] xalqining uchdan ikki qismi halok boʻldi. Vaziyat ocharchilikdan keyin yuzaga kelgan [[chechak]] epidemiyasi tufayli yanada yomonlashdi<ref>Norton-Griffiths, p. 3</ref>. <nowiki>XX</nowiki> asrning dastlabki yillarida teri zararkunandalari Osiyo va Yevropaning bir qismida keng tarqalgan edi<ref>Barrett, p. 105</ref>. Kasallikning tarqalishi asr davomida emlash nazorat choralari tufayli barqaror ravishda kamaydi<ref>Barrett, p. 106</ref>. 1908-yilga kelib Yevropa kasallikdan mutlaq xalos boʻldi. Zararlanishning qayta avj olishi [[Ikkinchi jahon urushi|Ikkinchi Jahon urushidan]] keyin sodir boʻldi, ammo u tezda nazorat ostiga olindi. Osiyoda kasallikning tarqalishi kuchaydi va 1957-yilda [[Tailand]] yordam soʻrab murojaat qilishga majbur boʻldi, chunki koʻplab buyvollar nobud boʻlgani sababli sholi [[Chek (dala uchastkasi)|dalalarini]] yetishtirishga tayyorlab boʻlmas edi<ref>Barrett, p. 109</ref>. [[Ural (oʻlka)|Ural togʻlarining]] gʻarbiy qismida joylashgan Rossiyaga kasallik yetib bormadi, [[Vladimir Lenin|Lenin]] kasallikni nazorat qilish boʻyicha bir nechta qonunlarni tasdiqladi. Biroq Rossiyaning sharqiy qismidagi qoramollar doimiy ravishda [[Mongoliya|Moʻgʻuliston]] va [[Xitoy|Xitoyda]] paydo boʻlgan teri zararkunandalari bilan kasallangan, bu yerda kasallikning tarqalish darajasi yuqori boʻlgan<ref>Barrett, pp. 108-109</ref>. Hindiston <nowiki>XX</nowiki> asr davomida janubiy [[Tamilnad]] va [[Kerala]] shtatlarida oʻz oʻrnini saqlab qolgan kasallik tarqalishini nazorat qildi<ref>Barrett, p. 112</ref> va 1995-yilga kelib kasallikni butunlay yoʻq qilishga erishdi<ref>Barrett, p. 119</ref>. Afrika 1920 va 1980-yillarda ikkita yirik panzootiyadan aziyat chekdi<ref>Barrett, pp. 120-121</ref>. 1928-yilda [[Somali|Somalida]] ogʻir epidemiya sodir boʻlgan va kasallik 1953-yilgacha mamlakatda keng tarqalgan. 1980-yilda [[Tanzaniya]] va [[Keniya|Keniyada]] sodir boʻlgan epidemiyalar 26 million doza vaksina vositasida nazorat qilindi va 1997-yilda kasallikning qaytalanishi intensiv emlash kampaniyasi bilan bostirildi<ref>Barrett, p. 122</ref>. XX asr oxiriga kelib koʻpgina mamlakatlarda qoraquloq zararkunandalari yoʻq qilindi. [[Efiopiya]] va [[Sudan|Sudanda]] infeksiyaning bir nechta oʻchoqlari saqlanib qoldi<ref>Barrett, p. 137</ref>. 1994-yilda [[Birlashgan millatlar tashkilotining oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi tashkiloti|Oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi tashkiloti]] (FAO) tomonidan 2010-yilga qadar global yoʻq qilish maqsadi bilan „Global teri zararkunandalarini yoʻq qilish dasturi“ qabul qilindi<ref>Barrett, pp. 136-138</ref>. 2011-yil may oyida FAO va [[Butunjahon hayvonlar salomatligini muhofaza qilish tashkiloti]] „erkin kezib yuruvchi virusli kasallik sifatida teri zararkunandalarining yoʻq qilinganligini“ eʼlon qildi<ref>{{Cite report|url=http://www.oie.int/fileadmin/Home/eng/Media_Center/docs/pdf/Final_Report_May2011.pdf|title=Joint FAO/OIE Committee on Global Rinderpest Eradication|publisher=Food and Agriculture Organisation of the United Nations; World Organisation for Animal Health|date=May 2011|page=10|access-date=19 December 2014}}</ref>.

Oqsil kasalligi aftovirus keltirib chiqaradigan oʻta yuqumli infeksiya boʻlib, poliovirus bilan bir oilada tasniflanadi. Virus Afrikada qadim zamonlardan beri hayvonlar, xususan, [[Tuyoqlilar|tuyoqlilarni]] zararlagan va, ehtimol, <nowiki>XIX</nowiki> asrda Amerikaga olib kelingan chorva mollari tomonidan tashilgan<ref name="pmid19687036">{{jurnal manbasi|title=Options for control of foot-and-mouth disease: knowledge, capability and policy|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B|volume=364|issue=1530|pages=2657—2667|year=2009|pmid=19687036|pmc=2865093|doi=10.1098/rstb.2009.0100}}</ref>. Oqsil kasalligi kamdan-kam hollarda oʻlimga olib keladi, ammo qoʻy va qoramol podalaridagi epidemiyalar tufayli iqtisodiy yoʻqotishlar sezilarli boʻlishi mumkin<ref name="pmid12523714">{{jurnal manbasi|title=Carcass disposal: lessons from Great Britain following the foot and mouth disease outbreaks of 2001|journal=Revue Scientifique et Technique (International Office of Epizootics)|volume=21|issue=3|pages=775—787|year=2002|pmid=12523714}}</ref>. AQShda kasallikning oxirgi marta paydo boʻlishi 1929-yilda kuzatilgan. 2001-yilda Buyuk Britaniyada bir nechta yirik epidemiyalar sodir boʻldi, minglab hayvonlar oʻldirildi va yoqib yuborildi<ref name="pmid15648172">{{Kitob manbasi|doi=10.1007/3-540-27109-0_1|last=Mahy BW|title=Foot-and-Mouth Disease Virus|chapter=Introduction and history of foot-and-mouth disease virus|pages=1—8|year=2005|series=Current Topics in Microbiology and Immunology|isbn=978-3-540-22419-8}}</ref>.

Garchi [[Antik davr|antik davrdan]] beri odamlarning hamrohi boʻlib kelayotgan boʻlsa-da, gripp virusining tabiiy tashuvchilari choʻchqalar va qushlar sanaladi<ref>Sussman, p. 386</ref>. Virus yovvoyi va uy hayvonlarida yengil va ogʻir epizootiyalarga olib kelishi mumkin<ref name="pmid20591211">{{jurnal manbasi|last=Suarez DL|title=Avian influenza: our current understanding|journal=Animal Health Research Reviews|volume=11|issue=1|pages=19—33|year=2010|pmid=20591211|doi=10.1017/S1466252310000095}}</ref>. Yovvoyi qushlarning koʻplab turlari koʻchib oʻtish jarayonida grippni butun asrlar davomida qitʼalar boʻylab tarqatib kelmoqda. Natijada virus koʻp sonli shtammlarga ega boʻlib, doimiy xavf tugʻdirishda davom etmoqda<ref name="pmid20521633">{{jurnal manbasi|last=Feare CJ|title=Role of wild birds in the spread of highly pathogenic avian influenza virus H5N1 and implications for global surveillance|journal=Avian Diseases|volume=54|issue=1 Suppl|pages=201—212|year=2010|pmid=20521633|doi=10.1637/8766-033109-ResNote.1}}</ref>.

<nowiki>XIX</nowiki> asrning dastlabki yillarida chorvachilikda viruslar keltirib chiqaradigan epizootiyalar jiddiy oqibatlarga olib kelmoqda. 2007-yilda orbivirus Fransiyada qoʻylarning koʻk til kasalligini keltirib chiqardi<ref name="pmid21122214">{{jurnal manbasi|title=Anatomy of bluetongue virus serotype 8 epizootic wave, France, 2007—2008|journal=Emerging Infectious Diseases|volume=16|issue=12|pages=1861—1868|year=2010|pmid=21122214|doi=10.3201/eid1612.100412|pmc=3294545}}</ref>. Oʻsha vaqtga qadar kasallik asosan [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|Amerika]], [[Afrika]], [[Janubiy Osiyo]] va [[Avstraliya]] shimoli bilan chegaralangan boʻlsa, endi [[Oʻrtayer dengizi|Oʻrtayer]] dengizi atroflarida ham rivojlanmoqda<ref name="pmid18619694">{{jurnal manbasi|title=Bluetongue in Europe and the Mediterranean Basin: history of occurrence prior to 2006|journal=Preventive Veterinary Medicine|volume=87|issue=1—2|pages=4—20|year=2008|pmid=18619694|doi=10.1016/j.prevetmed.2008.06.002}}payment required for DOI</ref>.

=== Oʻsimlik viruslari ===
{{Asosiy|Oʻsimlik viruslari||||}}

[[Fayl:Weisse-Fliege.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Weisse-Fliege.jpg/220px-Weisse-Fliege.jpg|thumb| Oq chivinlar (''Trialeurodes vaporariorum'') kassava mozaik virusining vektoridir|left]]
<nowiki>XX</nowiki> asr davomida oʻsimliklarning koʻplab „eski“ kasalliklari viruslar tufayli yuzaga kelganligi aniqlandi. Bunga [[makkajoʻxori chizigʻi]] va [[kassava mozaik kasalligi]] misol boʻla oladi<ref>Carr, p. 251</ref>. Odamlarda boʻlgani kabi oʻsimliklar ham bir-biriga yaqin joyda rivojlansa, ularning viruslari bilan ham shunday boʻladi. Bu katta iqtisodiy yoʻqotishlar va insoniy fojialarga olib kelishi mumkin. 1970-yillarda [[pomidor]] va [[Qovoqdoshlar|bodring]] (bodring, qovun va qovoq) keng tarzda yetishtirilgan [[Iordaniya|Iordaniyada]] butun dalalar viruslar bilan zararlangan<ref name="isbn0-12-429601-7">Kurstak, p. 463</ref>. Xuddi shunday, [[Kot-dʼIvuar|Kot-dʼIvuarda]] oʻttiz xil virus [[Dukkakli don ekinlari|dukkaklilar]] va sabzavotlar kabi ekinlarni zararlagan. [[Keniya|Keniyada]] kassava mozaik virusi, makkajoʻxori novdasi virusi va yer yongʻogʻi virusli kasalliklari hosilning 70 foizgacha yoʻqotilishiga olib kelgan<ref name="isbn0-12-429601-7" />. Kassava Sharqiy Afrikada yetishtiriladigan eng koʻp ekin boʻlib, 200 milliondan ortiq odam uchun asosiy oʻsimlik hisoblanadi. Afrikaga [[Janubiy Amerika|Janubiy Amerikadan]] keltirilgan oʻsimlik unumdorligi past boʻlgan tuproqlarda yaxshi oʻsadi. Kassavaning eng jiddiy kasalligi oʻsimliklar oʻrtasida oq chivinlar orqali tashiladigan geminivirus hisoblangan kassava mozaika virusi sababli yuzaga keladi. Kasallanish holati birinchi marta 1894-yilda qayd etilgan va <nowiki>XX</nowiki> asr davomida Sharqiy Afrikada tez-tez kuzatilib, koʻpincha [[Ocharchilik|ocharchilikka]] olib kelgan<ref>{{jurnal manbasi|last=Legg JP|title=Emergence, spread and strategies for controlling the pandemic of cassava mosaic virus disease in east and central Africa|journal=Crop Protection|year=1999|volume=18|doi=10.1016/S0261-2194(99)00062-9|issue=10|pages=627—637}}</ref>.

1920-yillarda AQShning gʻarbiy qismidagi [[qand lavlagi]] yetishtiruvchilar oʻz ekinlariga bargdan yuqadigan lavlagi jingalak tepa virusi tomonidan yetkazilgan zarar tufayli katta iqtisodiy zarar koʻrdilar. 1956-yilda [[Kuba]] va [[Venesuela|Venesuelada]] guruch hosilining 25—50 foizi guruch [[hoja blanca virusi]] natijasida nobud boʻlgan. 1958-yilda bu virus Kolumbiyadagi koʻplab guruch maydonlarining yoʻqolib ketishiga olib keldi. 1981-yilda epidemiyalar takrorlandi, bu esa 100 foizgacha yoʻqotishlarga sabab boʻldi<ref>Levins, pp. 181-183</ref>. [[Gana|Ganada]] kakao shishi virusi 1936-yildan 1977-yilgacha 162 million [[Kakao|kakao daraxtining]] yoʻqotilishiga olib keldi, har yili 15 million qoʻshimcha daraxt nobud boʻldi<ref>Levins, p. 183.</ref>. 1948-yilda AQShning [[Kanzas|Kanzas shtatida]] ''Aceria tulipae'' tomonidan tarqatiladigan bugʻdoy chizigʻi mozaik virusi bugʻdoy hosilining yetti foizini yoʻq qildi<ref>{{jurnal manbasi|year=1949|title=Kansas Phytopathological Notes: 1948|journal=Transactions of the Kansas Academy of Science|volume=52|issue=3|pages=363—369|jstor=3625805|doi=10.2307/3625805}}</ref>. 1950-yillarda [[papayya ringspot virusi]] — potivirus — Gavayidagi [[Oahu|Oahuda]] solo papayya ekinlarining halokatiga olib keldi. Solo papayya orolga oʻtgan asrda kirib kelgan, ammo 1940-yillarga qadar orolda hech qanday zararlanish holatlari kuzatilmagan<ref>Hasegawa, p. 125</ref>.

Bunday ofatlar inson aralashuvi ekinlarni yangi vektorlar va viruslarga kiritish orqali ekologik oʻzgarishlarni keltirib chiqarganda sodir boʻladi. Kakaoning vatani Janubiy Amerika boʻlib, <nowiki>XIX</nowiki> asr oxirida [[Gʻarbiy Afrika|Gʻarbiy Afrikaga]] kirib kelgan. 1936-yilda shishgan ildiz kasalligi mahalliy daraxtlardagi goʻshtli hasharotlar orqali [[Plantatsiya|plantatsiyalarda]] tarqalgan<ref>Levins, pp. 184-195</ref>. Yangi yashash joylari oʻsimlik virusi kasalliklarining tarqalishini qoʻzgʻatishi mumkin. 1970-yilgacha guruchning sariq rangli lekeli virusi faqat [[Keniya|Keniyaning]] Kisumu tumanida topilgan, ammo Sharqiy Afrikaning katta maydonlarini sugʻorish va keng qamrovli guruch yetishtirishdan keyin virus butun Sharqiy Afrikaga tarqalgan<ref name="Levins, p. 185">Levins, p. 185</ref>. Inson aralashuvi mahalliy ekinlar orasida oʻsimlik viruslarining tarqalishiga sabab boʻldi. [[Sitrus tristeza virusi]] (STV) Janubiy Amerikaga Afrikadan 1926—1930-yillarda kelib qolgan. Shu bilan birga, ''Toxoptera citricidus'' Osiyodan Janubiy Amerikaga olib kelingan va bu virusning tarqalishini tezlashtirgan. 1950-yilga kelib Braziliyaning [[San-Paulu (shahar)|San-Paulu shahrida]] olti milliondan ortiq sitrus daraxt virus natijasida nobud boʻlgan<ref name="Levins, p. 185" />. STV va sitrus daraxtlari, ehtimol, oʻzlarining asl mamlakatlarida asrlar davomida birgalikda rivojlangan. STVning boshqa hududlarga tarqalishi va yangi sitrus navlari bilan oʻzaro taʼsiri oʻsimlik kasalliklarining halokatli tarqalishiga olib keldi<ref name="pmid18705856">{{jurnal manbasi|title=Citrus tristeza virus: a pathogen that changed the course of the citrus industry|journal=Molecular Plant Pathology|volume=9|issue=2|pages=251—268|year=2008|pmid=18705856|doi=10.1111/j.1364-3703.2007.00455.x|pmc=6640355}}</ref>. Yuzaga kelayotgan muammolar tufayli koʻplab mamlakatlarda xavfli oʻsimlik viruslari yoki ularning hasharotlar vektorlari boʻlishi mumkin boʻlgan har qanday materiallarni [[import]] qilish qatʼiy nazorat qilinadi<ref>Thresh, p. 217</ref>.

== Rivojlanayotgan viruslar ==
{{Quote|text=Mutatsiyasiz ham hozirgacha noaniq boʻlgan baʼzi parazit organizmlar oʻzining odatiy ekologik joyidan qochib, yerning koʻzga koʻrinadigan xususiyatiga aylangan zich populyatsiyalarni qandaydir yangi va, ehtimol, halokatli oʻlimga olib kelishi mumkin<ref>McNeill (1998) 293-b.</ref>.}}
Rivojlanayotgan viruslar mezbon turni nisbatan yaqinda yuqtirgan viruslardir<ref name="Crawford">Crawford (2011), p. 34</ref>. Odamda kuzatiladigan koʻplab yangi viruslar boshqa hayvonlardan kelib chiqqan<ref>Crawford (2011), pp. 34-50</ref>. Viruslar boshqa turlarga oʻtganda odamlarda yuzaga keladigan kasalliklar ''[[zoonozlar]]'' yoki ''zoonoz infektsiyalar'' deb ataladi<ref>Levins, p. 419</ref>.

=== SARS ===
{{Asosiy|Koronavirus||||}}
[[Fayl:SARS-CoV-2_without_background.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/SARS-CoV-2_without_background.png/220px-SARS-CoV-2_without_background.png|right|thumb| Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlarida (CDC) yaratilgan illyustratsiya koronaviruslar tomonidan koʻrsatilgan ultrastruktura morfologiyasini ochib beradi; [[Viruslar|virionni]] oʻrab turgan tojning koʻrinishini beruvchi tashqi yuzani bezab turgan boshoqlarga eʼtibor bering<ref>{{jurnal manbasi|date=December 2020|title=A virus as an icon: the 2020 pandemic in images|url=https://link.springer.com/content/pdf/10.1057/s41290-020-00118-7.pdf|editor1-last=Alexander|editor1-first=Jeffrey C.|editor2-last=Jacobs|editor2-first=Ronald N.|editor3-last=Smith|editor3-first=Philip|journal=American Journal of Cultural Sociology|place=[[Basingstoke]]|publisher=[[Palgrave Macmillan]]|volume=8|issue=3: ''The COVID Crisis and Cultural Sociology: Alone Together''|pages=451—461|doi=10.1057/s41290-020-00118-7|pmid=33042541|pmc=7537773|issn=2049-7113}}</ref>.]]
Ogʻir oʻtkir respirator sindrom (SARS) yangi turdagi [[koronavirus]] tufayli yuzaga keldi<ref>Mahy, (b) p. 459</ref>. Boshqa koronaviruslar odamlarda yengil infeksiyalarni keltirib chiqarishlari maʼlum edi<ref name="pmid22094080">{{Kitob manbasi|title=Coronavirus pathogenesis|pages=85—164|year=2011|doi=10.1016/B978-0-12-385885-6.00009-2|series=Advances in Virus Research|isbn=978-0-12-385885-6}}</ref>, shuning uchun ushbu yangi virus shtammining virulentligi va tez tarqalishi tibbiyot mutaxassislari va jamoatchilik orasida qoʻrquv uygʻotdi<ref name="Crawford">Crawford (2011), p. 34</ref>. Katta pandemiya qoʻrquvi amalga oshmadi va 2003-yilning iyuliga kelib 8000 ga yaqin holat (800 oʻlim) qayd etilganidan soʻng epidemiya tugadi<ref>Crawford (2011), p. 37</ref>. SARS virusining aniq kelib chiqish nuqtasi maʼlum emas, ammo dalillar uning [[koʻrshapalaklar]] vositasida tarqalganini koʻrsatmoqda<ref>Dubovi, p. 409</ref>.

Yangi koronavirus 2019-yilning noyabr oyida [[Xitoy|Xitoyning]] [[Uxan]] shahrida paydo boʻldi va butun dunyo boʻylab tez tarqaldi. Keyinchalik [[Ogʻir oʻtkir nafas olish sindromi koronavirusi 2|ogʻir oʻtkir respirator sindrom koronavirusi 2]] deb nomlangan virus 50 yoshgacha boʻlgan sogʻlom odamlarda 2 % ga yaqin [[Letallik|oʻlim darajasi]] bilan [[Pandemiya|pandemiyaga]] olib keldi. Yoʻldosh kasalliklarga ega 80 yoshdan oshgan insonlarda bu koʻrsatkich 15 % gachani tashkil qildi<ref name="pmid32143502">{{jurnal manbasi|title=Insights into the Recent 2019 Novel Coronavirus (SARS-CoV-2) in Light of Past Human Coronavirus Outbreaks|journal=Pathogens (Basel, Switzerland)|volume=9|issue=3|pages=186|date=March 2020|pmid=32143502|doi=10.3390/pathogens9030186|pmc=7157630}}</ref><ref name="pmid32093211">{{jurnal manbasi|title=Characteristics of and Public Health Responses to the Coronavirus Disease 2019 Outbreak in China|journal=Journal of Clinical Medicine|volume=9|issue=2|pages=575|date=February 2020|pmid=32093211|doi=10.3390/jcm9020575|pmc=7074453}}</ref><ref name="pmid32109444">{{jurnal manbasi|title=Coronavirus 2019-nCoV: A brief perspective from the front line|journal=The Journal of Infection|volume=80|issue=4|pages=373—377|date=February 2020|pmid=32109444|doi=10.1016/j.jinf.2020.02.010|pmc=7102581}}</ref>. 2022-yil sentyabr holatiga koʻra, oʻlim darajasi SARSdan pastroq, ammo infeksiya yanada yuqumli<ref name="pmid32143502" />. Qoʻrquv, notoʻgʻri qarashlar va yuqtirgan odamlarni ayblash tendensiyalari pandemiya taʼsirini kamaytirish boʻyicha chora-tadbirlarga sezilarli toʻsqinlik qildi<ref name="pmid32149049">{{jurnal manbasi|title=Fear can be more harmful than the severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 in controlling the corona virus disease 2019 epidemic|journal=World Journal of Clinical Cases|volume=8|issue=4|pages=652—657|date=February 2020|pmid=32149049|pmc=7052559|doi=10.12998/wjcc.v8.i4.652}}</ref>. Tinchlik davrida xalqaro sayohatlarga misli koʻrilmagan cheklovlar<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Londoño |first=Ernesto |last2=Ortiz |first2=Aimee |date=16 March 2020 |title=Coronavirus Travel Restrictions, Across the Globe |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/article/coronavirus-travel-restrictions.html}}</ref> va dunyoning bir qancha yirik shaharlarida komendantlik soatlari joriy etildi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2020/03/us-takes-more-big-pandemic-response-steps-europe-covid-19-cases-soar|sarlavha=US takes more big pandemic response steps; Europe COVID-19 cases soar|ish=CIDRAP}}</ref>. Koʻpgina mamlakatlar va mintaqalarda [[karantin]], kirish taqiqlari va boshqa cheklovlar oʻrnatildi<ref name="20200326nytimes">{{Yangiliklar manbasi |date=26 March 2020 |title=Coronavirus Travel Restrictions, Across the Globe |work=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/article/coronavirus-travel-restrictions.html}}</ref>. Virus butun dunyo boʻylab tarqalib ketganligi sababli ushbu chora-tadbirlarning samaradorligi soʻroq ostida edi<ref name="20200224nationalgeographic">{{Yangiliklar manbasi |date=24 February 2020 |title=Coronavirus spikes outside China show travel bans aren't working |work=National Geographic |url=https://www.nationalgeographic.com/science/2020/02/why-travel-restrictions-are-not-stopping-coronavirus-covid-19/ |access-date=2 April 2020}}</ref>. Hukumatlar pandemiya miqyosiga tayyor emas edilar va butun dunyo boʻylab [[virusologiya]] va [[epidemiologiya]] mutaxassislari mavjud test va monitoring tizimlarining samaradorligiga befarq munosabatda boʻlishdi<ref>Honigsbaum, p. 276-277</ref>{{COVID-19 pandemiyasi holatlari|date}}. 2022-yil 17-oktyabr holatiga koʻra, pandemiya davomida 625 milliondan ortiq zararlanish holati va 6,56 million tasdiqlangan oʻlim qayd etildi, epidemiya tarixdagi eng halokatlilardan biriga aylandi<ref name="pmid33579552">{{jurnal manbasi|title=Is COVID-19 the worst pandemic?|journal=Maturitas|volume=149|issue=|pages=56—58|date=July 2021|pmid=33579552|pmc=7866842|doi=10.1016/j.maturitas.2021.02.001}}</ref>.

=== Gʻarbiy Nil virusi ===
{{Asosiy|Gʻarbiy Nil virusi||||}}
Gʻarbiy Nil virusi, flavivirus birinchi marta 1937-yilda isitmali ayolning qonida aniqlangan. Chivinlar va qushlar tomonidan tashiladigan virus 1950-yillarda Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqda infeksiyaning tarqalishiga sabab boʻlgan. 1960-yillarda Yevropada otlarni ham zararlagan. Odamlar bilan bogʻliq eng katta epidemiya 1974-yilda Janubiy Afrikaning Keyp provinsiyasida sodir boʻlgan, 10 000 kishi kasallikni yuqtirgan<ref name="Mahy">Mahy, (b) pp. 504-505</ref>. 1996-yilda Oʻrtayer dengizi havzasi atrofida epidemiya va epizootiyalarning koʻpayishi (otlarda) kuzatildi va 1999-yilga kelib virus [[New York (shahar)|New York]] shahrigacha yetib bordi. Oʻshandan beri virus AQSh boʻylab tarqaladi<ref name="Mahy" />. Qoʻshma Shtatlarda virusning eng koʻp miqdorini chivinlar yoz oylari oxirlarida tashiydilar, kasallanish holatlari iyul oʻrtalaridan sentyabr oyining boshlarigacha ortadi. Havo sovuqlashganda chivinlar nobud boʻladi va kasallik xavfi kamayadi<ref name="pmid23860989">{{jurnal manbasi|title=West Nile virus: review of the literature|journal=JAMA: The Journal of the American Medical Association|volume=310|issue=3|pages=308—315|date=July 2013|pmid=23860989|pmc=4563989|doi=10.1001/jama.2013.8042}}</ref>. Yevropada mazkur virus bilan bogʻliq koʻplab epidemiyalar sodir boʻlgan; 2000-yilda Buyuk Britaniyada odamlar, oʻlik qushlar, chivinlar va otlarda virusning tarqalishini kuzatish uchun maxsus kuzatuv dasturi boshlandi<ref name="pmid17054715">{{jurnal manbasi|last=Morgan D|title=Control of arbovirus infections by a coordinated response: West Nile Virus in England and Wales|journal=FEMS Immunology and Medical Microbiology|volume=48|issue=3|pages=305—312|year=2006|pmid=17054715|doi=10.1111/j.1574-695X.2006.00159.x}}</ref>. Virusni tashishi mumkin boʻlgan chivin ''(Culex modestus)'' shimoliy [[Kent]] botqoqlarida koʻpayadi. Ushbu chivin turi ilgari Buyuk Britaniyada mavjud deb hisoblanmagan, ammo u Gʻarbiy Nil virusining tashuvchisi sifatida [[Janubiy Yevropa|Janubiy Yevropada]] keng tarqalgan<ref name="pmid22316288">{{jurnal manbasi|title=West Nile virus vector ''Culex modestus'' established in southern England|journal=Parasites & Vectors|volume=5|page=32|year=2012|pmid=22316288|pmc=3295653|doi=10.1186/1756-3305-5-32}}</ref>.

=== Nipah virusi ===
{{Asosiy|Nipah virusi||||}}
1997-yilda [[Malayziya]] fermerlari va ularning choʻchqalarida respirator kasallik avj oldi. 265 dan ortiq [[ensefalit]] holatlari qayd etilgan boʻlib, ulardan 105 tasi oʻlimga olib kelgan<ref>Crawford (2011), p. 44-45</ref>. Inson miyasida yangi [[paramiksovirus]] topildi; u kasallangan odam yashagan qishloq sharafiga Nipah virusi deb nomlandi. Infeksiya oʻrmonlarni kesish natijasida koʻrshapalaklar yashash nuqtasini oʻzgartirganidan keyin paydo boʻlgan virus tufayli yuzaga kelgan. Koʻrshapalaklar choʻchqachilik fermasi yaqinidagi daraxtlarga koʻchib oʻtishgan, choʻchqalar virusni ularning axlatidan yuqtirgan<ref name="pmid16329551">{{jurnal manbasi|title=Anthropogenic deforestation, El Niño and the emergence of Nipah virus in Malaysia|journal=The Malaysian Journal of Pathology|volume=24|issue=1|pages=15—21|year=2002|pmid=16329551}}</ref>.

=== Virusli gemorragik isitma ===
{{Asosiy|Virusli gemmoratik isitma||||}}
[[Fayl:Marburg_virus.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Marburg_virus.jpg/220px-Marburg_virus.jpg|thumb| [[Marburg virusi]]|left]]
Bir nechta oʻlim holatlariga olib keladigan virusli patogenlar [[Filoviridae]] aʼzolaridir. Filoviruslar filamentga oʻxshash viruslar boʻlib, ular [[Gemorragik isitma|virusli gemorragik isitmani]] keltirib chiqaradi. [[Ebola gemorragik isitmasi|Ebola]] va [[Marburg virusi|Marburg viruslarini]] oʻz ichiga oladi. Marburg virusi [[2005-yil]] aprel oyida [[Angola|Angolada]] avj olganidan keyin matbuot eʼtiborini tortdi. [[2004-yil]] oktyabr oyidan boshlab va [[2005-yil]]ga qadar 252 holat qayd etilgan, shu jumladan, ularning 227 tasi oʻlim bilan yakunlangan<ref name="pmid16775337">{{jurnal manbasi|title=Marburgvirus genomics and association with a large hemorrhagic fever outbreak in Angola|journal=Journal of Virology|volume=80|issue=13|pages=6497—6516|year=2006|pmid=16775337|pmc=1488971|doi=10.1128/JVI.00069-06}}</ref>.

[[Gʻarbiy Afrikadagi Ebola virusi epidemiyasi|Gʻarbiy Afrikada 2013-yilda boshlangan Ebola virusi epidemiyasi]] OIV paydo boʻlgunga qadar eng halokatli epidemiya hisoblangan<ref>{{jurnal manbasi|pmid=25320574|pmc=4197285|year=2014|last=Chippaux|first1=J. P.|title=Outbreaks of Ebola virus disease in Africa: The beginnings of a tragic saga|journal=Journal of Venomous Animals and Toxins Including Tropical Diseases|volume=20|issue=1|pages=44|doi=10.1186/1678-9199-20-44}}</ref>. Dastlabki epidemiya [[2013-yil]] dekabr oyida [[Gvineya]] janubidagi Meliandou qishlogʻida sodir boʻlgan<ref>Quammen, p. 106</ref>. Ilk bor kasallik qayd etilganlar orasida ikki yoshli bola, uning uch yoshli opasi, onasi va buvisi bor edi. Butun oila aʼzolari va qoʻshnilar ishtirok etgan buvining dafn marosimidan soʻng kasallik qoʻshni qishloqlarga ham tarqalgan. 2014-yil mart oyiga kelib epidemiya mahalliy sogʻliqni saqlash rasmiylarining xavotirini uygʻotadigan darajada jiddiy tus oldi va bu haqda Gvineya Sogʻliqni saqlash vazirligiga xabar berildi. Yil oʻrtalarida epidemiya [[Liberiya]] va [[Syerra-Leone|Syerra-Leonega]] tarqaldi<ref>Quammen, pp. 106-107</ref>. [[2015-yil]] iyun oyi holatiga koʻra Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti 27 000 dan ortiq kasallanish holatini maʼlum qildi, bu esa 11 000 dan ortiq oʻlimga olib keldi<ref>{{Veb manbasi|url=http://apps.who.int/ebola/current-situation/ebola-situation-report-24-june-2015|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150626132318/http://apps.who.int/ebola/current-situation/ebola-situation-report-24-june-2015|arxivsana=26 June 2015|sarlavha=Ebola Situation Report - 24 June 2015|nashriyot=World Health Organization|kirish sanasi=2015-07-26}}</ref>.

Ebola virusining tabiiy manbai koʻrshapalaklar boʻlgan boʻlishi mumkin degan taxminlar bor<ref name="pmid25997928">{{jurnal manbasi|title=Bats as reservoirs of severe emerging infectious diseases|journal=Virus Research|volume=205|pages=1—6|year=2015|pmid=25997928|doi=10.1016/j.virusres.2015.05.006|pmc=7132474}}</ref><ref>Quammen p. 97</ref>. Odamga marburg viruslari maymunlar<ref>Mahy, (b) p. 382</ref>, [[Lassa isitmasi]] esa kalamushlar (''Mastomys natalensis'') orqali yuqadi<ref name="pmid782738">{{jurnal manbasi|last=Monath TP|title=Lassa fever: review of epidemiology and epizootiology|journal=Bulletin of the World Health Organization|volume=52|issue=4—6|pages=577—592|year=1975|pmid=782738|pmc=2366662}}</ref>. Zoonotik infeksiyalar ogʻir kechishi mumkin, chunki odamlar koʻpincha infeksiyaga tabiiy qarshilik koʻrsatmaydi va viruslar yangi tashuvchiga yaxshi moslashganda, ularning virulentligi pasayadi. Baʼzi zoonoz infeksiyalar koʻpincha „oʻlik nuqta“ boʻlib, birinchi epidemiyadan keyingi infeksiyalar darajasi u qadar yuqori boʻlmaydi, chunki viruslar odamdan odamga tarqalishda samarali emas<ref name="pmid18596867">{{jurnal manbasi|last=Baum SG|title=Zoonoses-with friends like this, who needs enemies?|journal=Transactions of the American Clinical and Climatological Association|volume=119|pages=39—51; discussion 51—52|year=2008|pmid=18596867|pmc=2394705}}</ref>.

[[XIX asr|<nowiki>XIX</nowiki> asr]]ning boshlarida rivojlanayotgan mamlakatlarda halokatli epidemiyalar toʻgʻrisida global xabardorlikning oʻsishi kuzatildi. Bu oʻtgan oʻn yilliklarda xalqaro sogʻliqni saqlash hamjamiyatining eʼtiboridan chetda qoldi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.un.org/esa/population/publications/adultmort/UNAIDS_WHOPaper2.pdf|sarlavha=A history of the HIV/Aids epidemic with an emphasis on Africa|nashriyot=World Health Organization|yil=2003|kirish sanasi=2015-07-26}}</ref>.

== Foydali viruslar ==
Ser [[Peter Medawar]] (1915—1987) virusni „oqsil qoplamasiga oʻralgan yomon xabar“ deb taʼriflagan<ref name="isbn0-07-160402-2">Quoted in: {{Kitob manbasi|title=Sherris Medical Microbiology|url=https://archive.org/details/sherrismedicalmi0000ryan_10thed|edition=5th|publisher=McGraw-Hill Medical|year=2010|page=[https://archive.org/details/sherrismedicalmi0000ryan_10thed/page/101 101]|isbn=978-0-07-160402-4}}</ref>. [[Bakteriofaglar|Bakteriofaglardan]] boshqa viruslar kasallik va oʻlim sababidan boshqa narsa emasliklari tufayli munosib „obroʻga“ ega edilar. Zamonaviy virusologlar tomonidan viruslarning xilma-xilligi va koʻplab ekotizimlarda mavjudligining kashf etilishi ularning [[Biosfera|biosferadagi]] rolini qayta koʻrib chiqishga turtki boʻldi<ref name="pmid19811946">{{jurnal manbasi|last=Thurber RV|title=Current insights into phage biodiversity and biogeography|journal=Current Opinion in Microbiology|volume=12|issue=5|pages=582—587|year=2009|pmid=19811946|doi=10.1016/j.mib.2009.08.008}}</ref>.

Yer yuzida 10<sup>31</sup> ga yaqin virus borligi taxmin qilinadi. Ularning aksariyati bakteriofaglar boʻlib, okeanlarda uchraydi<ref name="pmid15936660">{{jurnal manbasi|authorlink1=Mya Breitbart|title=Here a virus, there a virus, everywhere the same virus?|url=https://archive.org/details/sim_trends-in-microbiology_2005-06_13_6/page/278|journal=Trends in Microbiology|volume=13|issue=6|pages=278—284|year=2005|pmid=15936660|doi=10.1016/j.tim.2005.04.003}}</ref>. [[Mikroorganizmlar]] dengiz biomassasining 90 foizdan ortigʻini tashkil qiladi<ref name="pmid16163346">{{jurnal manbasi|last=Suttle CA|title=Viruses in the sea|journal=Nature|volume=437|issue=7057|pages=356—361|year=2005|pmid=16163346|doi=10.1038/nature04160|bibcode=2005Natur.437..356S}}</ref>. Viruslar kuniga ushbu biomassaning taxminan 20 foizini oʻldirishi, okeanlarda bakteriyalar va [[Arxeylar|arxeyalarga]] qaraganda oʻn besh baravar koʻp virus mavjudligi taxmin qilingan<ref name="pmid16163346" />. Viruslar boshqa dengiz hayotini oʻldiradigan zararli suv oʻtlarini yoʻq qilish uchun masʼul boʻlgan asosiy agentlardir<ref name="pmid16163346" /> va ular dengiz [[Koʻk-yashil suvoʻtlar|koʻk-yashil suvoʻtlari]] xilma-xil turlarining ekologik muvozanatini saqlashga yordam beradi<ref name="pmid15828858">{{jurnal manbasi|title=Three ''Prochlorococcus'' cyanophage genomes: signature features and ecological interpretations|journal=PLOS Biology|volume=3|issue=5|pages=e144|year=2005|pmid=15828858|pmc=1079782|doi=10.1371/journal.pbio.0030144}}</ref><ref name="Genomic insights into the biology of algae">Piganeau, pp. 347-349</ref>.

[[Antibiotiklar|Antibiotiklarning]] keng doirasiga chidamli [[bakteriyalar]] shtammlarining paydo boʻlishi [[Bakterial infeksiya|bakterial infeksiyalarni]] davolashni muammoga aylantirdi<ref name="pmid12846264">{{jurnal manbasi|last=Livermore DM|title=The threat from the pink corner|journal=Annals of Medicine|volume=35|issue=4|pages=226—234|year=2003|pmid=12846264|doi=10.1080/07853890310001609}}</ref>. Soʻnggi 30 yil ichida antibiotiklarning faqat ikkita yangi klassi ishlab chiqilgan<ref name="pmid18646395">{{jurnal manbasi|title=The decline of antibiotic era—new approaches for antibacterial drug discovery|journal=Polish Journal of Microbiology / Polskie Towarzystwo Mikrobiologów = the Polish Society of Microbiologists|volume=57|issue=2|pages=91—98|year=2008|pmid=18646395}}</ref>. Bakterial infeksiyalarga qarshi kurashishning yangi usullari izlanmoqda<ref name="pmid12846264" />. Bakteriofaglar birinchi marta 1920-yillarda bakteriyalarni nazorat qilish uchun ishlatilgan<ref>{{jurnal manbasi|title=Bacteriophage therapy|journal=Antimicrobial Agents and Chemotherapy|volume=45|issue=3|pages=649—659|year=2001|pmid=11181338|pmc=90351|doi=10.1128/AAC.45.3.649-659.2001}}</ref> va 1963-yilda sovet olimlari tomonidan katta klinik sinov oʻtkazilgan<ref>Zimmer, p. 37</ref>. Bu ish [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|Sovet Ittifoqidan]] tashqarida nomaʼlum boʻlib, sud natijalari 1989-yilda Gʻarbda chop etilgunga qadar<ref>Zimmer, pp. 37-38</ref> [[Antibiotik qarshilik|antibiotiklarga chidamli bakteriyalar]] keltirib chiqaradigan soʻnggi va kuchayib borayotgan muammolar bakteriofaglar va fag terapiyasidan foydalanishga qiziqishni kuchaytirdi<ref name="pmid19649921">{{jurnal manbasi|title=Bacteriophage therapy for the treatment of infections|journal=Current Opinion in Investigational Drugs|volume=10|issue=8|pages=766—774|year=2009|pmid=19649921}}</ref>.

[[Inson genomi loyihasi]] (Human Genome Project) inson genomi boʻylab tarqalgan koʻplab virusli DNK ketma-ketliklarining mavjudligini aniqladi<ref name="pmid19795446">{{jurnal manbasi|title=Beneficial and detrimental effects of human endogenous retroviruses|journal=International Journal of Cancer|volume=126|issue=2|pages=306—14|year=2010|pmid=19795446|doi=10.1002/ijc.24902|url=http://edoc.rki.de/docviews/abstract.php?id=1042}}</ref>. Bu ketma-ketliklar inson DNKsining sakkiz foizini tashkil qiladi<ref name="pmid20161719">{{jurnal manbasi|title=Paleovirology—modern consequences of ancient viruses|journal=PLOS Biology|volume=8|issue=2|pages=e1000301|date=February 2010|pmid=20161719|pmc=2817711|doi=10.1371/journal.pbio.1000301|editor1-last=Virgin|editor1-first=Skip W}}</ref> va inson ajdodlarining qadimgi [[Retroviruslar|retrovirus]] infeksiyalari qoldiqlari kabi koʻrinadi<ref name="pmid18818874">{{jurnal manbasi|title=Evolution of human endogenous retroviral sequences: a conceptual account|journal=Cellular and Molecular Life Sciences|volume=65|issue=21|pages=3348—3365|year=2008|pmid=18818874|doi=10.1007/s00018-008-8495-2}}</ref>. Ushbu DNK boʻlaklari inson DNKsida mustahkam oʻrnashgan<ref name="pmid19795446" />. Bu DNKlarning aksariyati endi ishlamaydi, ammo mazkur doʻstona viruslarning baʼzilari inson rivojlanishida muhim boʻlgan yangi [[Gen|genlarni]] olib kelgan<ref name="pmid19845636">{{jurnal manbasi|title=Friendly viruses: the special relationship between endogenous retroviruses and their host|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=1178|issue=1|pages=157—172|date=October 2009|pmid=19845636|pmc=4199234|doi=10.1111/j.1749-6632.2009.05002.x|bibcode=2009NYASA1178..157V}}</ref><ref>Baker, p. 37</ref><ref>[https://www.nytimes.com/2015/04/23/science/ancient-viruses-once-foes-may-now-serve-as-friends.html Carl Zimmer, "Ancient Viruses, Once Foes, May Now Serve as Friends, New York Times, April 23, 2015] "</ref>.

Viruslar muhim genlarni oʻsimliklarga oʻtkazadi. Barcha [[fotosintez]] jarayonining taxminan oʻn foizi viruslar tomonidan koʻk-yashil suvoʻtlaridan oʻsimliklarga oʻtkazilgan genlar mahsulotidan foydalanadi<ref>Zimmer, p. 45</ref>.

== Manbalar ==
{{manbalar}}

== Adabiyotlar ==
{{Refbegin|30em}}
* {{Kitob manbasi|last=Baker, R|title=Epidemic: The past, present and future of the diseases that made us|url=https://archive.org/details/epidemicpastpres0000bake|publisher=Vision|location=London|year=2008|isbn=978-1-905745-08-1}}
* {{Kitob manbasi|last=Barker, G|title=The Agricultural Revolution in Prehistory: Why did Foragers become Farmers?|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|year=2009|isbn=978-0-19-955995-4}}
* {{Kitob manbasi|last=Barrett, Ron|title=An unnatural history of emerging infections|url=https://archive.org/details/unnaturalhistory0000barr|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|year=2013|isbn=978-0-19-960829-4}}
* {{Kitob manbasi|last=Barrett, Thomas C|title=Rinderpest and peste des petits ruminants: virus plagues of large and small ruminants|publisher=Elsevier Academic Press|location=Amsterdam|year=2006|isbn=978-0-12-088385-1}}
* {{Kitob manbasi|last=Barry, John M|authorlink=John M. Barry|title=The great influenza: the epic story of the deadliest plague in history|publisher=Penguin Books|location=New York|year=2005|isbn=978-0-14-303649-4|url=https://archive.org/details/greatinfluenzaep00barr}}
* {{Kitob manbasi|last=Berdan, Frances|title=The Aztecs of central Mexico: an imperial society|url=https://archive.org/details/isbn_2900534627286|publisher=Thomson Wadsworth|location=Belmont, CA|year=2005|isbn=978-0-534-62728-7}}
* {{Kitob manbasi|last=Booss, John|title=To catch a virus|publisher=ASM Press|location=Washington, DC|year=2013|isbn=978-1-55581-507-3|url=https://archive.org/details/tocatchvirus0000boos}}
* {{Kitob manbasi|last=Brunton, Deborah|title=The politics of vaccination: practice and policy in England, Wales, Ireland, and Scotland, 1800—1874|publisher=University of Rochester Press|location=Rochester, N.Y.|year=2008|isbn=978-1-58046-036-1}}
* {{Kitob manbasi|last=Carr, NG|title=The microbe 1984: Thirty-sixth Symposium of the Society for General Microbiology, held at the University of Warwick, April 1984|publisher=Published for the Society for General Microbiology [by] Cambridge University Press|location=Cambridge|year=1984|isbn=978-0-521-26056-5}}
* {{Kitob manbasi|last=Chakraborty, T|title=Dengue fever and other hemorrhagic viruses (Deadly diseases and epidemics)|url=https://archive.org/details/denguefeverother0000chak|publisher=Chelsea House Publications|year=2008|isbn=978-0-7910-8506-6}}
* {{Kitob manbasi|last=Clark, David|title=Germs, genes & civilization: how epidemics shaped who we are today|url=https://archive.org/details/germsgenescivili0000clar|publisher=FT Press|year=2010|isbn=978-0-13-701996-0}}
* {{Kitob manbasi|last=Crawford, Dorothy H|title=The invisible enemy: a natural history of viruses|url=https://archive.org/details/invisibleenemyna00craw|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|year=2000|isbn=978-0-19-856481-2}}
* {{Kitob manbasi|last=Crawford, Dorothy H|title=Viruses: a very short introduction|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|year=2011|isbn=978-0-19-957485-8|url=https://archive.org/details/virusesveryshort0000craw}}
* {{Kitob manbasi|last=Crawford, Dorothy H|title=Virus hunt : the search for the origin of HIV|url=https://archive.org/details/virushuntsearchf0000craw|year=2013|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=978-0-19-964114-7}}
* {{Kitob manbasi|last=Dick, G|title=Immunisation|publisher=Update|location=London|year=1978|isbn=978-0-906141-03-8|url=https://archive.org/details/immunisation0000dick}}
* {{Kitob manbasi|last=Dobson, Mary J|title=Disease|publisher=Quercus|location=Englewood Cliffs, N.J|year=2008|isbn=978-1-84724-399-7}}
* {{Kitob manbasi|last=Donadoni, Sergio|title=The Egyptians|url=https://archive.org/details/egyptians0000unse_e9m7|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|year=1997|isbn=978-0-226-15556-2}}
* {{Kitob manbasi|editor=Dubovi, EJ|title=Fenner's veterinary virology, fourth edition|publisher=Academic Press|location=Boston|year=2010|isbn=978-0-12-375158-4}}
* {{Kitob manbasi|last=Elmer, P|title=The healing arts: health, disease and society in Europe, 1500—1800|url=https://archive.org/details/healingartshealt0000unse|publisher=Manchester University Press|location=Manchester|year=2004|isbn=978-0-7190-6734-1}}
* {{Kitob manbasi|last=Gilchrist, Roberta|title=Medieval life|url=https://archive.org/details/medievallifearch0000gilc|publisher=Boydell Press|location=Ipswich|year=2012|isbn=978-1-84383-722-0}}
* {{Kitob manbasi|last=Glynn, Jenifer|title=The life and death of smallpox|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge, UK|year=2004|isbn=978-0-521-84542-7|url=https://archive.org/details/lifedeathofsmall00glyn}}
* {{Kitob manbasi|last=Greenwood David|title=Antimicrobial Drugs, Chronicle of a Twentieth Century Medical Triumph|url=https://archive.org/details/antimicrobialdru0000gree|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-953484-5}}
* {{Kitob manbasi|last=Hasegawa, Paul M|title=Plant biotechnology and agriculture: prospects for the 21st century|url=https://archive.org/details/plantbiotechnolo0000unse_c3u8|publisher=Academic Press|location=Boston|year=2011|isbn=978-0-12-381466-1}}
* {{Kitob manbasi|last=Honigsbaum, Mark|title=The pandemic century : a history of global contagion from the Spanish flu to Covid-19|url=https://archive.org/details/pandemiccenturyh0000honi|publisher=W.H. Allen|year=2020|isbn=978-0-7535-5828-7|oclc=1158588299}}
* {{Kitob manbasi|last=Howard, Colin|title=Hepatitis viruses of man|publisher=Academic Press|location=Boston|year=1979|isbn=978-0-12-782150-4|url=https://archive.org/details/hepatitisviruses0000zuck}}
* {{Kitob manbasi|last=Jenkins, Simon|title=A short history of England|url=https://archive.org/details/shorthistoryofen0000jenk|publisher=Profile Books Ltd|location=London|year=2012|isbn=978-1-84668-463-0}}
* {{Kitob manbasi|last=Karlen, Arno|authorlink=Arno Karlen|title=Man and microbes: disease and plagues in history and modern times|publisher=Simon & Schuster|location=New York|year=1996|isbn=978-0-684-82270-9|url=https://archive.org/details/manmicrobesdise000karl}}
* {{Kitob manbasi|last=Kohn|first=George|title=Encyclopedia of plague and pestilence|publisher=Facts on File|location=New York, N.Y|year=1995|isbn=978-0-8160-2758-3|url=https://archive.org/details/isbn_9780816027583}}
* {{Kitob manbasi|last=Kurstak, E|title=Applied virology|url=https://archive.org/details/isbn_0124296017|publisher=Academic Press|location=Boston|year=1984|isbn=978-0-12-429601-5}}
* {{Kitob manbasi|last=Lane, Joan|title=A social history of medicine: health, healing and disease in England, 1750—1950|publisher=Routledge|location=New York|year=2001|isbn=978-0-415-20038-7}}
* {{Kitob manbasi|last=Leppard, Keith|title=Introduction to modern virology|url=https://archive.org/details/introductiontomo0000dimm|publisher=Blackwell Publishing Limited|location=Oxford|year=2007|isbn=978-1-4051-3645-7}}
* {{Kitob manbasi|last=Levins, Richard|title=Disease in evolution: global changes and emergence of infectious diseases|url=https://archive.org/details/diseaseinevoluti0740unse|publisher=New York Academy of Sciences|location=New York, N.Y|year=1994|isbn=978-0-89766-876-7}}
* {{Kitob manbasi|editor=Mahy BWJ|title=Desk encyclopedia of general virology|publisher=Academic Press|location=Oxford|year=2009|isbn=978-0-12-375146-1}} (a)
* {{Kitob manbasi|editor=Mahy BWJ|title=Desk encyclopedia of human and medical virology|publisher=Academic Press|location=Boston|year=2009|isbn=978-0-12-375147-8}} (b)
* {{Kitob manbasi|last=McNeill, WH|title=Plagues and peoples|publisher=Anchor Books|location=New York|year=1998|isbn=978-0-385-12122-4}}
* {{Kitob manbasi|last=Mortimer, Ian|title=The time traveler's guide to medieval England: a handbook for visitors to the fourteenth century|publisher=Touchstone|location=New York, NY|year=2009|isbn=978-1-4391-1289-2}}
* {{Kitob manbasi|last=Mortimer, Ian|title=The time traveller's guide to Elizabethan England|url=https://archive.org/details/timetravellersgu0000mort_a0g6|publisher=Bodley Head|location=London|year=2012|isbn=978-1-84792-114-7}}
* {{Kitob manbasi|last=Norton-Griffiths, M|title=Serengeti, dynamics of an ecosystem|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|year=1979|isbn=978-0-226-76029-2}}
* {{Kitob manbasi|last=Oldstone MBA|title=Viruses, plagues, and history: past, present and future|publisher=Oxford University Press, USA|location=Oxford|year=2009|isbn=978-0-19-532731-1}}
* {{Kitob manbasi|last=Oxford|first=John|title=Human virology|publisher=Oxford University Press|year=2016|isbn=978-0-19-871468-2|oclc=968152575}}
* {{Kitob manbasi|last=Penn, T|title=Winter King: the dawn of Tudor England|url=https://archive.org/details/winterkingdawnof0000penn_p9p3|publisher=Penguin Books|location=New York|year=2012|isbn=978-0-14-104053-0}}
* {{Kitob manbasi|editor=Piganeau, G|title=Genomic insights into the biology of algae|year=2012|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-394411-5}}
* {{Kitob manbasi|last=Porter, Roy|title=Disease, medicine, and society in England, 1550—1860|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge, UK|year=1995|isbn=978-0-521-55791-7}}
* {{Kitob manbasi|last=Quammen, David|title=Ebola: The natural and human history|url=https://archive.org/details/ebolanaturalhuma0000davi|publisher=The Bodley Head|location=London|year=2014|isbn=9781847923431}}
* {{Kitob manbasi|last=Quinn, Tom|title=Flu: a social history of influenza|url=https://archive.org/details/flusocialhistory0000quin|publisher=New Holland Publishers (UK) LTD|location=London|year=2008|isbn=978-1-84537-941-4}}
* {{Kitob manbasi|last=Reid, Robert|title=Microbes and men|url=https://archive.org/details/microbesmen0000reid|publisher=British Broadcasting Corporation|location=London|year=1974|isbn=978-0-563-12469-6}}
* {{Kitob manbasi|last=Rhodes, John|title=The end of plagues: the global battle against infectious disease|url=https://archive.org/details/endofplaguesglob0000rhod|publisher=Palgrave Macmillan|location=New York City|year=2013|isbn=978-1-137-27852-4}}
* {{Kitob manbasi|last=Scott, Robert Pickett|title=Miracle cures: saints, pilgrimage, and the healing powers of belief|publisher=University of California Press|location=Berkeley|year=2010|isbn=978-0-520-26275-1|url=https://archive.org/details/miraclecuressain00scot}}
* {{Kitob manbasi|last=Shors, Teri|title=Understanding viruses: Third edition|publisher=Jones & Bartlett Publishers|location=Sudbury, Mass|year=2017|isbn=978-1284025927}}
* {{Kitob manbasi|last=Standford, CB|year=2012|title=Planet without apes|publisher=The Belknap Press of Harvard University|location=Cambridge MA|isbn=978-0-674-06704-2|url=https://archive.org/details/planetwithoutape0000stan}}
* {{Kitob manbasi|last=Sussman, Max|title=Topley & Wilson's microbiology and microbial infections|publisher=Arnold|location=London|year=1998|isbn=978-0-340-66316-5}}
* {{Kitob manbasi|last=Taylor, Milton W|title=Viruses and man: a history of interactions|year=2014|publisher=Springer|location=New York City|isbn=978-3319077574}}
* {{Kitob manbasi|last=Thresh JM|title=Plant virus epidemiology|pages=89—125|year=2006|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-046637-8|doi=10.1016/S0065-3527(06)67003-6}}
* {{Kitob manbasi|last=Tucker, Jonathan B|title=Scourge: the once and future threat of smallpox|publisher=Grove Press|location=New York|year=2002|isbn=978-0-8021-3939-9|url=https://archive.org/details/scourgeoncefutur00tuck}}
* {{Kitob manbasi|last=Valdiserri, Ronald O|year=2003|title=Dawning Answers: How the HIV/AIDS epidemic has helped to strengthen public health|location=Oxford, UK|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0195147407}}
* {{Kitob manbasi|last=Villarreal, Luis P|title=Viruses and the evolution of life|url=https://archive.org/details/virusesevolution0000vill|publisher=ASM Press|location=Washington, D.C|year=2005|isbn=978-1-55581-309-3}}
* {{Kitob manbasi|last=Waterhouse L|year=2012|title=Rethinking autism: variation and complexity|url=https://archive.org/details/rethinkingautism0000wate|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-415961-7}}
* {{Kitob manbasi|last=Weeks, Benjamin|title=AIDS: the biological basis|url=https://archive.org/details/aidsbiologicalba05edweek|publisher=Jones & Bartlett Publishers|location=Sudbury, Mass|year=2009|isbn=978-0-7637-6324-4}}
* {{Kitob manbasi|last=Wolfe, Nathan|title=The viral storm|url=https://archive.org/details/viralstormdawnof0000nath|publisher=Penguin Books Ltd|location=London, England|year=2012|isbn=978-0-14-104651-8}}
* {{Kitob manbasi|last=Zimmer, Carl|title=A planet of viruses|url=https://archive.org/details/planetofviruses0000zimm|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|year=2011|isbn=978-0-226-98335-6}}
* {{Kitob manbasi|last=Zuckerman, Larry|title=The potato: how the humble spud rescued the western world|url=https://archive.org/details/potatohowhumbles0000zuck|publisher=North Point Press|location=San Francisco|year=1999|isbn=978-0-86547-578-6}}
* {{Kitob manbasi|last=Zuckerman, Arie J|title=Principles and practice of clinical virology|publisher=Wiley|location=New York|year=1987|isbn=978-0-471-90341-3|url=https://archive.org/details/principlespracti00zuck}}
{{Refend}}

{{Tashqi havolalar}}

[[Turkum:Ijtimoiy tarix]]
[[Turkum:Tibbiyot tarixi]]
[[Turkum:Kasalliklar]]
[[Turkum:Viruslar]]
[[Turkum:Virusologiya]]
[[Turkum:Gepatologiya]]
[[Turkum:Tibbiyot]]
[[Turkum:Yuqumli kasalliklar]]

{{bu tanlangan maqola}}
{{Yil maqolasi|2022}}

Bu sahifada foydalanilgan andozalar:

Andoza:Ambox (tahrirlash)
Andoza:Asosiy (tahrirlash)
Andoza:Basepage subpage (tahrirlash)
Andoza:Blockquote (tahrirlash)
Andoza:Blockquote/styles.css (tahrirlash)
Andoza:Bu tanlangan maqola (tahrirlash)
Andoza:COVID-19 pandemiyasi holatlari (tahrirlash)
Andoza:COVID-19 pandemiyasi holatlari/core (tahrirlash)
Andoza:Category handler (tahrirlash)
Andoza:Category handler/blacklist (tahrirlash)
Andoza:Category handler/numbered (tahrirlash)
Andoza:Citation/core (tahrirlash)
Andoza:Citation/make link (tahrirlash)
Andoza:Cite report (tahrirlash)
Andoza:Column-width (tahrirlash)
Andoza:ISBN (tahrirlash)
Andoza:If pagename (tahrirlash)
Andoza:Jurnal manbasi (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Kitob manbasi (tahrirlash)
Andoza:Lang (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Manbalar (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Manbalar/styles.css (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Multiple image (tahrirlash)
Andoza:Multiple image/styles.css (tahrirlash)
Andoza:Namespace detect (tahrirlash)
Andoza:Nobr (tahrirlash)
Andoza:Quote (tahrirlash)
Andoza:Refbegin (tahrirlash)
Andoza:Refend (tahrirlash)
Andoza:Rellink (tahrirlash)
Andoza:Replace (tahrirlash)
Andoza:Sana (tahrirlash)
Andoza:Tashqi havolalar (manbasini koʻrish) (yarim himoyalangan)
Andoza:Top icon (tahrirlash)
Andoza:Trim (tahrirlash)
Andoza:Veb manbasi (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Web manbasi (tahrirlash)
Andoza:Yangiliklar manbasi (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Yil maqolasi (tahrirlash)
Modul:Arguments (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Modul:Authority control (tahrirlash)
Modul:Check for unknown parameters (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1 (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/COinS (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/Configuration (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/Date validation (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/Identifiers (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/Utilities (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/Whitelist (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/styles.css (tahrirlash)
Modul:Message box (tahrirlash)
Modul:Message box/ambox.css (tahrirlash)
Modul:Message box/configuration (tahrirlash)
Modul:Multiple image (tahrirlash)
Modul:Namespace detect (tahrirlash)
Modul:Namespace detect/config (tahrirlash)
Modul:Namespace detect/data (tahrirlash)
Modul:Navbar (tahrirlash)
Modul:Navbar/configuration (tahrirlash)
Modul:Navbox (tahrirlash)
Modul:Navbox/configuration (tahrirlash)
Modul:Navbox/styles.css (tahrirlash)
Modul:No globals (tahrirlash)
Modul:ResolveEntityId (tahrirlash)
Modul:String (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Modul:Yesno (tahrirlash)

Viruslarning ijtimoiy tarixi sahifasiga qaytish.

"https://uz.wikipedia.org/wiki/Viruslarning_ijtimoiy_tarixi" dan olindi