Sovuq urush sahifasining manbasini koʻrish

Sizda quyidagi sababga koʻra ushbu sahifani tahrirlashga ruxsat mavjud emas:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 08:48, 2024-yil 2-iyul
Expiry of block: 08:48, 2025-yil 2-iyul

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Arizaga bularni ilova qilishingiz mumkin. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Siz bu sahifaning ichki kodini koʻrishingiz va undan nusxa olishingiz mumkin:

{{wikify}}{{Urush bilgiqutisi
|nomi  = Sovuq urush
|tasvir       = 
|izoh     = '''Yuqoridan pastga soat koʻrsatkichi boʻylab:''' [[John Fitzgerald Kennedy|John Kennedy]] va [[Nikita Xruschev]]larning Venadagi uchrashuvi ([[1961]]-yil), [[Berlin devori]], SSSRda [[Yadro bombasi]]ning dastlabki sinovlari, [[Vyetnam urushi]] paytida amerikalik askarlar [[Vyetnam]]da, [[Yerning sunʼiy yoʻldoshi|sunʼiy yoʻldosh]]
|joy = Global qarama-qarshilik
|sana        = [[5-mart]] [[1946]] — [[26-dekabr]] [[1991]]
|natija      = Yevropada "[[Baxmal toʻntarilishlari]]", <br />[[Olmoniyaning birlashishi (1990)|GDRning GFRga qoʻshilishi]],<br />[[Varshava bitimi]]ning bekor qilinishi, [[SSSRning parchalanishi|SSSR]], Yugoslaviya va Chexoslovakiyaning parchalanishi.
|raqib1 = '''[[Varshava Bitimi Tashkiloti|VBT]]:'''<br />
{{SSSR bayrogʻi}} '''[[SSSR]]'''<br />
[[Tasvir:Flag of Albania 1946.svg|25px]] [[Albaniya]] ([[1968]]-yilgacha)<br />
{{Bolgariya bayrogʻi (1971-1990)}} [[Bolgariya]]<br />
{{Vengriya bayrogʻi}} [[Vengriya]]<br />
{{GDR bayrogʻi}} [[GDR]] ([[1955]]—[[1990]])<br />
{{Polsha bayrogʻi}} [[Polsha]]<br />
{{Ruminiya bayrogʻi (1965-1989)}} [[Ruminiya]]<br />
{{Chexoslovakiya bayrogʻi}} [[Chexoslovakiya]]<br />
----
{{Kuba bayrogʻi}} [[Kuba]]<br />
{{Xitoy bayrogʻi}} [[Xitoy]] (XXR)<br />
{{KXDR bayrogʻi}} [[Shimoliy Koreya]] (KXDR)<br />
{{Angola bayrogʻi}} [[Angola]]<br />
{{Vyetnam bayrogʻi}} [[Vyetnam]]<br />
{{Laos bayrogʻi}} [[Laos]]<br />
{{Moʻgʻuliston bayrogʻi}} [[Moʻgʻuliston]]<br />
…
|raqib2 = '''[[NATO]]:'''<br />
{{AQSh bayrogʻi}} '''[[AQSh]]'''<br />
{{Belgiya bayrogʻi}} [[Belgiya]]<br />
{{Buyuk Britaniya bayrogʻi}} [[Buyuk Britaniya]]<br />
{{Germaniya bayrogʻi}} [[Germaniya Federativ Respublikasi (1990-yilgacha)|GFR]] ([[1955]]-yildan)<br />
{{Yunoniston bayrogʻi}} [[Yunoniston]]<br />
{{Daniya bayrogʻi}} [[Daniya]]<br />
{{Islandiya bayrogʻi}} [[Islandiya]]<br />
{{Ispaniya bayrogʻi}} [[Ispaniya]]<br />
{{Italiya bayrogʻi}} [[Italiya]]<br />
{{Kanada bayrogʻi}} [[Kanada]]<br />
{{Lyuksemburg bayrogʻi}} [[Lyuksemburg]]<br />
{{Gollandiya bayrogʻi}} [[Niderlandlar]]<br />
{{Norvegiya bayrogʻi}} [[Norvegiya]]<br />
{{Portugaliya bayrogʻi}} [[Portugaliya]]<br />
{{Turkiya bayrogʻi}} [[Turkiya]]<br />
{{Fransiya bayrogʻi}} [[Fransiya]] ([[1966]]-yilgacha)<br />
}}

[[Tasvir:Cold War Map 1959.svg|thumb|300px|[[1959]]-yildagi [[Xalqaro munosabatlarda qutblilik|ikki qutbli dunyo]].]]
[[Tasvir:Cold_War_Map_1980.svg|thumb|300px|"Sovuq urush" apogeyidagi (1980-yil) [[Xalqaro munosabatlarda qutblilik|ikki qutbli dunyo]].]]

'''Sovuq urush''' – bir tarafdan kapitalistik [[AQSh]] va uning kapitalistik ittifoqdoshlari, ikkinchi tarafdan sotsialistik [[SSSR]] va uning sotsialistik ittifoqdoshlari orasidagi [[XX asr]]ning 40-yillari oʻrtalaridan [[1990|90]]-yillarning boshlarigacha davom etgan global [[geosiyosat|geosiyosiy]], iqtisodiy va gʻoyaviy ziddiyat.

[[Amerika Qoʻshma Shtatlari|Qoʻshma Shtatlar]] va [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]] toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy ziddiyatga kirishmagan boʻlsa ham, ularning dunyoga taʼsir oʻtkazish borasidagi raqobati koʻpincha butun dunyo boʻylab lokal harbiy ziddiyatlarga olib kelar edi. [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSh]] va [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|Sovet Ittifoqi]] oʻzining taʼsir doirasini yaratdi hamda ularni harbiy-siyosiy bloklar – [[NATO]] va [[Varshava bitimi]] bilan mustahkamladilar.

Sovuq urush [[Uchinchi jahon urushi|Uchinchi jahon urushi xavfi]] [[Qurollanish poygasi|oddiy]] va [[Yadroviy poyga|yadroviy qurollar poygasi]] bilan birga olib borildi. Dunyo halokat arafasida turgan bunday holatlardan biri 1962-yilgi [[Karib inqirozi]] boʻldi. Shundan soʻng 1970-yillarda ikki tarafdan xalqaro tanglikni „[[Xalqaro kuchanishni yengillashtirish|yengillashtirish]]“ va qurollanishni cheklash harakatlari amalga oshirildi.

SSSRning bora-bora texnologik jihatdan ortda qolishi sovet iqtisodiyotining stagnatsiyasi va 1970-yillar oxiri – 1980-yillarning boshidagi juda katta harbiy xarajatlar bilan bir qatorda sovet hukumatining siyosiy va iqtisodiy reformalar oʻtkazishiga majbur qildi. 1985-yilda [[Mixail Gorbachyov]] tomonidan eʼlon qilingan [[qayta qurish]] va [[oshkoralik]] [[KPSS]]ning boshliq rolini yoʻqotishiga va ogʻir iqtisodiy-ijtimoiy inqirozga, oqibatda esa – 1991-yili [[SSSRning parchalanishi]]ga olib keldi.

[[Sharqiy Yevropa]]da sovetlar qoʻllovidan mahrum boʻlgan kommunistik hukumatlar undan ham oldin – 1989—1990-yillarda agʻdariladi. [[Varshava bitimi]] oʻz faoliyatini rasman [[1991]]-yil [[1-iyul]]da tugatdi va shu vaqtdan boshlab sovuq urushni tugagan deb hisoblashimiz mumkin.

== Tarix ==

=== Sovuq urushning boshlanishi ===
Sovuq urushning boshlanishi rasman 1946-yil [[5 mart|5-mart]] kuni, [[Winston Churchill]] oʻzining [[Winston Churchillning Fultondagi nutqi|Fulton (AQSh)dagi mashhur nutqini]] soʻzlagan payti hisoblanadi. Ittifoqdoshlar orasidagi munosabatlarning keskinlashuvi oldinroq boshlangan edi, ammo 1946-yilning martiga kelib bu holat [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]]<nowiki/>ning [[Eron]]dan okkupatsion qoʻshinlarini olib chiqishiga noroziligidan kuchayadi. [[Winston Churchill|Churchill]]<nowiki/>ning nutqi yangi reallikni koʻrsatdi:

<blockquote>…
Boltiqdagi Shtettindan Adriatikadagi Triestgacha [[temir parda]] qitʼa boʻylab choʻzildi. Tasavvurdagi chiziqning u tarafida – Markaziy va Sharqiy Yevropa qadimiy davlatlarining barcha poytaxtlaridir. (…) Yevropaning barcha sharqiy davlatlarida juda kichik holda mavjud boʻlgan kommunistik partiyalar hukmronlikka oʻtib, chegarasiz totalitar boshqaruvga oʻtib oldilar. Politsiyali hukumatlar deyarli hamma yerda boshqaruvdalar va hozircha faqat Chexoslovakiyadan tashqari hech qayerda haqiqiy demokratiya yoʻq.

Turkiya va Fors davlatlari ham Moskva hukumati ularga qoʻyayotgan talablar bilan juda taajubga tushganlar. Ruslar Berlinda kvazi-kommunistik partiya yaratishga harakat qildilar. (…) Endi agar sovet hukumati oʻz hududida prokommunistik Germaniyani yaratishga harakat qilsa, bu britan va amerika hududlarida yangi jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi va magʻlub nemislarni Sovetlar hamda gʻarbiy demokratik davlatlar orasida boʻlib yuboradi.

(…) Dalillar shunday: bu biz ozod boʻlishi uchun kurashgan Yevropa emas. Bu doimiy tinchlik oʻrnatilishiga kerakli narsa ham emas.
</blockquote>

[[Winston Churchill|Churchill]] 30-yillarning xatolarini takrorlamaslikka chaqirdi va ozodlikning qimmat demokratiya va [[totalitarizm]]ga qarshi „Xristian sivilizatsiyasi“ uchun turishni, buning uchun esa anglo-sakson millatlarning ahilligi va birligi kerakligini aytdi.

Bir haftadan soʻng [[Iosif Stalin|I. V. Stalin]] „Pravda“ga intervyusida [[Winston Churchill|Churchill]]<nowiki/>ni [[Hitler]] bilan bir qatorga qoʻydi va uni oʻz nutqida Gʻarbni [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]] bilan urushga chaqirganligida aybladi.

=== 1945—1962 ===
[[Tasvir:Cold war europe military alliances map en.png|thumb|right|200px|[[Yevropa]] hududida bir-biriga qarshilik koʻrsatayotgan harbiy-siyosiy bloklar.]]

Vaqt oʻtishi bilan bloklar qarshiligidagi tanglik oʻzgarib borar edi. Uning eng keskin nuqtasi [[Koreys urushi|Koreya urushi]] yillariga toʻgʻri keladi, uning oqibatida 1956-yili [[Polsha]], [[Vengriya|Vengriyadagi]] voqealar va [[Suets inqirozi|Suvaysh inqirozi]] kelib chiqadi; [[Xruschev payti iliqligi|Xruschev „iliqligi“]] kelishi bilan tanglik ozgina yengillashadi, bu ayniqsa 1950-yillarning oxiriga xos; Amerika samolyot-aygʻoqchisi [[Lockheed U-2|U-2]] (1960) bilan bogʻliq janjal yangi tanglikka olib keladi, uning choʻqqisi boʻlib [[Karib inqirozi]] (1962) boʻldi; bu inqiroz taasurotida yana yengillashish keladi, ammo u „[[Praga bahori]]“ bilan buziladi.

=== 1962—1979 ===
[[Leonid Brejnev|Brejnev]] [[Nikita Xrushchyov|Xruschevdan]] farqli ravishda qaltis avantyuralarga kirishmas, hech qanday „tinch“ tadbirlarni oʻtkazmas edi; 1970-yillar „[[xalqaro tanglikni yengillashtirish]]“ deb ataluvchi gʻoya ostida oʻtdi, Yevropadagi xavfsizlik va hamkorlik masalalari boʻyicha majlis ([[Helsinki]]) va koinotga sovet-amerika birgalikdagi uchishi („[[Soyuz-Apollon]]“ dasturi) buning mahsullaridir; oʻsha paytda [[strategik qurollanishni cheklash toʻgʻrisidagi kelishuvlar]] imzolanadi. Koʻp tarafdan bu iqtisodiy sabablar bilan tushuntirildi, chunki [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]] oʻsha paytdayoq isteʼmolchilik mahsulotlarini sotib olishda ehtiyojni sezdi (bunga esa valyuta kreditlari kerak edi), Gʻarb oʻz navbatida [[Arab-Isroil ziddiyati]] keltirib chiqargan neft inqirozi yillarida sovet nefti bilan juda qiziqqan edi.

=== 1979—1985 ===
Yangi keskinlashuv [[1979]]-yili, sovet qoʻshinlarining [[Afgʻoniston]]ga kirishidan soʻng vujudga keldi, sovetlarning bu harakatini Gʻarbda geosiyosiy muvozanatning buzilishi va [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]]<nowiki/>ning [[ekspansiya]] siyosatiga oʻtishi deb qabul qilishdi. Keskinlashuv 1983-yilning kuzida, sovet kuchlari ichida 300 ga yaqin odam boʻlgan [[Koreya Respublikasi|Janubiy Koreya]]<nowiki/>ning fuqarolar avialaynerini urib tushirganida oʻz choʻqqisiga yetdi. Aynan oʻsha paytda [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSh]] prezidenti [[Ronald Reagan]] [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]]<nowiki/>ga nisbatan „[[yovuzlik imperiyasi]]“ iborasini qoʻlladi. [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSh]] bu davr mobaynida oʻz yadroviy raketalarini Gʻarbiy Yevropada joylashtirdi va kosmik raketalarga qarshi himoya dasturi ustida ishlashni boshladi; bu ikkala keng koʻlamli dasturlar sovet hukumati tinchini buzdi, [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]]<nowiki/>ning koinotda qarshilik koʻrsatish uchun mablagʻi yoʻq edi.

=== 1985—1991 ===
"Ijtimoiy plyuralizm" va „umuminsoniy qadriyatlarning sinfiylari ustidan muhimroqligini“ eʼlon qilgan [[Mixail Gorbachyov]]ning hukumat tepasiga kelishi bilan gʻoyaviy qarshilik tezda oʻz keskinligini yoʻqotdi. Harbiy-siyosiy masalada [[Mixail Gorbachyov|Gorbachyov]] avvaliga 1970-yillarning „yengillashtirish“ xilidagi siyosatini oʻtkazishga harakat qildi, qurollarda cheklashni taklif qildi, ammo kelishuv shartlari ustida qattiq savdolashdi (Reykyavikdagi uchrashuv).

Ammo sovetlar siyosiy tizimining oʻsayotgan inqirozi va neft narhining keskin tushib ketishi tufayli [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]] iqtisodiyotining gʻarbiy texnologiyalar va kreditlariga qarab qolganligi [[Mixail Gorbachyov|Gorbachyov]]<nowiki/>ning tashqi siyosiy muhitda katta muammolarga duch kelishiga sabab boʻldi. 1988-yilda sovet qoʻshinlarining [[Afgʻoniston]]dan olib chiqilishi boshlandi. 1989-yil revolyutsiyalari natijasida Sharqiy Yevropada kommunistik tizimining qulashi sovet blokining likvidatsiyasiga va shuning bilan birga – „sovuq urush“ning toʻxtatilishiga olib keldi.

Bu vaqtni oʻzida [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|Sovet Ittifoqi]] halokat yoqasida edi. Dunyo sotsialistik tizimining parchalanishi [[neft]] narxlarining tushishi iqtisodiyot va sanoatning kolossal inqiroziga olib keldi. Mamlakatning chetlarida millatlararo nizolar kelib chiqa boshladi. [[Moskva]] ittifoqdosh respublikalar ustidan nazoratni yoʻqota boshladi. [[1990]]-yil martidan [[1991]]-yil dekabrigacha oʻn besh respublika ichidan oʻn uchtasi Ittifoq tarkibidan chiqdi. [[1991]]-yil [[26-dekabr]]da mustaqil Rossiyaning yangi hukumati Ittifoq shartnomasini denonsatsiya qilib, „sovuq urush“ tarixida soʻnggi nuqtani qoʻydi.

== Tarix oʻzi haqida eslatmoqda ==
[[2007]]-yilning boshida [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSh]] kongressining ikkala palatasiga sovuq urushda qatnashganlik uchun (''Cold War Service Medal'') yangi harbiy mukofotni tadqiq etish toʻgʻrisida qonun taklif etildi, bu qonun [[Hillary Clinton]] boshchiligidagi demokratik partiyalik bir guruh senator va kongressmenlar tomonidan qoʻllab quvvatlandi. Medal bilan 1945-yil [[2-sentabr]]idan [[1991]]-yil [[26-dekabr]]igacha [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSh]]<nowiki/>ning harbiy kuchlarida yoki davlat uyushmalarida ishlagan barchani taqdirlash koʻzlandi.

== Havolalar ==
* [http://www.coldwar.ru/ Coldwar.ru – Sovuq urush tarixi] {{ref-ru}}

{{Sovuq urush}}

[[Turkum:Sovuq urush]]

Bu sahifada foydalanilgan andozalar:

Sovuq urush sahifasiga qaytish.

"https://uz.wikipedia.org/wiki/Sovuq_urush" dan olindi