Afgʻonistonda ayollar sahifasining manbasini koʻrish

Sizda quyidagi sababga koʻra ushbu sahifani tahrirlashga ruxsat mavjud emas:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 08:48, 2024-yil 2-iyul
Expiry of block: 08:48, 2025-yil 2-iyul

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Arizaga bularni ilova qilishingiz mumkin. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Siz bu sahifaning ichki kodini koʻrishingiz va undan nusxa olishingiz mumkin:

{{Ayollar bilgiqutisi
| tasvir =  {{Fotomontaj
|photo1a                = Women of Afghanistan.jpg
|photo2a                = Stamp of Afghanistan - 1963 - Colnect 261822 - Woman in National Costume.jpeg
|photo2b                = 
|photo3a                = 
|photo3b                = 
|photo4a                = 
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
|text                   = 1) Kobuldagi bir guruh ayollar, 2006-yil. 2) Afgʻon libosidagi ayol tasvirlangan ushbu Afgʻoniston pochta shtampi 1963-yilda ishlab chiqarilgan
}}
| matdeath = 152
| matdeath_year = 2020
| matdeath_ref =
| womparl = 0.0%
| womparl_year = 2022
| womparl_ref =
| femed = 30%
| femed_year = 2018
| femed_ref =
| womlab = 21.62%<ref>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/indicator/SL.TLF.ACTI.FE.ZS/countries|title=Labour force participation rate, female}}</ref>
|gii_ref=<ref>{{cite web|title=Table 4: Gender Inequality Index|url=http://hdr.undp.org/en/content/table-4-gender-inequality-index|publisher=United Nations Development Programme|accessdate=7 November 2014}}</ref>
| womlab_year = 2020
| womlab_ref =
| gii = 0.655
| gii_year = 2019
| gii_rank = 157 / 162
| gii_count =
| ggg = 0.444
| ggg_year = 2021
| ggg_rank = 156 / 156
| ggg_ref = <ref>{{cite web|title=The Global Gender Gap Report 2013|url=http://www3.weforum.org/docs/WEF_GenderGap_Report_2013.pdf#page=20|publisher=World Economic Forum|pages=12-13}}</ref>
| ggg_count =
}}
{{Feminizm}}
'''[[Afgʻoniston|Afgʻonistonda]] [[ayollar huquqlari|ayollar hayoti va ularning huquqlari]]''' doimiy ravishda vaqti vaqti bilan siyosiy tuzum holatiga koʻra oʻzgarib turgan. [[1920-yil]]larda qirol [[Omonullaxon]] mamlakatni modernizatsiya qilishga urinishlarni amalga oshirdi. Nihoyat, [[1964-yil|1964-yilda]] qabul qilingan Konstitutsiyaga binoan ayollar rasman [[Gender tengligi|tenglikka]] erishdilar<ref>{{Veb manbasi|url=https://www-cdn.law.stanford.edu/wp-content/uploads/2015/12/Intro-to-Con-Law-of-Afg-2d-Ed.pdf|sarlavha=An introduction to the constitutional law of Afghanistan|qaralgan sana=5 December 2019|arxivsana=2022-05-10|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220510191806/https://www-cdn.law.stanford.edu/wp-content/uploads/2015/12/Intro-to-Con-Law-of-Afg-2d-Ed.pdf}}</ref>. Biroq, ushbu huquqlarga [[1990-yil|1990-yillardagi]] fuqarolar urushi davrida goh [[Afg'on mujohidlari|mujohidlar]], goh [[Tolibon]] kabi turli vaqtinchalik rejimlar qator cheklovlar qoʻydi. Birinchi Tolibon rejimi (1996—2001) davrida ayollar fuqarolik huquqlari nuqtai nazaridan juda kam yoki umuman huquqlarga ega emas edilar. [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|Qoʻshma Shtatlardagi]] [[2001-yil 11-sentabr terror xurujlari|11-sentyabr hujumlaridan]] soʻng Tolibon [[Tora Bora jangi|hokimiyatdan chetlashtirilgach]], [[Afgʻoniston Islom Respublikasi|Afgʻoniston Islom Respublikasi]] davrida ayollar huquqlari asta-sekin yaxshilanib bordi<ref name="MT">{{Yangiliklar manbasi |date=29 March 2019 |title=Afghan forces could turn guns on Kabul without US air support, cash and troops, among other warnings |publisher=military times |url=https://www.militarytimes.com/news/your-military/2019/03/28/afghan-forces-could-turn-guns-on-kabul-without-us-air-support-cash-and-troops-among-other-warnings/ |access-date=29 March 2019 |quote=Of 320 parliamentary seats, 63 are held by women; 68,000 Afghan women are school and university instructors. And another 6,000 serve as judges, prosecutors, defense attorneys, police and soldiers, according to SIGAR’s report.}}</ref><ref name="Afghan Girl Wins Reality Show For The First Time" /><ref name="Al Jazeera English" /><ref name="UNDP" /><ref name="NG">{{Video manbasi |url=https://www.youtube.com/watch?v=L30p3ClMzvY |title=Inside Afghanistan's First Boarding School for Girls |date=26 December 2014 |publisher=[[National Geographic]] |access-date=18 April 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220706134852/https://www.youtube.com/watch?v=L30p3ClMzvY |archive-date=2022-07-06 |url-status=bot: unknown }}</ref>. [[2004-yil]]gi Konstitutsiyaga koʻra ayollar ''[[De jure|de-jure]]'' erkaklar bilan teng huquqli deb e'lon qilingan<ref>{{Veb manbasi|url=https://womensenews.org/2004/01/afghan-constitution-partial-victory-women/|sarlavha=Afghan Constitution a Partial Victory for Women|muallif=Sultan|ism=Masuda|ish=Women's eNews|sana=14 January 2004|qaralgan sana=5 December 2019}}</ref><ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Women in Afghanistan - Norwegian Afghanistan Committee|url=http://www.afghanistan.no/English/Sectors/Women/index.html|qaralgan sana=26 August 2019|ish=www.afghanistan.no|arxivsana=2019-11-25|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191125215836/http://www.afghanistan.no/English/Sectors/Women/index.html}}</ref><ref>{{Veb manbasi|url=https://asiafoundation.org/2018/12/05/2018-survey-of-afghan-people-shows-womens-rights-are-complicated/|sarlavha=2018 Survey of Afghan People Shows Women's Rights are Complicated|sana=5 December 2018|muallif=Farrah Azeem Khan|ish=Asia Foundation|qaralgan sana=6 April 2019|arxivsana=2021-08-18|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210818225328/https://asiafoundation.org/2018/12/05/2018-survey-of-afghan-people-shows-womens-rights-are-complicated/}}</ref>.

[[2021-yil]] avgustida [[Kobulning qulashi (2021)|Tolibon Afg‘onistonni qayta egallab olganidan]] so‘ng ko‘pchilik o‘smir qizlarning o‘rta maktabga borishiga yana to‘siq qo‘yildi. Ayollarning sog‘liqni saqlash, taʼlimdan tashqari ko‘plab sohalarda ishlashi taqiqlandi. Ayollarga jamoat joylarida yuzini toʻsib yurish buyurildi. 70 kilometrdan ortiq masofani yaqin erkak qarindoshisiz (mahram) bosib oʻtish ham taqiqlandi. [[2022-yil]] iyul oyida Tolibonning yashirin yetakchisi [[Haybatulloh Oxundzoda]] xalqaro hamjamiyat tomonidan Tolibon inson huquqlarini cheklayotgani haqidagi tanqid va talablarni inobatga olmay, „islomiy boshqaruv tizimi“ boʻyicha har qanday muzokaralarni rad etdi<ref name="tg">{{Veb manbasi|sarlavha='It's our system': Taliban leader hits out at foreign demands on Afghan regime|url=https://www.theguardian.com/world/2022/jul/01/taliban-leader-hits-out-foreign-demands-afghan-government|ish=The Guardian|qaralgan sana=1 July 2022|til=en|sana=1 July 2022}}</ref><ref name="voa2022">{{Veb manbasi|ism=Ayaz|muallif=Gul|sarlavha=Taliban Chief Slams Foreign 'Interference' in His 'Islamic' Governance|url=https://www.voanews.com/amp/taliban-chief-slams-foreign-interference-in-his-islamic-governance/6641859.html|ish=VOA News|qaralgan sana=1 July 2022|til=en|sana=1 July 2022}}</ref><ref name="alj">{{Veb manbasi|sarlavha=Taliban supreme leader addresses major gathering in Kabul|url=https://www.aljazeera.com/news/2022/7/1/taliban-supreme-leader-addresses-gathering|ish=Al Jazeera|qaralgan sana=1 July 2022|til=en|sana=1 July 2022}}</ref>.

== Umumiy koʻrinishi ==
[[Fayl:Afghan_women_in_1927.jpg|left|thumb|Afgʻon ayollari 1927-yil, Omonullaxon islohoti davrida]]
Afgʻoniston [[Janubiy Osiyo|Janubiy Osiyoda]] joylashgan davlat. Mamlakatda taxminan 34 million [[Afgʻoniston demografiyasi|aholi istiqomat qiladi]]<ref name="Factbook" />. Aholining 15 millionini erkaklar, 14.2 millioni esa ayollar<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Hamdard |first=Azizullah |date=10 May 2017 |title=Afghan Population 29.2 Million {{!}} Pajhwok Afghan News |work=www.pajhwok.com |url=https://www.pajhwok.com/en/node/483787 |access-date=12 January 2019}}</ref>. Afgʻoniston aholisining taxminan 22 foizi shaharlarda, 78 foizi esa qishloqlarda yashaydi<ref name="PAN-pop">{{Yangiliklar manbasi |date=20 November 2011 |title=Afghanistan's population reaches 26m |publisher=Pajhwok Afghan News |editor-last=Mohammad Jawad Sharifzada |url=http://www.pajhwok.com/en/2011/11/20/afghanistans-population-reaches-26m |access-date=5 December 2011}}</ref>. Mahalliy [[Anʼana|anʼanalarga koʻra]], koʻpchilik ayollar oʻrta maktabni tugatgach, turmushga chiqadilar. Ayollarning katta qismi umrining oxirigacha uy bekasi boʻlib qoladi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.cmi.no/publications/file/5299-working-with-gender-in-rural-afghanistan.pdf|sarlavha=Working with Gender in Rural Afghanistan: Experiences from Norwegian-funded NGO projects|sana=September 2014|ish=www.cmi.no|qaralgan sana=12 January 2019}}</ref>.

== Tarixi ==
=== Omonullaxondan oldingi davr ===
[[Fayl:A_young_Afghan_girl_associated_with_the_Second_Anglo-Afghan_War_-_WDL11458.png|left|thumb|202x202px|Ikkinchi ingliz-afg'on urushi paytida suratga olingan afgʻon qizi]]
[[Durroniylar davlati|Durroniylar imperiyasi]] (1747—1823) va ilk Barakzay sulolasi davrida afgʻon ayollari patriarxal urf-odatlarga binoan yuzlarini parda orqali toʻsib, cheklangan muhitda yashagan. Bu holat butun Afgʻonistonda mavjud boʻlsa-da, urf-odatlar mintaqalar va etnik guruhlar oʻrtasida biroz farq qilgan. Masalan, koʻchmanchi ayollar yuzlarini yashirishlari shart emas edi. Ular uchun hatto sochlarini koʻrsatib yurishga ham taqiq bo‘lmagan.

Ayollar jamiyatda hech qanday muhim ijtimoiy-siyosiy rol oʻynamasa-da, [[Oisha Durroniy|Oysha Durroniy]] kabi shoira va yozuvchi sifatida tanilgan ayollar bor edi<ref name="Ismati, Masoma 1987" />.

Afgʻoniston hukmdorlari, odatda, qabilaviy nikoh qonunlariga koʻra toʻrt nafargacha ayolga rasmiy uylangan, koʻp sonli norasmiy xotinlardan iborat haramga ega boʻlgan<ref name="Ismati, Masoma 1987">Ismati, Masoma. (1987), The position and role of Afghan women ·in Afghan society, from the late 18th to the 19th century; Kabul</ref>''. Q''ullikdagi haram ayollari kaniz deb atalgan. Kanizlar va ularning bekasi, yaʼni ''surriyat'' („xoʻjayin“<ref name="archive">''[https://archive.org/stream/the-history-of-afghanistan-fayz-muhammad-katib-hazarahs-siraj-al-tawarikh-by-r.-/The%20History%20of%20Afghanistan%20Fayz%CC%87%20Muh%CC%A3ammad%20Ka%CC%84tib%20Haza%CC%84rah%E2%80%99s%20Sira%CC%84j%20Al-tawa%CC%84ri%CC%84kh%20by%20R.%20D.%20Mcchesney%2C%20M.%20M.%20Khorrami%20%28trans.%2Cann.%29%20%28z-lib.org%29_djvu.txt The History Of Afghanistan Fayż Muḥammad Kātib Hazārah’s Sirāj Al Tawārīkh By R. D. Mcchesney, M. M. Khorrami (trans.,ann.]''</ref>) ''gʻulom bacha'' (amaldor)lar tomonidan qoʻriqlangan<ref name="ReferenceC" />. Baʼzi ayollar davlat ishlariga qirollik harami ichidan taʼsir oʻtkazganlar. [[Zargʻona ona]], [[Mirmon Oysha]] va [[Babojon]] kabilarni misol qilib keltirish mumkin<ref>Ismati, Masoma. (1987), The position and role of Afghan women ·in Afghan society, from the late 18th to the 19th century; Kabul</ref>.

=== Omonullaxon davri ===
Afgʻonistonning baʼzi hukmdorlari ayollar erkinligi tarafdori boʻlishgan. Ayollar huquqlari bo'yicha amaliy harakatlar ham qilishdi. Xususan, [[Abdurahmon|Abdurrahmonxon]] tomonidan baʼzi kichik miqyosdagi islohotlar amalga oshirildi. U islomdan koʻra qabila urf-odatlaridan kelib chiqadigan baʼzi zulm turlarini, jumladan, bevalarni oʻz qaynilari bilan turmush qurishga majburlash odatini taqiqladi hamda Islom maʼqullagan baʼzi huquqlarni taʼminladi. Masalan, mahalliy qabila urf-odatlarida bevalar meros olish huquqiga ega emas edi<ref>Khan, Sarfraz and, Samina, [https://deliverypdf.ssrn.com/delivery.php?ID=576121020003020083096097024081079064032043077033024024075122121067085067070083108000011050026016049049112003115102112126092031048026026076017091094012093110080095010095002080021079083031000094124066016083081084064068082103073067088113006082118127083124&EXT=pdf&INDEX=TRUE Politics of Policy and Legislation Affecting Women in Afghanistan: One Step Forward Two Steps Back]{{Oʻlikhavola|date=sentabr 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (2013).</ref>. Koʻpincha ayollar huquqi uchun urinishlar muvaffaqiyatsiz tugagan. Biroq, vaqtinchalik boʻlsa ham muhim oʻzgarishlar amalga oshirishga qodir boʻlgan bir nechta rahbarlar bo'lgan. Ulardan birinchisi [[1919-yil]]dan [[1929-yil]]gacha hukmronlik qilgan [[Omonullaxon|shoh Omonulloh]] edi. Shoh o‘z davrida mamlakatni birlashtirish, modernizatsiya qilishda bir qancha oʻzgarishlarni amalga oshirdi<ref name="Keddie" />. U patriarxal oilalarning ayollar ustidan nazoratini kamaytirish maqsadida jamoat joylarida ayollar uchun erkinlikni targʻib qildi. Omonulloh ayollarning bilim olishi muhimligini taʼkidladi. Oilalarda qizlarni maktabga yuborishga undash bilan birga, ayollarning yuzini ochishni ham targʻib qildi. Ularni gʻarbiy kiyim uslubini qabul qilishga koʻndirdi<ref name="Skaine" />. [[1921-yil]]da majburiy nikohni, erta turmushni va kelinlar uchun qalin pulini bekor qiluvchi qonunni joriy qildi. Afgʻoniston mintaqasidagi oilalar orasida keng tarqalgan [[Poligamiya|koʻpxotinlilikka]] cheklovlar qoʻydi<ref name="Skaine" />.

Qirolning rafiqasi [[Soraya Tarzi|Surayyo]] eri bilan birga ayollar bo'yicha ijtimoiy islohotlarni himoya qilishi norozilikka olib keldi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.iiav.nl/ezines/web/JournalofInternationalWomensStudies/2003/Vol4Nr3May/Afghanistan.pdf|sarlavha=A History of Women in Afghanistan: Lessons Learnt for the Future|nashriyot=Aletta, Institute for Women's History|ish=Dr. Huma Ahmed-Ghosh|sana=May 2003|qaralgan sana=2 December 2010}}</ref>. Podshoh [[Omonullaxon|Omonullaxonning]] taxtdan ketishi jiddiy qarshiliklarga sabab boʻldi. Uning vorisi ayollar uchun yuzga parda tutish tartibini tiklashga majbur bo‘ldi<ref name="ReferenceB" />. Ayollar huquqlari sohasidagi islohotlarni toʻxtatdi<ref name="books.google.se" />. Ayollar uyushmasi, shuningdek, ayollar jurnali taqiqlandi, qizlar maktablari yopildi, Turkiyada oʻqishga ruxsat berilgan talaba qizlar Afgʻonistonga chaqirildi, ayollar roʻmol oʻrashga va yuziga parda tortishga majbur qilindi<ref name="reliefweb.int" />. Erkaklar uchun koʻpxotinlilik qayta joriy etildi<ref name="ReferenceC">Emadi, Hafizullah, Repression, resistance, and women in Afghanistan, Praeger, Westport, Conn., 2002</ref>.

=== Muhammad Zohir Shoh davri ===
[[Fayl:1950s_Afghanistan_-_Public_transport_in_Kabul.jpg|thumb|1950-yillarda [[Kobul (shahar)|Kobuldagi]] afgʻon ayollari avtobusga chiqishi]]
Vorislar Muhammad Nodirshoh va [[Muhammad Zohirshoh]] bu masalada ehtiyotkorroq harakat qilishdi. Ayollar huquqlarini moʻtadil va barqaror ravishda yaxshilash uchun islohotlar amalga oshirishdi<ref name="ReferenceA" />. [[1931-yil]]da Kobuldagi Masturat ayollar kasalxonasida ayollarning dars olishiga ruxsat berildi. Baʼzi qizlar maktablari qayta ochildi<ref name="ReferenceC" />. Qizlar uchun birinchi oʻrta maktabga qarshi har qanday noroziliklarning oldini olish uchun rasman „Hamshiralik maktabi“ deb qayta nomlangan<ref name="reliefweb.int">{{Veb manbasi|url=https://reliefweb.int/report/afghanistan/history-education-afghanistan|sarlavha=History of education in Afghanistan - Afghanistan}}</ref>. Ayollar yana omma oldida ro‘mol o‘rashga majbur qilingan bir paytda Afg‘onistonning yuqori tabaqa vakillari orasida ayollarning yuzini ochishi yakka tartibda qabul qilingan. Yuqori tabaqa ayollari chet elda roʻmoldan foydalanmaganlari uchun Afgʻonistonga qaytganlarida Kobul xalqaro aeroporti xizmatchilari ularga chodra (roʻmol) yetkazib berishgani qayd etilgan<ref name="ReferenceC" />.

[[Ikkinchi Jahon urushi|Ikkinchi Jahon urushidan]] keyin hukumat modernizatsion islohotlar zarur deb hisobladi. Bu esa davlatda ayollar harakatining qayta jonlanishiga olib keldi. [[1946-yil]]da hukumat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan Ayollar farovonligi uyushmasi (WWA) qirolicha Humayra Begim homiyligida tashkil etildi. Uyushma qizlar uchun maktab darslari va ayollarga kasbiy darslar tashkil qilar edi<ref name="ReferenceB">Robin Morgan: ''[https://books.google.se/books?id=mVHA9YVC6GQC&pg=PA40&dq=queen+afghanistan+veil&hl=sv&sa=X&ved=2ahUKEwjprbLo1MTtAhW6CRAIHZEPBmMQ6AEwAXoECAMQAg#v=onepage&q=queen%20afghanistan%20veil&f=false Sisterhood is Global: The International Womenʼs Movement Anthology]''</ref>. [[1950-yil]]dan [[1951-yil]]gacha Kobul universitetiga talabalar qabul qilindi<ref name="books.google.se">Julie Billaud: ''[https://books.google.se/books?id=SiH3BgAAQBAJ&pg=PA31&dq=queen+afghanistan+veil&hl=sv&sa=X&ved=2ahUKEwjprbLo1MTtAhW6CRAIHZEPBmMQ6AEwAnoECAAQAg#v=onepage&q=queen%20afghanistan%20veil&f=false Kabul Carnival: Gender Politics in Postwar Afghanistan]''</ref>.

[[1953-yil]]da [[Muhammad Dovud Xon|Muhammad Dovudxon]] Bosh vazir etib saylanganidan soʻng ayollarga koʻproq jamoatchilik ishtirokini taʼminlaydigan ijtimoiy islohotlar ragʻbatlantirildi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e488|sarlavha=Daoud Khan, Muhammad - Oxford Islamic Studies Online|ish=www.oxfordislamicstudies.com|qaralgan sana=12 January 2019|arxivsana=2018-11-11|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181111134141/http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e488}}</ref><ref>{{Veb manbasi|url=https://www.pbs.org/newshour/politics/asia-jan-june11-timeline-afghanistan|sarlavha=A Historical Timeline of Afghanistan|sana=4 May 2011|ish=PBS NewsHour|qaralgan sana=12 January 2019}}</ref>. Dovudxonning maqsadlaridan biri ayollarga ikkinchi darajali fuqaro sifatida munosabatda boʻlgan oʻta konservativ, islomiy anʼanalardan xalos boʻlish edi. Oʻz davrida modernizatsiya yoʻlida sezilarli yutuqlarga erishdi<ref name="Armstrong">{{Kitob manbasi|last=Armstrong|first=Sally|title=Veiled Threat: The Hidden Power of the Women of Afghanistan|date=6 January 2003|publisher=Seal Press|isbn=978-1-56858-252-8|url=https://archive.org/details/veiledthreathidd00arms}}</ref>.

Bosh vazir ayollarni ozod qilishni ehtiyotkorlik bilan tayyorlab bordi. [[1957-yil]]da Kobul radiosida ishchi ayollarni tanishtirish va Qohiradagi Osiyo ayollar konferensiyasiga ayollar delegatlarini yuborish, qirq nafar qizni hukumat kulolchilik zavodiga, ayollarni davlat telekommunikatsiyalar agentligida qabulxonaga va telefon operatorligiga, [[1958-yil]]da esa Aryana Airlines aviakompaniyasiga styuardessa sifatida ishga joylashtirdi<ref name="ReferenceC" /><ref name="TA" />.

Ushbu islohotlar gʻalayonlarsiz kutib olingach, hukumat juda ziddiyatli qadamni tashlash vaqti keldi deb hisobladi<ref name="TA">Tamim Ansary (2012) [https://books.google.co.uk/books?id=VKg4DgAAQBAJ&lpg=PT147&pg=PT147#v=onepage&q&f=false Games without Rules: The Often-Interrupted History of Afghanistan]</ref>. [[1959-yil]]da ishlayotgan ayollar, masalan, radio diktorlari, ish joylariga yuzini parda bilan yopib emas, aksincha, palto, sharf va shunga oʻxshash gʻarbcha uslubdagi kiyimda kelishlari talab qilingan. Shu tariqa Kobul koʻchalarida roʻmolsiz ayollar koʻrinish bera boshlagan<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.socialstudies.org/sites/default/files/lessons/660103.shtml|sarlavha=Social Education 66(1): Restoring the Rights of Afghan Women|nashriyot=Socialstudies.org|sana=|qaralgan sana=2022-08-04}}</ref>. [[1959-yil]] avgust oyida, Jeshin festivalining ikkinchi kunida Qirolicha Humayra Begim va malika Bilqis bosh vazirning rafiqasi Zamina Begim bilan birga harbiy paradda  ishtirok etdi<ref name="TA" />. Bir guruh islomiy ulamolar bosh vazirga norozilik maktubi yo‘llab, shariat qoidalariga amal qilishni talab qilishdi<ref name="TA" />. Bosh vazir ularni poytaxtga taklif qildi va islom dini muqaddas kitobi, ya'ni Qur'onda haqiqatan ham [[Burqa|burqa (yopinishni)]] talab qilinganiga dalil so'radi<ref name="TA" />. Din arboblari bunday dalil topa olmagach, bosh vazir qirollik oilasining ayol aʼzolari bundan buyon ro‘mol o'ramasliklarini, chunki islom shariati buni talab qilmaganini eʼlon qildi<ref name="TA" />. Chodra hech qachon taʼqiqlanmagan boʻlsa-da, qirolicha va Bosh vazirning rafiqasiga hukumat amaldorlarining xotinlari va qizlari, shuningdek, [[Kubra Nurzay]] va [[Masuma Esmati-Vardak]] bilan birga yuqori va oʻrta sinfdagi boshqa shahar ayollari ham ergashdi<ref name="TA" />.

Afgʻonistonning [[1964-yil]]gi Konstitutsiyasi ayollarga teng huquqlar, jumladan saylovda qatnashish huquqini berdi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.pbs.org/wnet/women-war-and-peace/uncategorized/timeline-of-womens-rights-in-afghanistan/|sarlavha=Timeline of Women's Rights in Afghanistan {{!}} Women, War and Peace {{!}} PBS|sana=25 October 2011|ish=Women, War and Peace|qaralgan sana=12 January 2019|arxivsana=2019-01-27|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190127195811/http://www.pbs.org/wnet/women-war-and-peace/uncategorized/timeline-of-womens-rights-in-afghanistan/}}</ref>. Shaharlarda ayollar ro'mol o'ramasliklari, davlat lavozimlarida xizmat qilishlari, olim, oʻqituvchi, shifokor va davlat xizmatchisi sifatida ishlashlari mumkin edi<ref name="Rostami-Povey" />. Afgʻonistonda [[1960-yil]]larda birinchi ayol vazirlar boʻlgan. Jamila Faruq Rushna [[Afgʻoniston|Afgʻonistondagi]] birinchi ayol sudya boʻlgan (1969)<ref>{{Kitob manbasi|url=https://books.google.com/books?id=iR69DgAAQBAJ&pg=PA10|title=Women Judges in the Muslim World: A Comparative Study of Discourse and Practice|last=Sonneveld|first=Nadia|date=2017-03-27|publisher=BRILL|isbn=9789004342200}}</ref>. Ayollar ommaviy axborot vositalari va koʻngilochar sohalarda ham ishlay boshladilar. Ruxshona [[1960-yil]]larda mashhur boʻlgan birinchi afgʻon estrada xonandalaridan biri, Safiya Tarzi esa birinchi afgʻon modelyeri sifatida xalqqa tanilgan.
[[Fayl:Kabul_Faculty_of_Medicine_70s.jpg|thumb|1970-yillarda Kobul tibbiyot fakulteti ]]
Biroq, Ayollar farovonligi uyushmasi (WWA) saʼy-harakatlariga qaramay, ayollarning aksariyati bu imkoniyatlardan chetda qolishda davom etdi. Chunki islohotlar shaharlardan tashqariga taʼsir koʻrsata oladigan darajada jadal ketmayotgandi va asosan shahar elitasi ayollariga tegishli edi<ref name="ReferenceA">''Children of Afghanistan: The Path to Peace'' by Jennifer Heath, Ashraf Zahedi</ref>. Qishloqlar aholisi patriarxal, qabilaviy jamiyat boʻlib, qishloq ayollarining hayotiga shaharlarda sodir boʻlayotgan oʻzgarishlar taʼsir qilmagan<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.huffingtonpost.com/anand-gopal/what-you-should-know-abou_b_186225.html|sarlavha=What You Should Know About Women's Rights in Afghanistan|muallif=Gopal|ism=Anand|sana=14 May 2009|ish=Huffington Post|qaralgan sana=12 January 2019}}</ref>.

[[1977-yil]]da [[Mina Keshvar Kamol]] [[Afgʻoniston ayollari inqilobiy assotsiatsiyasi|Afgʻoniston ayollari inqilobiy assotsiatsiyasini]] (RAWA) tashkil etgan<ref name="Toynbee">{{Yangiliklar manbasi |last=Toynbee |first=Polly |author-link=Polly Toynbee |date=28 September 2001 |title=Behind the burka |work=[[The Guardian]] |url=https://www.theguardian.com/Archive/Article/0,4273,4266035,00.html}}</ref>. RAWA hozir ham Afgʻoniston-Pokiston mintaqasida faoliyat yuritadi<ref name="rawa-about">{{Veb manbasi|sarlavha=About RAWA|url=http://www.rawa.org/rawa.html|nashriyot=Revolutionary Association of the Women of Afghanistan}}</ref>.

=== Kommunistik davr ===
[[Muhammad Dovud Xon|Muhammad Dovudxon]] hukumatini agʻdargan Savr inqilobidan keyin [[Afg'oniston Demokratik Respublikasi]] (1978-1987) va Afgʻoniston Respublikasi (1987-1992) davrida feministik islohotlar orqali misli koʻrilmagan natijalarga erishish koʻzlanilgandi. Kommunistik mafkura gender tengligi va ayollar huquqlarini rasman yoqlab chiqdi va kommunistik hukumat buni Afgʻonistonning shahar va qishloqlarida barcha sinflarda amalga oshirishga harakat qildi, ammo muvaffaqiyatga erishilmadi<ref name="ReferenceD" />.

[[1978-yil]]da Nur Muhammad Tarakiy boshchiligida hukumat ayollariga bir qancha huquqlar berildi. Bunga misol ular oʻzi istagan insonga turmushga chiqishi va xohlagan kasbi boʻyicha ishlashlari mumkin edi<ref name="womencouncil" />. Hukumatning ayollar uchun erkinlik siyosati [[:en:Democratic_Women's_Organisation_of_Afghanistan|Democratic Womenʼs Organisation of Afghanistan]] (DOAW) va keyinchalik [[:en:Afghan_Women's_Council|Afghan Womenʼs Council]] (AWC) tomonidan qoʻllab-quvvatlanib, uni amalga oshirishga harakat qildi. [[1989-yil]]gacha AWCni [[Masuma Esmati-Vardak]] hamda sakkiz ayoldan iborat xodimlar tomonidan boshqarilgan<ref name="education">{{Kitob manbasi|last=Mary Ann Tétreault|url=https://books.google.com/books?id=X95R043HBJwC&q=Afghan+Women%27s+Council&pg=PA227|title=Women and revolution in Africa, Asia, and the New World|year=1994|isbn=9781570030161|accessdate=24 March 2009}}</ref>. AWC deyarli barcha viloyatlarda 150 000 ga yaqin aʼzolari va idoralariga ega edi<ref name="education" />. AWC Afgʻonistondagi ayollarga [[Savodlilik|savodsizlikka]] qarshi kurashda ijtimoiy xizmatlar koʻrsatdi. Kotiblik, sartaroshlik va ishlab chiqarish sohalarida kasbiy taʼlim berdi.

Kommunistik davrda ayollar huquqlari Afgʻoniston hukumati tomonidan ham, Sovetlar tomonidan ham qoʻllab-quvvatlangan. Monarxiya davridagi ayollarning huquqlari shahar elitasi ayollari bilan cheklanganidan farqli oʻlaroq, kommunistlar ayollar huquqlarini jamiyatning barcha tabaqalariga, shuningdek, qishloq ayollari va qizlariga ham kengaytirishga harakat qilishdi<ref name="ReferenceE" />.

Kommunistik hukumatning qishloqlarda ayollar erkinligini mafkuraviy taʼminlashi ayollarning savodxonligini oshirish va qizlarni majburiy maktabda oʻqitish koʻrinishida edi, ammo bu islohotlarga nisbatan pushtun qabilalari yashaydigan hududlarda qattiq qarshiliklar koʻrsatildi<ref name="ReferenceD">''[https://books.google.se/books?id=pJuS_B03GgAC&pg=PA200&dq=Women+Afghanistan+communist+era+rural+women&hl=sv&sa=X&ved=2ahUKEwjZhZHdgMjyAhUjSfEDHa0hDSwQ6AEwAHoECAoQAg#v=onepage&q=Women%20Afghanistan%20communist%20era%20rural%20women&f=false Diasporas and Diplomacy: Cosmopolitan Contact Zones at the BBC World Service]''</ref>. Kommunistlar haligacha qishloqlarda keng tarqalgan patriarxal urf-odatlarni, masalan, kelin uchun qalin pulini bekor qildilar va qizlarning turmushga chiqish yoshini oʻn olti yosh qilib belgiladilar<ref>https://www.peacewomen.org/assets/file/Resources/NGO/hr_afghanwomenatthecrossroads_march2011.pdf {{Bare URL PDF}}</ref>. Afgʻoniston qishloqlarida patriarxal tuzum mahalliy madaniyatning kuchli qismi edi. Maktabga borish uchun qizlar uyni tark etishlari kerak edi va shuning uchun maktab juda shafqatsiz narsa sifatida koʻrindi. Qizlar bilan bir qatorda oʻgʻil bolalarni ham majburiy maktabda oʻqitish siyosati konservativ qishloq aholisi tomonidan kuchli norozilik bilan kutib olindi. [[Mujohid|Mujohidlar,]] islom partizanlari tomonidan Sovetlar va kommunistik rejimga nisbatan qarshilik koʻrsatishga hissa qoʻshdi<ref name="ReferenceE">Timothy Nunan: ''[https://books.google.se/books?id=IL8wCwAAQBAJ&pg=PA184&lpg=PA184&dq=Queen+Humaira+veil&source=bl&ots=2Qpb7FKSwL&sig=ACfU3U13tf5loV_85BEGYu8iHHAnS4ZdzA&hl=sv&sa=X&ved=2ahUKEwj7u9mquqHyAhXPk4sKHRdABBA4FBDoAXoECBgQAw#v=onepage&q=Queen%20Humaira%20veil&f=false Humanitarian Invasion: Global Development in Cold War Afghanistan]''</ref>.

Konservativ qishloq aholisi shahar aholisini qisman degeneratsiyaga uchragan, chunki ayollarning emansipatsiyasi, shaharlik ayollar erkaklar bilan birgalikda jamoat hayotida ishtirok etishlari, ayollar uchun taʼlim va shu bilan bir qatorda, ayollarning huquqlarini taʼminlash tufayli shahar aholisini qisman kommunizm va [[ateizm]] bilan bogʻlash kerak deb hisoblandi<ref>''[https://books.google.se/books?id=jHwSEAAAQBAJ&pg=PT84&dq=Women+Afghanistan+communist+era+rural+women&hl=sv&sa=X&ved=2ahUKEwjZhZHdgMjyAhUjSfEDHa0hDSwQ6AEwAXoECAgQAg#v=onepage&q=Women%20Afghanistan%20communist%20era%20rural%20women&f=false War at the Top of the World: The Struggle for Afghanistan, Kashmir and Tibet]''</ref>.

Ayollarni emansipatsiya qilish siyosatning bir qismi boʻlsa-da, bu siyosat har qanday insonparvarlik tamoyilidan koʻra partiyaga foyda keltirish maqsadida joriy qilingan<ref name="ReferenceF">''[https://books.google.se/books?id=nvO-DAAAQBAJ&pg=PA228&dq=Women+in+Afghanistan+communist+era&hl=sv&sa=X&ved=2ahUKEwj2tZH__sfyAhWbQvEDHYABDk4Q6AEwBXoECAYQAg#v=onepage&q=Women%20in%20Afghanistan%20communist%20era&f=false Afghanistan under Soviet Domination, 1964-91]''</ref>. Anahita Ratebzad, Masuma Esmati-Vardak va Salcha Faruq Etemadi kabi bir nechta istisnolardan tashqari, aksariyat ayollar partiya iyerarxiyasining yuqori emas, balki quyi va oʻrta darajasida faol boʻlgan<ref name="ReferenceF" />. Kommunistik tuzum davrida minglab shaharlik ayollar PDPA partiyasi, [[:en:Democratic_Women's_Organisation_of_Afghanistan|demokratik afgʻon ayollari tashkiloti]] kadrlari va politsiyalariga yollanib, [[Mujohid|mujohidlar]], islomiy partizanlarga qarshi harbiy janglarda o‘qitildi. Reaksion fundamentalistlar kommunistik rejimni va u himoya qilgan ayollar huquqlarini agʻdarib tashlaydi<ref name="ReferenceF" />.

AWC [[1987-yil]]da boshlangan milliy yarashuv muzokaralarida uning qurbon boʻlishidan qoʻrqqan koʻpchilikning nazarida ayollar huquqlarining ramzi boʻlib keldi<ref name="womencouncil">{{Kitob manbasi|last=Lawrence Kaplan|url=https://archive.org/details/fundamentalismin00lawr_0|page=[https://archive.org/details/fundamentalismin00lawr_0/page/144 144]|title=Fundamentalism in comparative perspective|year=1992|publisher=Univ of Massachusetts Press|accessdate=24 March 2009}}</ref>. Taʼkidlanishicha, [[1991-yil]]da Afgʻoniston boʻylab yetti mingga yaqin ayol [[Oliy taʼlim|oliy oʻquv]] yurtlarida, 230 mingga yaqin qiz maktablarda tahsil olgan. 190 ga yaqin ayol professor va 22 000 ayol oʻqituvchi bor edi<ref name="womencouncil" />.

=== Mujohidlar davri ===
[[1992 yil|1992-yil]]da Muhammad Najibulloh boshchiligidagi hukumat Afgʻoniston Islomiy Davlatiga aylandi<ref name="Amin Saikal">{{Kitob manbasi|last=Amin Saikal|authorlink=Amin Saikal|title=Modern Afghanistan: A History of Struggle and Survival|url=https://archive.org/details/modernafghanista0000saik|date=27 August 2004|edition=2006 1st|pages=[https://archive.org/details/modernafghanista0000saik/page/214 214]–215|publisher=I.B. Tauris & Co Ltd., London New York|isbn=1-85043-437-9}}</ref>. Gulbuddin Hikmatyor Kobulda „Islomiy davlat“ga qarshi bombardimon kampaniyasini boshlaganida Afgʻonistondagi urush yangi bosqichda davom etdi<ref name="Keddie (2)">{{Kitob manbasi|last=Nikki R. Keddie|title=Women in the Middle East: Past and Present|page=118}}</ref>. Toʻrt yillik shiddatli fuqarolar urushi paytida bir qancha ayollar oʻgʻirlab ketilgan va ularning baʼzilari zoʻrlangan<ref name="Keddie">{{Kitob manbasi|last=Keddie|first=Nikki R.|title=Women in the Middle East|year=2007|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-12863-4|url=https://archive.org/details/womeninmiddleeas00nikk}}</ref>.

Mujohidlar kommunistik siyosat tomonidan qoʻllab-quvvatlangan ayollar ozodligi tufayli kommunistik rejimni qisman xudosiz va islomga qarshi deb bilishgan va hokimiyatda boʻlganlarida, ularning maqsadi jamiyatni islomlashtirish uchun kommunistik rejim davrida ayollar ega boʻlgan erkinlikni bekor qilish edi<ref name="ReferenceC" />. „Islomiy davlat“ tashkil etilganda qoʻyilgan cheklovlar „alkogolli ichimliklarni taqiqlash va ayollar uchun baʼzan ramziy roʻmol kiyish“ edi<ref name="William Maley">{{Kitob manbasi|last=William Maley|title=Fundamentalism Reborn?: Afghanistan and the Taliban|page=207}}</ref>. [[1993-yil]] [[27-avgust]]da Oliy sud huzuridagi Hukumatning tadqiqot va qarorlar boshqarmasi davlat organlari davlat amaldorlariga o‘z ishidagi barcha ayollarni ishdan bo‘shatish to‘g‘risida buyruq chiqardi:
{{Quote|text=Ayollar oʻta zarurat boʻlmasa, uylarini butunlay tark etmasliklari kerak, bu holda ular oʻzlarini toʻliq yopishlari, jozibali kiyim va bezak aksessuarlarini kiymasliklari, atir-upa surmasliklari, zargarlik buyumlari shovqin tugʻdirmasligi, nafis yoki mag'rurlik bilan va yo'lakning o'rtasida yurmaslik; begonalar bilan gaplashmaslik; baland ovozda gapirmaslik yoki jamoat oldida kulmaslik; va ular har doim uydan chiqish uchun erlaridan ruxsat so'rashlari kerak.}}
Aslida esa bu farmon faqat qogʻozda qoldi, chunki hukumat oʻzlari xohlagan siyosatni amalga oshirish uchun mamlakat ustidan yetarlicha nazoratga ega emas edi. Shunday qilib, [[1964-yil]]gi konstitutsiyaning farmonga va liberal qoidalariga qaramay, ayollar ish joylarida qolishdi. Turli islomiy partiyalar hukmronlik uchun bir-birlari bilan kurashayotgan beqaror siyosiy vaziyatda Kobuldagi ayollar uylaridan, ish joylaridan va idoralaridan oʻgʻirlab ketilgan va bir-biriga raqib boʻlgan mujohidlar guruhlari tomonidan turli xil zoʻravonliklarga uchragan<ref name="ReferenceC" />. Mujohidlar ongini zaharlangan deb hisoblaganlari uchun ko‘plab o‘qimishli, ziyoli ayollar o‘g‘irlab ketilgan va o‘ldirilgan<ref name="ReferenceC" />.

Hikmatyor [[1996 Yil|1996-yil]]da Afg‘oniston bosh vaziri sifatida „Islomiy davlat“ safiga qo‘shilganidan so‘ng, ayollarga ko‘proq cheklovlar qoʻyila boshladi. U televizorga chiqqan ayollarni ishdan boʻshatishni talab qildi.

=== Afgʻonistonning birinchi Islom amirligi ===
[[Fayl:Taliban_beating_woman_in_public_RAWA.jpg|thumb|[[Tolibon]] diniy politsiyasining [[Kobul (shahar)|Kobulda]] ayolni kaltaklashi RAWA tomonidan [[2001-yil]] 26-avgustda suratga olingan.]]
Ularning yetakchisi [[Muhammad Umar|Mulla Umar]] singari Tolibon askarlarining aksariyati qoʻshni [[Pokiston|Pokistondagi]] [[Vahhobiylik|vahhobiy]] maktablarida oʻqigan kambagʻal qishloq aholisi edi. Bu guruhga pokistonlik pushtunlar ham qo‘shildi. Tolibon ayollarning ishga borishi taqiqlangani va ular oila aʼzolaridan biri hamrohligida bo‘lmasa, uylarini tark etmasliklarini eʼlon qildi. Tashqariga chiqqanlarida, ular butunlay yopiladigan [[burqa]] kiyishlari kerak edi. Ayollarga rasmiy taʼlim olish taqiqlandi va uyda oʻtirish majburiyati qoʻyildi<ref name="Skaine">{{Kitob manbasi|last=Skaine|first=Rosemarie|title=Women of Afghanistan In The Post-Taliban Era: How Lives Have Changed and Where They Stand Today|url=https://archive.org/details/womenofafghanist0000skai|date=23 September 2008|publisher=McFarland|isbn=978-0-7864-3792-4}}</ref>.

Tolibonning besh yillik hukmronligi davrida Afgʻonistonda ayollar uy qamogʻiga olindi koʻpincha derazalarini hech kim koʻrmasligi uchun boʻyashga majbur qilishdi<ref name="Rostami-Povey">{{Kitob manbasi|last=Rostami-Povey|first=Elaheh|title=Afghan Women: Identity and Invasion|url=https://archive.org/details/afghanwomenident0000rost|date=16 October 2007|publisher=Zed Books|isbn=978-1-84277-856-2}}</ref>. Bir paytlar yuqori lavozimlarni egallagan baʼzi ayollar omon qolish uchun bor-yoʻgʻini sotishga yoki tilanchilik qilishga majbur boʻlgan. [[Birlashgan Millatlar Tashkiloti]] Tolibon hukumatini tan olishdan bosh tortdi. Qoʻshma Shtatlar ogʻir sanksiyalar kiritdi, bu esa iqtisodiy tangliklarga olib keldi.

Tolibon rejimidan oldin koʻpchilik oʻqituvchilar ayollar boʻlgani sababli, ayollarning ish bilan taʼminlanganligi boʻyicha yangi cheklovlar oʻqituvchilarning yetishmasligini keltirib chiqardi, bu oʻgʻil bolalar va qizlarning taʼlim olishiga katta taʼsir koʻrsatdi. Ayollarga koʻp ishlar, jumladan, oʻqituvchilik qilish taqiqlangan boʻlsa-da, tibbiyot sohasida ishlashni davom ettirishga ruxsat berildi<ref name="Rostami-Povey" />. Buning sababi, Tolibon ayollarni faqat ayol shifokorlar davolashini talab qilgan<ref name="Skaine" />.

Tolibon va [[Al-Qoida|Al-Qoidaning]] bir qancha qo‘mondonlari Pokistonda odam savdosi, ayollarni o‘g‘irlab ketish va ularni majburiy fohishalik va qullikka sotish bilan shug‘ullangan<ref name="Time Magazine">{{Yangiliklar manbasi |date=10 February 2002 |title=Lifting The Veil On Taliban Sex Slavery |work=[[Time Magazine]] |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,201892,00.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071220205826/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,201892,00.html |archive-date=20 December 2007}}</ref>. ''[[Time (jurnal)|Time jurnali]]'' shunday yozadi: „Tolibon koʻpincha ayollarga qoʻygan shafqatsiz cheklovlar aslida qarama-qarshi jinsni hurmat qilish va himoya qilish usuli ekanligini taʼkidlaydi. Tolibonning Afg‘onistonda o‘z hukmronligini kengaytirgan olti yil davomida qilgan xatti-harakatlari bu daʼvoni masxara qildi“<ref name="Time Magazine" />.

=== Afgʻonistonning Ikkinchi Islom Amirligi ===
[[Fayl:Afghan_women_in_Kabul.jpg|thumb|[[2013-yil]]da Kobuldagi [[Bogʻi Bobur|Bobur bog‘larini]] ziyorat qilgan bir guruh afg‘on ayollari]]
[[Fayl:Sahraa_Karimi_2019.jpg|thumb|217x217px|[[Sahro Karimi|Sahra Karimi]] [[2019-yil]]da [[Afg'on filmi|Afg‘oniston filmining]] birinchi ayol bosh direktori etib tayinlangan edi.]]
[[2001-yil]] oxirida Qoʻshma Shtatlar Afgʻonistonga bostirib kirdi va [[Hamid Karzay]] boshchiligidagi yangi hukumat tuzildi. Uning tarkibiga [[1990-yil]]lardan oldingi hukumat tarkibidagi ayollar ham kirgan<ref name="Womenʻs Rights Our Red Line In Peace Process: Ghani">{{Yangiliklar manbasi |date=12 April 2019 |title=Women's Rights Our Red Line In Peace Process: Ghani |publisher=TOLOnews |url=https://www.tolonews.com/afghanistan/women%E2%80%99s-rights-our-red-line-peace-process-ghani |access-date=12 April 2019}}</ref>. [[2004-yil]]gi yangi konstitutsiyaga ko‘ra, Xalq palatasida 250 o‘rinning 27 foizi ayollar uchun ajratilgan<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.aljazeera.com/news/2018/10/time-women-candidates-afghanistan-promise-change-181019091831158.html|sarlavha='It is time': Afghanistan's female candidates promise change|ish=www.aljazeera.com|qaralgan sana=26 August 2019}}</ref>.

[[2012-yil]] mart oyida Prezident Karzay Ulamolar kengashi tomonidan chiqarilgan „axloq kodeksi“ni maʼqulladi. Baʼzi qoidalarda „ayollar erkak vakilsiz sayohat qilmasliklari va maktab, bozor, idoralarda begona erkaklar bilan muloqot qilmasliklari kerak“ deb taʼkidlangan. Karzayning aytishicha: „Qoidalar [[Shariat|islom qonunlariga]] to‘g‘ri keladi va axloq kodeksi afg‘on ayollari guruhi bilan maslahatlashgan holda yozilgan“<ref name="HamidKarzai">{{Yangiliklar manbasi |date=6 March 2012 |title=Hamid Karzai backs clerics' move to limit Afghan women's rights |work=The Guardian |location=London |url=https://www.theguardian.com/world/2012/mar/06/hamid-karzai-afghanistan-womens-rights?newsfeed=true}}</ref>. Huquqiy tashkilotlar va faol ayollarning aytishicha, Karzay ushbu odob-axloq kodeksini maʼqullash bilan 2001-yilda Tolibon hokimiyatdan qulaganidan beri ayollar huquqlari sohasida erishilgan yutuqlarni xavf ostiga qoʻyadi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=9 March 2012 |title=Hamid Karzai under fire on Afghan women's rights |work=The Daily Telegraph |location=London |url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/9130508/Hamid-Karzai-under-fire-on-Afghan-womens-rights.html}}</ref>.

Afgʻon ayollarining umumiy ahvoli [[2000-yil]]larda, yirik shaharlarda yaxshilandi, ammo mamlakatning qishloq joylarida yashovchi ayollar hali ham koʻplab muammolarga duch kelishdi. [[2013-yil]]da hindistonlik ayol yozuvchi Sushmita Banerjee [[Paktika|Paktika viloyatida]] Tolibon diktalariga qarshi chiqqani uchun jangarilar tomonidan o‘ldirilgan. U afg‘on tadbirkoriga turmushga chiqqan va Afg‘onistonga ko‘chib kelgan. 1995-yilda Tolibon tomonidan ikki marta hujumga uchragandan soʻng Hindistonga qochib ketgan. Uning qochish haqidagi hikoyasi [[Bollywood|Bollivudning]] „Escape from Taliban“ („Tolibondan qochish“) filmiga aylandi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Indian Author Sushmita Banerjee killed by Taliban in Afghanistan|url=http://news.biharprabha.com/2013/09/indian-author-sushmita-banerjee-killed-by-taliban-in-afghanistan/|qaralgan sana=5 September 2013}}</ref>.

Hukumatning [[2011-yil]]gi hisobotida akusherlik oqmasi tashxisi qoʻyilgan ayollar va qizlarning 25 foizi 16 yoshdan kichik boʻlganini aniqladi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.hrw.org/news/2013/09/04/afghanistan-child-marriage-domestic-violence-harm-progress|sarlavha=Afghanistan: Child Marriage, Domestic Violence Harm Progress|nashriyot=Human Rights Watch|sana=4 September 2013}}</ref>. 2013-yilda [[Birlashgan Millatlar Tashkiloti]] ayollarga nisbatan zoʻravonlikning 20 foizga oshganini koʻrsatuvchi statistikani eʼlon qildi. Bu asosan konservativ din va madaniyat tomonidan oqlangan oiladagi zoʻravonlik tufayli. [[2014-yil]] fevral oyida Afg‘oniston hukumatning ayrim oila aʼzolarini oiladagi zo‘ravonlik guvohi bo‘lishga majburlash imkoniyatini cheklovchi moddani o‘z ichiga olgan qonunni qabul qildi. [[Human Rights Watch]] [[2009-yil]]da qabul qilingan „Ayollarga nisbatan zo‘ravonlikka barham berish to‘g‘risida“gi qonun ijrosini „bajarilmayotgan“ deb baholab, ayrim holatlar eʼtibordan chetda qolganini taʼkidladi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.unfpa.org/news/escaping-child-marriage-afghanistan|sarlavha=Escaping Child Marriage in Afghanistan|nashriyot=UNFPA|sana=4 October 2012}}</ref>.

Afg‘oniston qonunchiligiga ko‘ra, butun mamlakat bo‘ylab ayollarning mashina haydashiga ruxsat berildi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=28 March 2019 |title=In a first, 40 women issued driving licenses in Helmand |publisher=Pajhwok Afghan News |url=https://www.pajhwok.com/en/2019/03/28/first-40-women-issued-driving-licenses-helmand |access-date=18 April 2019}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=27 September 2018 |title=Afghanistan's pioneering women get behind the wheel to drive through stigma. |publisher=[[Al Jazeera]] |url=https://www.aljazeera.com/news/2018/09/kabuls-women-drivers-handling-traffic-180927151559687.html |access-date=18 April 2019}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=23 July 2018 |title=More Women Get Behind the Wheel in Northern Afghanistan |publisher=[[Voice of America]] |url=https://www.voanews.com/a/more-women-behind-the-wheel-in-northern-afghanistan/4495379.html |access-date=18 April 2019}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=1 September 2016 |title=Despite The Backlash, Women Take The Wheel In Afghanistan |work=[[HuffPost]] |url=https://www.huffpost.com/entry/women-drivers-afghanistan_n_5980c3f5e4b0d6e28a1112a0 |access-date=18 April 2019}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=30 November 2016 |title=Number of female drivers doubles in Herat |publisher=Pajhwok Afghan News |url=https://www.pajhwok.com/en/2016/11/30/number-female-drivers-doubles-herat |access-date=18 April 2019}}</ref><ref name="For Afghan women, driving a car brings both fear and freedom">{{Video manbasi |url=https://www.youtube.com/watch?v=iIbZwLd_Uzw |title=For Afghan women, driving a car brings both fear and freedom |date=7 November 2015 |publisher=[[Agence France-Presse|AFP news agency]] |access-date=18 April 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221221114040/https://www.youtube.com/watch?v=iIbZwLd_Uzw |archive-date=2022-12-21 |url-status=bot: unknown }}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |date=15 May 2012 |title=Afghan woman pushes for rights from behind the wheel |publisher=Retuers |url=https://www.reuters.com/article/uk-afghanistan-driving-women/afghan-woman-pushes-for-rights-from-behind-the-wheel-idUSLNE84E02520120515 |access-date=18 April 2019}}</ref>. Shuningdek, ularga Olimpiya oʻyinlari va robot musobaqalari kabi baʼzi xalqaro tadbirlarda qatnashishga ruxsat beriladi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=11 October 2018 |title=How I became captain of the winning all-girls Afghan robotics team |publisher=CNN |url=https://edition.cnn.com/2018/10/11/opinions/afghan-robotics-champion-fatemah-qaderyan/index.html |access-date=18 April 2019}}</ref>. Inson huquqlari tashkilotlari, jumladan, [[Human Rights Watch]] va Amerika Qoʻshma Shtatlarining Xalqaro diniy erkinlik boʻyicha komissiyasi mamlakatdagi ayollar huquqlaridan xavotir bildirgan<ref name="hrw2014">{{Kitob manbasi|url=https://www.hrw.org/world-report/2014/country-chapters/afghanistan|title=World Report 2014: Afghanistan|date=21 January 2014|publisher=Human Rights Watch}}</ref><ref name="uscirf2014">{{Veb manbasi|url=http://www.refworld.org/docid/5369e5b310.html|sana=30 April 2014|nashriyot=United States Commission on International Religious Freedom|sarlavha=USCIRF Annual Report 2014 – Tier 2: Afghanistan}}</ref>. Jorjtaun Tinchlik va Xavfsizlik instituti Afg‘onistonni ayollar uchun eng yomon davlatlardan biri deb hisoblaydi<ref>{{Veb manbasi|url=https://giwps.georgetown.edu/wp-content/uploads/2017/10/WPS-Country-Ranking.pdf|sarlavha=Index Country Rankings|nashriyot=[[Georgetown Institute for Women, Peace and Security]]|qaralgan sana=30 November 2017}}</ref>.

[[Afgʻoniston|Afg‘oniston]] prezidenti [[Ashraf Gʻani|Ashraf G‘ani]] tomonidan imzolangan yangi qonunga ko‘ra, afg‘on ayollariga farzandlarining tug‘ilganlik haqidagi guvohnomalari va shaxsiy guvohnomalariga o‘z ismlarini yozishga ruxsat berildi. Bu qonun afg‘on ayollari huquqlari faollari, jumladan, ijtimoiy tarmoqda #WhereIsMyName xeshtegi ostida tashviqotlar olib borgan Laleh Usmoniy uchun tugʻilganlik guvohnomasiga onasining ham ism-shariflari kiritilishi katta g‘alaba bo‘ldi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.hrw.org/news/2020/09/18/afghan-women-win-fight-their-own-identity|sarlavha=Afghan Women Win Fight for Their Own Identity|qaralgan sana=18 September 2020|ish=Human Rights Watch|sana=18 September 2020}}</ref>.

=== Afgʻonistonning Ikkinchi Islom Amirligi ===
[[File:Daily_Life_in_Afghanistan's_Capital_21.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Daily_Life_in_Afghanistanʼs_Capital_21.jpg|thumb|Kobulda burqa kiygan ayol.2021-yil ]]
[[2021-yil]] avgust oyida Afg‘oniston prezidenti [[Ashraf Gʻani|Ashraf G‘ani]] va Qo‘shma Shtatlar mamlakatni tark etdi. Tolibon nazoratni o‘z qo‘liga oldi va butunlay erkaklardan iborat yangi hukumat tuzdi. Muvaqqat hukumat xalqaro miqyosda tan olinmagan, chunki xalqaro hamjamiyat tan olishni ayollar va ozchiliklarning huquqlarini hurmat qilish bilan bogʻlagan<ref name="Al Jazeera" />. Tolibon ayollar huquqlari hurmat qilinishiga qayta-qayta kafolat berganiga qaramay, ularning taʼlim olishi va ishlashiga qatʼiy cheklovlar qo‘yilgan. Ayrim hududlarda Tolibon ayollarni umuman ishlashni to‘xtatishga majbur qilgan<ref>{{Veb manbasi|sana=3 September 2021|sarlavha=Evidence contradicts Taliban's claim to respect women's rights|url=http://www.theguardian.com/world/2021/sep/03/afghanistan-women-defiant-amid-taliban-crackdown|qaralgan sana=7 September 2021|ish=The Guardian}}</ref>. Quyi sinflarda taʼlim faqat jinsi boʻyicha ajratilgan sinflarda tiklandi. Yuqori sinflarda (7 dan 12 gacha), oliy oʻquv yurtlarida qizlar va ayollar uchun darslar toʻxtatildi. [[27-sentabr]] kuni Kobul universitetining yangi rektori Muhammad Ashraf G‘ayrat ayollarning universitetga o‘qish yoki ishlash uchun qaytishi taqiqlanganini eʼlon qildi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Engelbrecht and Hassan |date=27 September 2021 |title=New Taliban Chancellor Bars Women From Kabul University |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2021/09/27/world/asia/taliban-women-kabul-university.html |access-date=30 September 2021}}</ref>. Tolibon bu choralarning sababi sifatida xavfsizlik bilan bogʻliq muammolarni koʻrsatdi, biroq qizlarning maktabga qaytishiga qanday sharoitlarda ruxsat berilishini aniqlamadi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Limaye and Thapar |date=8 September 2021 |title=Afghanistan: Women beaten for demanding their rights |publisher=BBC |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-58491747 |access-date=30 September 2021}}</ref>.

Tolibonning yangi muvaqqat vazirlar mahkamasida na vazir, na vazir o‘rinbosarlari sifatida birorta ayol bor edi. Xotin-qizlar ishlari vazirligi tugatildi<ref name="Al Jazeera">{{Yangiliklar manbasi |last=Al Jazeera |date=21 September 2021 |title=Taliban names deputy ministers, double down on all-male cabinet |publisher=Al Jazeera |url=https://www.aljazeera.com/news/2021/9/21/taliban-name-deputy-ministers-double-down-on-all-male-cabinet |access-date=30 September 2021}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |last=BBC |date=7 September 2021 |title=Hardliners get key posts in new Taliban government |publisher=BBC |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-58479750 |access-date=30 September 2021}}</ref>. Bu eʼlonlardan keyin ayollarning, ayniqsa Kobuldagi norozilik namoyishlari Tolibon xavfsizlik kuchlari tomonidan zoʻravonlik bilan kutib olindi<ref>{{Veb manbasi|muallif=Abbassi|ism=Fereshta|sarlavha=Afghan Women Protest Against Taliban Restrictions|url=https://www.hrw.org/news/2021/09/07/afghan-women-protest-against-taliban-restrictions|ish=Human Rights Watch|sana=7 September 2021|qaralgan sana=30 September 2021}}</ref>.

[[2022-yil]]ning may oyida Ezgulikni targ‘ib qilish va nopoklikning oldini olish vazirligi Afg‘onistondagi barcha ayollar jamoat joylarida to‘liq badanini yopuvchi kiyim ([[burqa]] yoki faqat ko‘zni qoldiradigan [[niqob]] bilan bog‘langan [[Abaya|abaya)]] kiyishni talab qiluvchi qarorni eʼlon qildi. Farmonda aytilishicha, ayol qarindoshlarining qonunga rioya etishini taʼminlamagan erkak „vasiylar“ga nisbatan jarimaga tortish, qamoq muddati yoki davlat ishidan boʻshatish kabi choralar koʻriladi. Huquq tashkilotlari, jumladan, [[BMT]]ning Afg‘onistondagi missiyasi bu qarorni keskin tanqid qildi. Bu qaror Islom Amirligining xalqaro miqyosda tan olinishi imkoniyatlariga salbiy taʼsir koʻrsatishi kutilmoqda<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=George |first=Susannah |date=7 May 2022 |title=Taliban orders head-to-toe coverings for Afghan women in public |work=[[The Washington Post]] |url=https://www.washingtonpost.com/world/2022/05/07/taliban-orders-head-toe-coverings-afghan-women-public/ |access-date=8 May 2022}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Graham-Harrison |first=Emma |date=7 May 2022 |title=Taliban order all Afghan women to cover their faces in public |work=[[The Guardian]] |url=https://www.theguardian.com/world/2022/may/07/taliban-order-all-afghan-women-to-wear-burqa |access-date=8 May 2022}}</ref>.

== Afgʻon ayollariga nisbatan zoʻravonlik ==
Afgʻonistondagi koʻplab ayollar zoʻravonlikning kamida bitta turini boshdan kechirishadi. [[2015-yil]]da [[Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti|Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti]] Afgʻonistondagi ayollarning 90 foizi kamida bitta turdagi zoʻravonlikni boshdan kechirganini maʼlum qildi. Ayollarga nisbatan zoʻravonlik jamiyat tomonidan edi va bu Afgʻonistonda keng tarqalgan<ref name="Denise Kindschi Gosselin 2010" />. Afgʻonistonda ayollarga nisbatan zoʻravonlik ogʻzaki tahqirlash va ruhiy zoʻravonlikdan tortib, jismoniy zoʻravonlik va noqonuniy oʻldirishgacha boʻlgan.

Qizlar va ayollar go‘daklik davridanoq otalari yoki erlari tasarrufida bo‘ladilar<ref name="Denise Kindschi Gosselin 2010">Denise Kindschi Gosselin, Heavy Hands: An introduction to the Crimes of Family Violence, (Pearson, 2010) 7</ref>. Ularning harakat erkinligi cheklangan, chunki ular bolaligi va er tanlashlari ham cheklangan. Ayollar va qizlar taʼlim olishdan mahrum, iqtisodiy erkinlikdan mahrum. Nikohdan oldingi va nikohdan keyingi munosabatlarida ularning iqtisodiy va ijtimoiy mustaqilligini taʼminlash qobiliyati oilalari tomonidan cheklangan. Aksariyat turmush qurgan afgʻon ayollari zoʻravonlikka chidashga majbur boʻlishlari borgan sari aniqlashdi<ref name="Denise Kindschi Gosselin 2010" />. Agar ular zoʻravonlik holatidan xalos boʻlishga harakat qilsalar, ular doimo ijtimoiy stigma, ijtimoiy izolyatsiya, hokimiyat tomonidan uylarini tark etganliklari uchun taʼqiblar va qarindoshlari tomonidan nomus qotillariga duch kelishadi<ref name="Denise Kindschi Gosselin 2010" />.

Koʻp asrlik patriarxal qoidalar taʼsirida boʻlgan urf-odat va anʼanalar hukmronlik qilmoqda, ayollarga nisbatan zoʻravonlik muammosi tobora kuchayib bormoqda. Aholi oʻrtasida savodsizlikning yuqoriligi bu muammolarga jiddiy tus berdi. Afgʻoniston boʻylab bir qancha ayollar, erlarining ularni haqorat qilishini maqbul deb hisoblaydi. Suiisteʼmollikning umumiy qabul qilinishini bekor qilish EVAWni yaratishning asosiy sabablaridan biri edi<ref name=":1">{{Veb manbasi|url=https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=15284&LangID=E|sarlavha=OHCHR {{!}} Statement by the Special Rapporteur on violence against women finalizes country mission to Afghanistan and calls for sustainable measures to address the causes and consequences of violence against women, including at the individual, institutional and structural level|ish=www.ohchr.org|qaralgan sana=28 March 2019}}</ref>.

[[2009-yil]]da Ayollarga nisbatan zoʻravonlikka barham berish (EVAW) qonuni imzolandi. EVAW Kobuldagi taniqli ayollar huquqlari faollari yordam bergan bir qancha tashkilotlar tomonidan tuzilgan (masalan, [[Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ayollar Taraqqiyoti Jamg`armasi|UNIFEM]], Huquqlar va Demokratiya, Afgʻoniston ayollari tarmogʻi, Parlamentdagi ayollar komissiyasi va Afgʻoniston Xotin-qizlar ishlari vazirligi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Koofi |first=Fawzia |title=It's Time to Act for Afghan Women: Pass EVAW |work=Foreign Policy |url=https://foreignpolicy.com/2015/01/13/its-time-to-act-for-afghan-women-pass-the-evaw/ |access-date=26 August 2019}}</ref>.

[[2015-yil]]ning mart oyida 27 yoshli afg‘onistonlik ayol Farxunda Malikzoda Kobulda g‘azablangan radikal musulmonlar to‘dasi tomonidan Qur’onni tahqirlashda yolg‘on ayblov bilan kaltaklangan va o‘ldirilgan<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Rubin |first=Alissa J. |last2=Nordland |first2=Rod |date=10 December 2011 |title=Four Afghan Men Held in Acid Attack on Family |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2011/12/10/world/asia/afghan-men-held-in-acid-attack-on-family-in-kunduz.html?_r=0}}</ref><ref>{{Veb manbasi|url=http://www.aljazeera.com/news/2015/04/afghan-farkhunda-family-demands-justice-150402201946987.html|sarlavha=Family of Afghan woman lynched by mob demands justice|sana=2 April 2015|ish=[[Al Jazeera]]}}</ref><ref>{{Video manbasi |url=https://www.nytimes.com/video/world/asia/100000004108808/the-killing-of-farkhunda.html |title=The Killing of Farkhunda |publisher=New York Times}}</ref>. Bir qator taniqli davlat amaldorlari oʻlimdan soʻng darhol [[Facebook|Facebook’ga]] [[Linch sudi|linch qilishni]] maʼqullash uchun murojaat qilishdi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Shalizi |first=Hamid |last2=Donati |first2=Jessica |date=20 March 2015 |title=Afghan cleric and others defend lynching of woman in Kabul |work=Reuters |url=http://uk.reuters.com/article/uk-afghanistan-woman-idUKKBN0MG1ZA20150320 |access-date=9 August 2015 |archive-date=2015-07-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150720162021/http://uk.reuters.com/article/2015/03/20/uk-afghanistan-woman-idUKKBN0MG1ZA20150320 |url-status=dead }}</ref>. Keyinchalik maʼlum boʻlishicha, u Qur’onni yoqmagan<ref>{{Jurnal manbasi}}</ref>.

[[2018-yil]]da Xalqaro Amnistiya tashkiloti ayollarga nisbatan zo‘ravonlik ham davlat, ham nodavlat subyektlar tomonidan sodir etilganini maʼlum qildi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.amnesty.org/en/countries/asia-and-the-pacific/afghanistan/report-afghanistan/|sarlavha=Afghanistan 2017/2018|ish=www.amnesty.org|qaralgan sana=5 January 2019}}</ref>.

[[2020-yil]] aprel oyida [[Human Rights Watch|HRW]] [[Afgʻoniston|Afg‘onistonda]] nogiron ayollar hukumati sogʻliqni saqlash tashkilotlari va maktablarda har qanday [[Diskriminatsiya|kamsitish]] va jinsiy zo‘ravonlikka duchor bo‘layotgani haqida xabar berdi. Hisobotda, shuningdek, dunyoning eng qashshoq davlatlaridan birida ayollar va qizlar duch keladigan kundalik toʻsiqlar batafsil bayon etilgan<ref>{{Cite journal|url=https://www.hrw.org/report/2020/04/28/disability-not-weakness/discrimination-and-barriers-facing-women-and-girls|title=Afghanistan: Women with Disabilities Face Systemic Abuse|access-date=28 April 2020|date=28 April 2020}}</ref>.

[[2020-yil]] [[14-avgust]] kuni Afg‘onistonning tinchlik muzokaralari guruhi aʼzosi Favziya Kufi shimoliy [[Parvon viloyati|Parvon]] viloyatiga tashrifdan qaytayotganida poytaxt [[Kobul (shahar)|Kobul]] yaqinida suiqasd uyushtirish natijasida yaralangan edi. Favziya Kufi 21 aʼzolik guruhning bir qismi boʻlib, u [[Tolibon]] bilan boʻlajak tinchlik muzokaralarida Afgʻoniston hukumatini vakillik qilish bilan shugʻullanadi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.theguardian.com/world/2020/aug/16/female-afghan-peace-negotiator-wounded-in-assassination-bid|sarlavha=Female Afghan peace negotiator wounded in assassination bid|qaralgan sana=16 August 2020|ish=The Guardian|sana=16 August 2020}}</ref>.

33 yoshli afg‘onistonlik ayol ishdan uyiga ketayotganida uch kishi tomonidan hujumga uchragan. Uni otib, ko‘zlariga pichoq bilan sanchgan. Ayol hujumdan omon qolgan, biroq u ko‘rish qobiliyatini yo‘qotgan. [[Tolibon]] ayblovlarni rad etib, hujum otasining buyrug‘i bilan amalga oshirilganini, chunki u uning uydan tashqarida ishlashiga keskin qarshilik qilganini aytdi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=10 November 2020 |title=Afghan woman shot, blinded, for getting a job |work=Reuters |url=https://www.reuters.com/article/afghanistan-taliban-women/afghan-woman-shot-blinded-for-getting-a-job-idUSKBN27Q0CS |access-date=10 November 2020}}</ref>.

[[Birlashgan Millatlar Tashkiloti]]ning Inson huquqlari kengashi Afg‘onistonda har kuni bir yoki ikki ayol o‘z joniga qasd qilayotganini maʼlum qildi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari boʻyicha rahbari [[Michelle Bachelet]] ayollarning ommaviy ishsizligini, ularning kiyinish uslubiga qoʻyilgan cheklovlarni va shunga oʻxshash bir qancha taqiqlarni qoraladi<ref>{{Veb manbasi|url=https://news.un.org/en/story/2022/07/1121852|sarlavha=In Afghanistan, women take their lives out of desperation, Human Rights Council hears|qaralgan sana=1 July 2022|ish=United Nations|sana=July 2022}}</ref>.

[[2022-yil]] [[12-avgust]]da [[BMT]]ning inson huquqlari bo‘yicha ekspertlari xalqaro hamjamiyatni afg‘onlarning inson huquqlari buzilishidan, jumladan, o‘zboshimchalik bilan hibsga olish, qatl qilish, ularning inson huquqlarini noqonuniy cheklash, xususan, taʼsir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan huquqbuzarliklardan himoya qilish uchun qatʼiy choralar ko‘rishga chaqirdi. ayollar va qizlar va zaif fuqarolar kabi. [[2021-yil]] avgust oyida Afgʻoniston Tolibon tomonidan bosib olinganidan beri [[BMT]] Tolibon tomonidan sodir etilgan koʻplab inson huquqlari buzilishi, ularning virtual oʻchirilishi va jamiyatdan ayollar va qizlarning muntazam ravishda zulm qilinishi ayniqsa dahshatli boʻlgani haqida xabar berdi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.ohchr.org/en/statements/2022/08/afghanistan-un-human-rights-experts-warn-bleak-future-without-massive-turnaround|sarlavha=Afghanistan: UN human rights experts warn of bleak future without massive turnaround|qaralgan sana=12 August 2022|ish=OHCHR}}</ref>.

=== Ommaviy qotilliklar ===
[[2012-yil]]da Afg‘onistonda ayollar qotilligi qurboni bo‘lgan 240 ta holat qayd etilgan. Maʼlumotlarga koʻra, ularning 21 foizini qurbonlarning erlari, 7 foizini ukalari, 4 foizini otalari, qolganini esa boshqa qarindoshlari sodir etgan<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Zada |first=Ahmad Shah Ghani |date=9 June 2013 |title=240 cases of honor killing recorded in Afghanistan |work=The Khaama Press News Agency |publisher=khaama.com |url=http://www.khaama.com/240-cases-of-honor-killing-recorded-in-afghanistan-aihrc-2177 |access-date=23 December 2013}}</ref>.

[[2017-yil]] may oyida Birlashgan Millatlar Tashkilotining Afg‘onistonga yordam ko‘rsatish missiyasi nomus uchun qotillik sodir etganlarning aksariyati jazolanmadi, degan xulosaga keldi<ref>{{Kitob manbasi|title=Injustice and Impunity Mediation of Criminal Offences of Violence against Women|publisher=[[United Nations Assistance Mission in Afghanistan]]|date=May 2018|location=Kabul|page=8}}</ref>.

[[2021-yil]]ning [[12-iyul|12-iyuli]]da Faryob viloyatida bir ayol Tolibon jangarilari tomonidan kaltaklanib o‘ldirilgan va uning uyi yoqib yuborilgan<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Coren |first=Anna |last2=Sidhu |first2=Sandi |last3=Bina |first3=Abdul Basir |last4=Whiteman |first4=Hilary |date=18 August 2021 |title=The Taliban knocked on her door 3 times. The fourth time, they killed her |work=[[CNN]] |url=https://www.cnn.com/2021/08/17/asia/afghanistan-women-taliban-intl-hnk-dst/index.html |access-date=18 August 2021}}</ref>.

[[2021-yil]] avgust oyida [[Balx viloyati|Balx viloyatida]] Tolibon jangarilari afg‘onistonlik ayolni tor kiyimda bo‘lgani va unga qarindosh erkak hamrohlik qilmagani uchun o‘ldirgan<ref>{{Yangiliklar manbasi |last= |first= |date=4 August 2021 |title=Afghan Police Say Taliban Killed Young Woman For Wearing Tight Clothing |work= |publisher=Gandhara |url=https://gandhara.rferl.org/a/afghanistan-taliban-woman-killed/31393873.html |access-date=18 August 2021}}</ref>.

== Ayollarning siyosatda va ishchi kuchi sifatida oʻrni ==
[[Fayl:Hillary_Clinton_with_Afghan_female_politicians_in_2011.jpg|thumb|AQSh Davlat kotibi Hillary Clinton afgʻon ayol siyosatchilari bilan turibdi, ular orasida chap tomonida [[Sima Samar]], oʻng tomonida Fauzia Kufi (yashil [[Roʻmol|roʻmolli]]) va eng oʻng tomonida Selay Gʻaffar bor.]]
Afgʻoniston parlamentidagi ayollar [[2021-yil]] boshida Kobul qulaguniga qadar parlament aʼzosi boʻlib ishlagan<ref name="MT" /> Ulardan baʼzilari Shukriya Barakzay, Fauzia Gailani, Nilofar Ibrohimiy<ref>{{Veb manbasi|muallif=US Embassy Kabul Afghanistan|url=https://www.flickr.com/photos/kabulpublicdiplomacy/5546478172/in/set-72157626313397476/|sarlavha=Untitled &#124; Flickr - Photo Sharing!|nashriyot=Secure.flickr.com|sana=20 March 2011|qaralgan sana=10 November 2015}}</ref>, Fauzia Kufi va Malalai Joya edi. Suhayla Seddiqiy, [[Sima Samar]], Husn Bonu Gʻazanfar va Surayyo Dalil kabi bir qancha ayollar vazirlik lavozimlarini egalladi . Habiba Sarabi Afgʻonistondagi birinchi ayol gubernator boʻldi. U ayollar ishlari vaziri lavozimida ham ishlagan. Azra Jafariy| Daykundi viloyatining poytaxti [[Nili]] shahrining birinchi ayol meri boʻldi. [[2018-yil]] dekabr holatiga ko‘ra, Roya Rahmoniy Afg‘onistonning AQShdagi birinchi ayol elchisi hisoblanadi. [[2020-yil]] sentabr oyida Afg‘oniston birinchi marta Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ayollar holati boʻyicha komissiyasida o‘rin oldi, bu „bir paytlar ayollarga zulm bilan mashhur bo‘lgan mamlakat uchun taraqqiyot belgisi“ sifatida erishilgan yutuq edi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Saif |first=Shadi Khan |date=24 September 2020 |title=Afghanistan's first female U.N. envoy warns over women's rights |work=Reuters |url=https://www.reuters.com/article/us-afghanistan-women-un/afghanistans-first-female-un-envoy-warns-over-womens-rights-idUSKCN26F02M}}</ref>.
[[Fayl:Female_officers_of_the_Afghan_National_Police-2010.jpg|left|thumb|Afgʻoniston milliy politsiyasi ayol zobitlari]]
[[Fayl:Afghan_women_at_a_textile_factory_in_Kabul.jpg|left|thumb|Afgʻonistonda mashina kashtachiligi juda mashhur. Deyarli har bir xonadonda [[tikuv mashinasi]] bor.]]
[[Fayl:Col._Latifa_Nabizada_exits_the_stage.jpg|thumb|[[Polkovnik]] [[Latifa Nabizoda]] Afgʻoniston Harbiy-havo kuchlari 2013-yil]]
[[Fayl:Khatol_Mohammadzai_in_2012.jpg|thumb|Afgʻoniston milliy armiyasi brigadasi generali [[Khatool Mohammadzai|Xatul Muhammadzay]] 2012-yil]]
Afgʻoniston Milliy Politsiyasini oʻz ichiga olgan [[:en:Afghan_National_Security_Forces|Afghan National Security Forces]] (ANSF) ayol zobitlar soni ortib bormoqda. Afgʻoniston milliy armiyasi brigada generallaridan biri Xatul Muhammadzaydir. [[2012-yil]]da Nilufar Rahmoniy Afg‘oniston Harbiy-havo kuchlari uchuvchilarini tayyorlash dasturida harbiy vertolyotni boshqargan birinchi afg‘on ayol uchuvchisi, polkovnik Latifa Nabizoda izidan sobit qanotli samolyotda yolg‘iz uchgan birinchi ayol uchuvchi bo‘ldi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.airforcetimes.com/news/2012/10/air-force-afghan-female-pilot-102212w/|sarlavha=U.S. training helps Afghan female pilot go solo|ish=Air Force Times|sana=22 October 2012|qaralgan sana=5 January 2013|iqtibos=She is one of five pilot trainees in UPT Class 12-03 — the class has months of training ahead prior to receiving their wings and will graduate next summer. She has received accolades from the Afghan public and is viewed as a positive role model for Afghan females.|arxivsana=2013-01-16|arxivurl=https://archive.today/20130116065049/http://www.airforcetimes.com/news/2012/10/air-force-afghan-female-pilot-102212w/}}</ref>. Boshqa taniqli afgʻon ayollari orasida Nagʻma, Aryana Sayid, Sita Qosemi, Yalda Hakim, Roya Mahbub, Aziza Siddiqiy, Mariya Akramiy, Suraya Pakzad, Vajma Frogʻ, Shukriya Asil, Shafiqa Qurayshi, Mariya Bashir, Malalai Bahoduriy va Nasrin Oryaxil bor.

Afgʻonistonda ayollar uchun eng mashhur anʼanaviy ish tikuvchilik boʻlib, aholining katta foizi uyda ishlaydigan professional tikuvchilardir<ref>[http://www.pajhwok.com/viewstory.asp?lng=eng&id=97623 Afghan women struggle to make ends meet as tailors]{{Oʻlikhavola|date=dekabr 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Tolibon ag‘darilganidan beri ayollar Afg‘onistonda ishlash uchun qaytib kelishgan. Ayrimlari tadbirkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yib, [[tadbirkor]] bo‘ldi. Masalan, Minna Rahmani Afg‘onistonda Kobulda Bouling markazi ochgan birinchi ayol bo‘ldi<ref>[https://news.yahoo.com/kabul-bowling-center-offers-respite-war-082343774.html In Kabul, a bowling center offers respite from war]</ref>. Koʻpchilik kompaniyalar va kichik korxonalarda ishlaydi. Baʼzilari qoʻshiq kuylash, aktyorlik va yangiliklar translyatsiyasi bilan shugʻullangan<ref name="Afghan Girl Wins Reality Show For The First Time">{{Yangiliklar manbasi |date=2 April 2019 |title=Afghan Girl Wins Reality Show For The First Time |publisher=TOLOnews |url=https://www.tolonews.com/arts-culture/afghan-girl-wins-reality-show-first-time |access-date=18 April 2019}}</ref>. [[2015-yil]]da 17 yoshli Negin Xpolvak Afgʻonistondagi birinchi ayol musiqa dirijyori boʻldi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.bbc.com/news/magazine-34581264|sarlavha=Afghanistan's first female conductor|nashriyot=BBC.com|sana=10 November 2015|qaralgan sana=10 November 2015}}</ref>.

[[2014-yil]]da Afg‘onistondagi ishchi kuchining 16.1 foizini ayollar tashkil qilgan<ref>{{Veb manbasi|url=https://data.worldbank.org/indicator/SL.TLF.TOTL.FE.ZS|sarlavha=Labor force, female (% of total labor force) {{!}} Data|ish=data.worldbank.org|qaralgan sana=26 August 2019}}</ref>. Ishsizlik avj olgan, iqtisodiy tanglik yuzaga kelgan bu davrda ayollar ish topishi bir muncha qiyin kechdi<ref name="Skaine" />. Iqtisodiyotda ayollar muhim rol oʻynaydigan sohalardan biri qishloq xoʻjaligidir. Qishloq xoʻjaligi yoki shunga oʻxshash kasblarda band boʻlgan afgʻonlar sonining qariyb 30 foizini ayollar tashkil etadi<ref name="Skaine" />. Afgʻonistonning baʼzi hududlarida ayollar erkaklar kabi quruqlikda ishlash uchun koʻp vaqt sarflashlari mumkin, lekin shunga qaramay, koʻpincha ish haqi boʻyicha erkaklarnikidan uch baravar kam maosh oladi<ref name="Skaine" />.

Foiz bo‘yicha ayollar tibbiyot va ommaviy axborot vositalari sohasida yuqori o‘rinlarni egallab, asta-sekinlik bilan adliya sohasiga kirib bormoqda. Ayollar hali ham kasalxonaga borganlarida ayol shifokor bilan maslahatlashishga ragʻbatlantirilar ekan, tibbiyot kasbidagi barcha afgʻonlarning qariyb ellik foizini ayollar tashkil qiladi<ref name="Skaine" />. Ommaviy axborot vositalarida kasb egalari soni ham ortib bormoqda. [[2008-yil]]da xabar qilinganidek, oʻnga yaqin telestansiyalarda prodyuserlar bilan bir qatorda ayollar ham bor<ref name="Skaine" />. Ayollarga taʼlim va ish kuchida koʻproq imkoniyatlar berilgani sayin, ularning koʻpchiligi tibbiyot, ommaviy axborot vositalari va adliya sohalarida martabaga intilmoqda.

Biroq, hatto martabaga ega boʻlish imkoniyati berilgan ayollar ham oʻz uy hayotini ish hayoti bilan muvozanatlash uchun kurashishlari kerak, chunki uy vazifalari birinchi navbatda ayolning burchi sifatida koʻriladi. Afgʻoniston iqtisodi zaif boʻlgani sababli, juda kam sonli ayollar uy yordamchilarini yollay oladilar, shuning uchun ular barcha uy ishlarini birinchi navbatda oʻzlari bajarishga majbur<ref name="Skaine" />. Ishlashni tanlaganlar ikki baravar koʻp mehnat qilishlari kerak, chunki ular asosan ikkita ish bilan band.

Aviakompaniyalar turli rollarda afgʻon ayollarini kutib oldi. Milliy aviakompaniya Ariana Afgʻoniston havo yoʻllari, 2020-yil holatiga koʻra, ishchi kuchining 30 foizini ayollar tashkil qiladi. Xususiy aviakompaniyalarda ham yuzdan ortiq ayol ish bilan taʼminlangan<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.chinadailyhk.com/article/130260|sarlavha=Afghan airlines at risk of collapse, taking women's jobs with them}}</ref>.  [[2021-yil]] fevral oyida xususiy Aviakompaniya Kobuldan Hirotga ichki reysda barcha ayollar ekipaji, jumladan afg‘on uchuvchisi bilan birinchi parvozni amalga oshirdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Kam Air crew & Josh Cahill win Aviation Achievement Awards|url=https://www.aerotime.aero/27674-kam-air-all-female-crew-receive-award|qaralgan sana=30 August 2021|ish=www.aerotime.aero|arxivsana=2021-04-15|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210415124016/https://www.aerotime.aero/27674-kam-air-all-female-crew-receive-award}}</ref>.

== Taʼlim ==
[[Fayl:Afghan_females_using_internet_in_Herat.jpg|left|thumb|Afgʻoniston gʻarbidagi [[Hirot]] shahridagi Hirot universitetida internetdan foydalanayotgan talaba qizlar.]]
[[Fayl:Young_female_students_at_Samangan.jpg|left|thumb|Samangan viloyatidagi maktab o‘quvchilari (2006)]]
Afgʻonistonda taʼlim soʻnggi oʻn yillikda asta-sekin yaxshilandi, ammo uni xalqaro standartlarga etkazish uchun koʻp ish qilish kerak<ref name="Al Jazeera English">{{Video manbasi |url=https://www.youtube.com/watch?v=5xlnDafCH18 |title=Kabul's American university students defiant despite violence |date=16 July 2017 |publisher=[[Al Jazeera English]] |access-date=18 April 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221221114040/https://www.youtube.com/watch?v=5xlnDafCH18 |archive-date=2022-12-21 |url-status=bot: unknown }}</ref><ref name="UNDP">{{Video manbasi |url=https://www.youtube.com/watch?v=tEZ4IdWUDYE |title=Gender and Women's Studies at Kabul University: A Step Towards Addressing the Gender Gap |date=11 July 2016 |publisher=[[United Nations Development Programme|UNDP Afghanistan]] |access-date=18 April 2019}}</ref><ref name="NG2">{{Video manbasi |url=https://www.youtube.com/watch?v=L30p3ClMzvY |title=Inside Afghanistan's First Boarding School for Girls |date=26 December 2014 |publisher=[[National Geographic]] |access-date=18 April 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220706134852/https://www.youtube.com/watch?v=L30p3ClMzvY |archive-date=2022-07-06 |url-status=bot: unknown }}</ref><ref name="AUAF">{{Video manbasi |url=https://www.youtube.com/watch?v=HilkF5MsEHI |title=An Introduction: The American University of Afghanistan |date=9 November 2014 |publisher=[[American University of Afghanistan|American University of Afghanistan (AUAF)]] |access-date=18 April 2019}}</ref><ref name="NG2" /> Ayollarning [[Savodlilik|savodxonlik darajasi]] atigi 24,2% ni tashkil qiladi<ref name="Factbook">{{Veb manbasi|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/|sarlavha=Afghanistan|ish=The World Factbook|nashriyot=www.cia.gov|qaralgan sana=1 December 2017}}</ref>. Mamlakatda 9 millionga yaqin talaba bor. Ularning taxminan 60% erkaklar va 40% ayollardir. 174 000 dan ortiq talaba mamlakatning turli universitetlarida tahsil oladi. Ularning qariyb 21 foizi ayollardir<ref name="USAID-Education">{{Veb manbasi|url=https://www.usaid.gov/afghanistan/education|sarlavha=Education|nashriyot=[[United States Agency for International Development]] (USAID)|qaralgan sana=26 May 2017|arxivsana=2018-11-10|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181110231403/https://www.usaid.gov/afghanistan/education}}</ref>.
[[Fayl:1950s_Afghanistan_-_Biology_class,_Kabul_University.jpg|thumb|1950-yillarning oxiri yoki 1960-yillarning boshlarida Kobul universitetida biologiya darsi.]]
Yigirmanchi asrning boshlarida qizlar uchun maktablar yoʻqligi sababli ayollar uchun taʼlim juda kam edi. Baʼzan qizlar boshlangʻich bosqichda taʼlim olishlari mumkin edi, lekin ular hech qachon oʻrta bosqichdan oʻtmagan<ref name="Skaine" />. Muhammad Zohir Shoh hukmronligi davrida (1933-1973) ayollar uchun taʼlim ustuvor bo‘lib, yosh qizlar maktablarga yuborila boshlandi. Bu maktablarda qizlarga tartib-intizom, yangi texnologiyalar, g‘oyalar, jamiyatda sotsializatsiya o‘rgatilgan<ref name="Skaine" />.

Kobul universiteti [[1947-yil]]da qizlar uchun ochilgan va [[1973-yil]]ga kelib Afgʻoniston boʻylab maktablarda taxminan 150 000 qiz bor edi. Afsuski, yoshligida turmushga chiqish maktabni tashlab ketishning yuqori darajasini oshirdi, lekin bir vaqtlar faqat erkaklarga tegishli boʻlgan kasblarga tobora koʻproq qizlar kirib bordi<ref name="Skaine" />. Ayollarga oʻzlari va oilalari uchun yaxshi hayot kechirishlari uchun yangi imkoniyatlar berildi. Biroq, fuqarolar urushi va Tolibon tomonidan bosib olinganidan soʻng, ayollar bu imkoniyatlardan mahrum boʻlib, uyda qolishlari va erlari va otalari tomonidan nazorat qilinishi kerak boʻlgan hayotga qaytarildi.

Tolibon rejimi davrida ilgari o‘qituvchi bo‘lgan ko‘plab ayollar o‘z mahallalaridagi yosh qizlarga (shuningdek, baʼzi o‘g‘il bolalarga) yashirincha taʼlim bera boshladilar, bir vaqtning o‘zida o‘ndan oltmish nafargacha bolaga dars bera boshladilar<ref name="Rostami-Povey" />. Bu ayollarning uylari talabalar uchun jamoat uylariga aylandi va ular butunlay ayollar tomonidan moliyalashtirildi va boshqariladi. Bu yashirin maktablar haqidagi xabarlar ogʻizdan-ogʻizga ayoldan ayolga tarqaldi<ref name="Rostami-Povey" />.

Har kuni yosh qizlar maktabga borish uchun kitob, daftar va qalam kabi barcha oʻquv qurollarini burqalari ostiga yashirishardi. Bu maktablarda yosh qizlarga boshlang‘ich adabiy ko‘nikmalar, hisoblash ko‘nikmalari va biologiya, kimyo, ingliz tili, Qur’onshunoslik, pazandachilik, tikuvchilik va trikotaj kabi boshqa turli fanlar o‘rgatilgan. Oʻqituvchilik bilan shugʻullangan koʻplab ayollar Tolibon tomonidan ushlangan va taʼqib qilingan, qamoqqa olingan va qiynoqqa solingan<ref name="Rostami-Povey" />.

Tolibon hamon afg‘on o‘g‘il-qizlarining taʼlim olishiga qarshi. Ular maktablarni yoqib yuborishmoqda, o‘quvchilar va o‘qituvchilarni har xil vositalar, jumladan, kimyoviy qurol bilan o‘ldirishmoqda. Masalan, [[2012-yil]] iyun oyida Afg‘oniston Milliy xavfsizlik boshqarmasi (NDS) tomonidan „Afg‘oniston shimolidagi maktabga qarshi ketma-ket hujumlar uyushtirganlikda“ o‘n besh nafar gumondor hibsga olingan. NDS fikricha, bu g‘oya ortida Pokistonning Xizmatlararo razvedkasi turgan<ref name="poison">{{Yangiliklar manbasi |date=6 June 2012 |title=15 held for poisoning schoolgirls: Mashal |publisher=Pajhwok Afghan News |editor-last=Zarghona Salehi |url=http://www.pajhwok.com/en/2012/06/06/15-held-poisoning-schoolgirls-mashal}}</ref>. Xuddi shu davr mobaynida Pokiston afgʻon tilidagi maktab darsliklarini yetkazib berishdan bosh tortgan<ref name="books">{{Veb manbasi|url=http://www.pajhwok.com/en/2012/05/12/afghan-students-pakistan-release-our-books|sarlavha=Afghan students to Pakistan: Release our books|muharrir=Zarghona Salehi|nashriyot=Pajhwok Afghan News|sana=12 May 2012|qaralgan sana=2022-12-21|arxivsana=2013-11-13|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131113153428/http://www.pajhwok.com/en/2012/05/12/afghan-students-pakistan-release-our-books}}</ref>.

[[2015-yil]]da Kobul universiteti Afg‘onistonda gender va ayollarni o‘rganish bo‘yicha birinchi magistratura kursini boshladi<ref>{{Veb manbasi|muallif=FaithWorld|url=http://blogs.reuters.com/faithworld/2015/10/26/kabul-university-unlikely-host-for-first-afghan-womens-studies-programme/|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151027133909/http://blogs.reuters.com/faithworld/2015/10/26/kabul-university-unlikely-host-for-first-afghan-womens-studies-programme/|arxivsana=27 October 2015|sarlavha=Kabul University unlikely host for first Afghan women's studies programme|nashriyot=Blogs.reuters.com|sana=26 October 2015|qaralgan sana=2 November 2015}}</ref>.

Afg‘onistonlik ayollar Qozog‘iston Respublikasi homiyligidagi qozoq-afg‘on davlat taʼlim dasturi doirasida Qozog‘istonda taʼlim oladi. Qozog‘iston ayollarning imkoniyatlarini kengaytirish va Afg‘onistonda barqarorlikni mustahkamlashga katta ahamiyat beradi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Kazakhstan's assistance to Afghanistan helps strengthen regional and global security, diplomat says|url=https://astanatimes.com/2018/09/kazakhstans-assistance-to-afghanistan-helps-strengthen-regional-and-global-security-diplomat-says/|ish=astanatimes.com|sana=25 September 2018}}</ref>. [[2018-yil]] sentabrida Qozog‘iston Yevropa Ittifoqi bilan afg‘on ayollarini Qozog‘istonda o‘qitish va o‘qitish uchun YeI ikki million yevro ajratishi to‘g‘risida kelishuvga erishdi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Video address by HRVP Federica Mogherini at the Astana Conference on Empowering Women in Afghanistan|url=https://eeas.europa.eu/delegations/kazakhstan/50169/video-address-hrvp-federica-mogherini-astana-conference-empowering-women-afghanistan_en|ish=eeas.europa.eu}}</ref>.

[[2019-yil]] oktabr oyida Qozog‘iston, [[Yevropa Ittifoqi]] va BMTTD kelgusi besh yil davomida bir necha o‘nlab afg‘on ayollarini Qozog‘iston universitetlarida o‘qitish va o‘qitish uchun taʼlim dasturini ishga tushirdi. [[2019-yil]] holatiga ko‘ra, Qozog‘iston dasturining qariyb 900 nafar bitiruvchisi Afg‘oniston prezidenti devoni, hukumat vazirliklari, chegarachilar va politsiyada yuqori lavozimlarda, qolganlari esa hurmatli shifokor, muhandis va jurnalist sifatida faoliyat yuritmoqda<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=EU, UNDP and Kazakhstan launch education programme to train Afghan women|url=https://astanatimes.com/2019/10/eu-undp-and-kazakhstan-launch-education-programme-to-train-afghan-women/|ish=astanatimes.com|sana=21 October 2019}}</ref>.

== Sport ==
So‘nggi o‘n yillikda afg‘on ayollari futzal, futbol, basketbol, chang‘i sporti va boshqa sport turlari bilan shug‘ullangan. [[2015-yil]]da Afgʻoniston oʻzining birinchi marafonini oʻtkazdi. Butun marafonda yugurganlar orasida 25 yoshli Zaynab ham bor edi, u shu tariqa oʻz mamlakatida marafonda yugurgan birinchi afgʻon ayoliga aylandi<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.feminist.org/news/newsbyte/uswirestory.asp?id=15701|sarlavha=Feminist Daily News 10/29/2015: Afghan Woman Runs in Country's First Marathon|nashriyot=Feminist.org|sana=29 October 2015|qaralgan sana=2 November 2015|arxivsana=2015-11-18|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151118162925/http://www.feminist.org/news/newsbyte/uswirestory.asp?id=15701}}</ref>. [[2004-yil]]da, Tolibon rejimi qulaganidan uch yil o‘tib, Afg‘oniston birinchi marta sportchi ayollarni Olimpiada o‘yinlariga yubordi. O‘shandan beri Afg‘oniston bayrog‘i ostida Olimpiadada atigi to‘rt nafar ayol ishtirok etgan<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=O'Grady |first=Siobhán |date=1 July 2019 |title=For Afghan women, competing in the Olympics is only part of the struggle |work=[[The Washington Post]] |url=https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/for-afghan-women-competing-in-the-olympics-is-only-part-of-the-struggle/2019/06/28/0a8982e4-91f6-11e9-956a-88c291ab5c38_story.html}}</ref>.

== Nikoh va ota-onalik ==
[[Fayl:CH-NB_-_Afghanistan,_vor_Chahrshambe_(Khvajeh_Chahar_Shanbeh)-_Menschen_-_Annemarie_Schwarzenbach_-_SLA-Schwarzenbach-A-5-20-013.jpg|thumb|Hirot viloyatida ona va bola, 1939-yil]]
[[Fayl:Mother's_day_in_Afghanistan_2010.jpg|thumb|Kobulda onalar kunida bolalari bilan ona]]
Afgʻonistondagi nikohlar odatda [[Islom]] va [[Afg'oniston madaniyati|Afgʻoniston madaniyatiga]] mos keladi. Afg‘onistonda qonuniy nikoh yoshi 16 yoshdir<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Afghanistan Has a Tougher Law on Child Marriage than Florida|url=https://www.hrw.org/news/2017/10/20/afghanistan-has-tougher-law-child-marriage-florida|nashriyot=Human Rights Watch|sana=20 October 2017|qaralgan sana=31 March 2019|iqtibos=In Afghanistan, girls can marry at the age of 16, or they can marry at the age of 15 with permission from their fathers or a judge.}}</ref>. Afgʻonlar [[Firqa|diniy mazhab]], etnik kelib chiqishi va qabilaviy birlashmasiga koʻra bir-biri bilan turmush qurishadi. [[Ahl as-Sunna val-Jamoa|Sunniy]] [[Pashtunlar|pashtun]] va [[Shialik|shia]] [[Hazoralar|hazorasi]] oʻrtasidagi nikoh kamdan-kam uchraydi. Millat [[Patriarxat|patriarxal]] jamiyat boʻlib, u yerda oqsoqollar oʻz oilalari uchun qaror qabul qilish huquqiga ega, deb ishoniladi<ref name="Hafizullah" />. Erkak xotinini roziligisiz taloq qilishi mumkin, aksincha emas<ref name="Herat" />.

Mamlakatda tugʻilishning umumiy koeffitsienti yuqori boʻlib, [[2015-yil]] holatiga koʻra 5,33 bola/ayol tugʻilgan<ref name="Factbook" />.

Bugungi kunga qadar Afg‘onistonda koʻplab uyushtirilgan nikohlar va majburiy nikohlar qayd etilgan. Nikoh tuzilgandan soʻng, ikki oila har ikki tomon ijtimoiy va madaniy jihatdan hurmat qilishlari shart boʻlgan shartnoma imzolaydi. Mahalliy udumlarga koʻra kuyov oilasi kelin uchun qalin puli toʻlaydi va bu kam taʼminlangan oilalar uchun ham birdek. Kelin uchun qalin puli miqdori faqat ota-onalar oʻrtasida kelishib olinadi. Kelinning bahosini kelinning oilasi uning parvarishi va tarbiyasi uchun sarflagan pullariga qarab beligilaydi<ref name="Hafizullah">{{Kitob manbasi|last=Hafizullah|first=Emadi|title=Repression, Resistance, and Women in Afghanistan|url=https://archive.org/details/repressionresist0000emad|date=30 August 2002|publisher=Praeger|isbn=978-0-275-97671-2}}</ref>. Deyarli 50% hollarda kelin 18 yoshdan kichik, nikohlarning 15 foizida kelin 15 yoshdan kichik. Baʼzida ayollar bu nikohlardan qochish uchun [[Oʻzini oʻldirish|oʻz joniga]] qasd qilishadi<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.dw.com/en/afghan-women-escape-marriage-through-suicide/a-16750044|sarlavha=Afghan women escape marriage through suicide|sana=18 April 2013|ish=dw.com|qaralgan sana=5 January 2019}}</ref>.

Baʼzi hududlarda ayollar baʼzan nizolarni hal qilish usuli bilan almashtiriladi, bu baad deb ataladi. Baad tarafdorlarining taʼkidlashicha, bu oilalar oʻrtasidagi adovat va zoʻravonlikning oldini olishga yordam beradi, garchi ayollarning oʻzlari baʼzida baad orqali oilalarga turmush qurishdan oldin ham, keyin ham katta miqdordagi zoʻravonlikka duchor boʻlishadi. Afgʻonistonda baad amaliyoti texnik jihatdan noqonuniy hisoblanadi. <ref name="Paykan">{{Veb manbasi|sarlavha=Afghan Girls Suffer for Sins of Male Relatives|sana=26 March 2009|url=http://www.refworld.org/docid/49dc4b201c.html|qaralgan sana=26 May 2017|nashriyot=Institute for War and Peace Reporting|ish=Wahida Paykan}}</ref>

Afg‘oniston qonunchiligiga ko‘ra, „agar ayol ajrashmoqchi bo‘lsa, u erining roziligiga ega bo‘lishi va sudda ajralishning asosli ekanligini ko‘rsata oladigan guvohlar kerak“<ref name="Herat">{{Veb manbasi|url=http://www.rawa.org/temp/runews/2009/07/23/divorce-suicide-and-8216-helland-8217-in-herat.html|sarlavha=Divorce, suicide; 'Hell' in Herat|ish=Golnar Motevalli|nashriyot=Revolutionary Association of the Women of Afghanistan|sana=23 July 2009}}</ref>. Afgʻonistonda ayol erkak bilan ajrashgan birinchi hodisa [[1927-yil]]da eri bilan ajrashgan Rora Asim Xon tomonidan boshlangan ajralish edi<ref name="Rora Asim Khan 1998">Rora Asim Khan (Aurora Nilsson): Anders Forsberg och Peter Hjukström: Flykten från harem, Nykopia, Stockholm 1998. {{ISBN|91-86936-01-8}}</ref>. Bu voqea sodir boʻlgan paytda noyob deb hisoblangan, ammo bu istisno edi, chunki Rora Asim Xon chet el fuqarosi boʻlib, Germaniya elchixonasi yordami bilan ajrashgan<ref name="Rora Asim Khan 1998" />.

Erkak fuqarolarning chet ellik nomusulmonlar bilan turmush qurishi qonuniy boʻlsa-da, ayol fuqarolarning nikohi noqonuniy hisoblanadi. Afgʻoniston qonunlari barcha Afgʻoniston fuqarolarini [[musulmon]] deb biladi<ref>{{Veb manbasi|url=https://af.usembassy.gov/u-s-citizen-services/local-resources-of-u-s-citizens/marriage/|sarlavha=U.S. Embassy in Afghanistan|ish=U.S. Embassy in Afghanistan|qaralgan sana=19 March 2019}}</ref>.

[[2020-yil]]ning [[17-sentabr]]iga qadar Afg‘oniston qonunchiligiga ko‘ra, shaxsni tasdiqlovchi kartalarda faqat otasining ismi yozilishi kerak edi. Prezident Ashraf Gʻani uch yil oldin #WhereIsMyName xeshtegi ostida mashhur shaxslar va parlament aʼzolari tomonidan yuqori darajada qoʻllab-quvvatlangan kampaniya boshlanganidan beri [[ayollar huquqlari]] himoyachilari tomonidan uzoq vaqtdan beri izlanayotgan tuzatishni imzoladi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Afghan mothers' names added to children's ID cards|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-54018913|ish=BBC News|sana=18 September 2020}}</ref>.

== Galereya ==
<gallery>
Fayl:Ladies of the royal harem enjoying an Afghan meal. Kabul Wellcome L0028379.jpg|Ovqatlanayotgan qirol harami ayollari
Fayl:Afghan ladies in their Purdah dress (Chador). Wellcome L0020787.jpg|Chodradagi afg'on ayollari
Fayl:CH-NB - Afghanistan, Shibar Pass (Shebar Pass, Kowtal-e Shebar)- Menschen - Annemarie Schwarzenbach - SLA-Schwarzenbach-A-5-20-203.jpg|Afgʻonistonda toʻquvchilik dastgohida [[toʻquvchilik]] qilayotgan [[Turkmanlar|turkman]] ayollari. Ayollar an'anaviy ravishda mamlakatda to'quvchilik bilan shug'ullangan. (1939)
Fayl:Afghan women in 1920s.jpg|1920-yillardagi afg'on ayollari
Fayl:Women of Afghanistan-1920s.jpg|Afg'oniston ayollari (1920-yillar)
Fayl:1950s Afghanistan - Biology class, Kabul University.jpg|Afg'oniston 1950-yillarda. Kobul universiteti. Biologiya darsi.
Fayl:Rukhshana in the 60s, uncredited.jpg|Ruxshona 1960-yillarda
Fayl:Stamp of Afghanistan - 1961 - Colnect 670468 - Girl Scout.jpeg|Afg'oniston pochta shtampida tasvirlangan razvedkachi qiz (1961-yil)
Fayl:Françoise Foliot - Afghanistan 129.jpg|An'anaviy kiyimdagi afg'on qabila ayollari. (1975)
Fayl:2010 Mother's Day in Afghanistan.jpg|[[Onalar kuni]] bayram tadbiri
Fayl:Drawing Water.jpg|suv tashiyotgan yosh qiz
Fayl:Burqa women waiting, Herat, Afghanistan.jpg|[[Hirot|Hirotdagi]] [[burqa]] kiygan ayollar guruhi
Fayl:Old woman, Herat, Afghanistan.jpg|Keksa ayol (Hirot)
Fayl:Afghan Girl (4272097943).jpg|[[Uroʻzgon viloyati|Uroʻzgon viloyatidagi]] afg'on qizi
Fayl:Orphanage Day (4198673692).jpg|Bolalar uyi kuni bayramida ovqatlanayotgan qizlar ([[Chagʻcharon]])
Fayl:Woman with Burqa (4324680171) (2).jpg|[[Balx]] yaqinidagi burqalik ayol
Fayl:Afghan children smile at GIs -b.jpg|[[Qandahor viloyati|Qandahor viloyatilik]] yosh qiz
Fayl:Flickr - DVIDSHUB - Female Treatment Team conducts Village Medical Outreach Program in Doan Sufla (Image 1 of 23).jpg|[[Uroʻzgon viloyati|Uroʻzgon viloyatida]] amerikalik shifokor davolayotgan afg‘on qizi
Fayl:Village Life (4208785310).jpg|[[Chagʻcharon]] yaqinidagi qishloqda ona va uning bolalari
Fayl:Female AUP training in Khost province 130225-A-PO167-231.jpg|Ayol politsiya offitserlari harbiy mashg'ulotlarda. [[Xost viloyati]], 2013-yil
Fayl:Kabul International Airport Bazaar Provides Needed Income for Women Vendors (5204314198).jpg|Kichik bozordagi ayol sotuvchilar [[Amerika Qoʻshma Shtatlari havo kuchlari|AQSh havo kuchlari]] xodimlariga buyumlar sotmoqda. (2010)
</gallery>
== Manbalar ==
{{manbalar}}
== Havolalar ==
* [https://www.everycrsreport.com/reports/IF11646.html U. S. Congressional Research Service, „Afghan Women and Girls: Status and Congressional Action: September 11, 2020 — August 12, 2021“]
* {{YouTube|Y2l2bQa1QCk|DEBATE: Afghan Women’s Role In Peace Process}}, 10 April 2019, TOLOnews.
* {{YouTube|5-M1ouTAOWc|Army offers rare career opportunities for Afghan women}}, 14 March 2019, France 24 English.
* {{YouTube|rnd25J3_MmE|Afghan peace talks: What do Afghan women think?}}, 25 February 2019, [[BBC News]].
* {{YouTube|jEgXNKwnt_4|Taliban Talks: Afghan women fear losing hard-won freedoms}}, 8 February 2019, France 24 English.
* {{YouTube|kYOkT5bD_Ac|DNA Special: 20 Afghan women army officers arrive in India}}, 12 December 2017, Zee News.
* [http://www.oxfam.org/en/policy/place-table-safeguarding-women-rights-afghanistan A Place At The Table: Safeguarding Womenʼs Rights in Afghanistan]
* [https://www.cimicweb.org/Documents/CFC%20AFG%20Social%20Well-being%20Archive/SWB_3-10_Sep_2010_Final.pdf Women, Afghan Law, and Sharia]{{Oʻlikhavola|date=noyabr 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://watanchat.com/afghan-khaal/ Afghan Khaal or Facial tattoo for women in afghanistan (Khaal)]
* [https://theconversation.com/women-in-afghanistan-worry-peace-accord-with-taliban-extremists-could-cost-them-hard-won-rights-154149 Women in Afghanistan worry peace accord with Taliban extremists could cost them hard-won rights]
* [https://www.newsweek.com/afghanistans-first-female-mayor-terrified-whats-come-taliban-1620695 Afghanistanʼs First Female Mayor 'Terrified' of Whatʼs to Come With the Taliban]

[[Turkum:Afgʻoniston]]
[[Turkum:Ayollar]]
[[Turkum:Ayollar huquqlari]]
[[Turkum:Feminizm]]
[[Turkum:Islomda ayollar huquqlari]]
[[Turkum:Afgʻoniston jamiyati]]
[[Turkum:Davlatlarga koʻra ayollar]]
[[Turkum:WikiAyollar]]

Bu sahifada foydalanilgan andozalar:

Andoza:Ayollar bilgiqutisi (tahrirlash)
Andoza:Bare URL PDF (tahrirlash)
Andoza:Basepage subpage (tahrirlash)
Andoza:Bilgiquti (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Bilgiquti/qator (tahrirlash)
Andoza:Blockquote (tahrirlash)
Andoza:Blockquote/styles.css (tahrirlash)
Andoza:Category handler (tahrirlash)
Andoza:Category handler/blacklist (tahrirlash)
Andoza:Category handler/numbered (tahrirlash)
Andoza:Citation/core (tahrirlash)
Andoza:Citation/make link (tahrirlash)
Andoza:Cite journal (tahrirlash)
Andoza:Cite web (tahrirlash)
Andoza:Delink (tahrirlash)
Andoza:Feminizm (tahrirlash)
Andoza:Fix (tahrirlash)
Andoza:Fix/category (tahrirlash)
Andoza:Flatlist (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Fotomontaj (tahrirlash)
Andoza:Hlist/styles.css (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:ISBN (tahrirlash)
Andoza:If pagename (tahrirlash)
Andoza:Jurnal manbasi (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Kitob manbasi (tahrirlash)
Andoza:Lang (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Manbalar (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Manbalar/styles.css (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Namespace detect (tahrirlash)
Andoza:Nobr (tahrirlash)
Andoza:Nowrap (tahrirlash)
Andoza:Oʻlikhavola (tahrirlash)
Andoza:PAGENAMEBASE (tahrirlash)
Andoza:Plainlist/styles.css (tahrirlash)
Andoza:Quote (tahrirlash)
Andoza:Replace (tahrirlash)
Andoza:Sana (tahrirlash)
Andoza:Sidebar (tahrirlash)
Andoza:Sidebar with collapsible lists (tahrirlash)
Andoza:Subsidebar bodystyle (tahrirlash)
Andoza:Template other (tahrirlash)
Andoza:Trim (tahrirlash)
Andoza:Veb manbasi (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Video manbasi (tahrirlash)
Andoza:Yangiliklar manbasi (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Andoza:Yon panel (tahrirlash)
Andoza:YouTube (tahrirlash)
Modul:Arguments (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Modul:Check for unknown parameters (tahrirlash)
Modul:Delink (tahrirlash)
Modul:Fotomontaj (tahrirlash)
Modul:InfoboxImage (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1 (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/COinS (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/Configuration (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/Date validation (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/Identifiers (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/Utilities (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/Whitelist (tahrirlash)
Modul:Manba/MU1/styles.css (tahrirlash)
Modul:Namespace detect (tahrirlash)
Modul:Namespace detect/config (tahrirlash)
Modul:Namespace detect/data (tahrirlash)
Modul:Navbar (tahrirlash)
Modul:Navbar/configuration (tahrirlash)
Modul:Navbar/styles.css (tahrirlash)
Modul:No globals (tahrirlash)
Modul:String (manbasini koʻrish) (himoyalangan)
Modul:Unsubst (tahrirlash)
Modul:Yesno (tahrirlash)
Modul:Yon panel (tahrirlash)
Modul:Yon panel/configuration (tahrirlash)
Modul:Yon panel/styles.css (tahrirlash)

Afgʻonistonda ayollar sahifasiga qaytish.

"https://uz.wikipedia.org/wiki/Afgʻonistonda_ayollar" dan olindi