Тофа дыл

Тофа дыл — тофа кижиниң төрээн дылы. Тофалар төрээн чугаазын тоъфа дыл дээр^[1].

Алфавитте 41 үжүк бар.

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	і	Й й	К к	Ӄ ӄ	Һ һ	Л л	М м
Н н	ӈ	О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т	У у
Ү ү	Ф ф	Х х	Ч ч	Ч̡ ч̡	Ш ш	Щ щ	ъ	Ы ы
ь	Э э	ә	Ю ю	Я я

Тофаларның аас-домаанда өк-биле адаар үннер бар деп чүвени орус эртемденнер баштай эскербээн. Тофа чугааның үннерин чүгле чаңгыс В. И. Рассадин деп эртемден тайылбырлап шинчилээн.

Орус күрүнени Романовтар чагырып турунда орустар тофаларны «карагас» деп адап турган. 1934 чылдан эгелеп орустар оларның чуртун «Тофаларский Национальный Совет» деп адап алгаш, бүдүн чонну ��тофа» деп ат-биле эде адап алган^[2]. Эртем-билии чок большевиктер «каргасс» деп сөстү «“кара кас” деп куш адындан укталган чүве дир аа» деп, соора билип алгаш, «карагасс улусту куш ады-биле адап болбас» деп шиитпирлээн. Марксисчи-ленинчи өөредиг ёзугаар, чүгле хөгжүлдези дорайтап чыдып калган улус боттарын аң азы куш ады-биле адаар боор чүве^[3].

Романовтар турунда орус чуртунга Тофа деп сөс орус эртемденнерниң бижиктеринге чүге чаңгыс катап көзүлген. Ол болза, 1854 биле 1858 чылдарда Штубендорфтуң «О Карагассахъ» деп парлаттынган чүүлү-дүр^{[4] [5]}. Ол бижиктиң эге арнында, сөзүглелдиң адаанда айтыгда «Карагассы называютъ свой родъ Тофа» деп домак бар. 1920-1930 чылдарда ССРЭ-ниң эртемденнери «тофа» деп сөстү ол, Штубендорфтуң ажылындан номчуп алган хевирлиг.

«Тофа» деп сөстүң онзагайы чүл дээрге, ында [ф] деп үн бар. Сибирьде чурттап чоруур үндезин чоннарның чиңгине чугаазынга [ф] деп үн турбас ужурлуг. [ф] деп үн индоевропей, кыдат, семит чоннарның чугаазында бар. Чиңгине тыва сөстерде база ындыг үн чок.

Ынчап кээрде мындыг бодал башка келир.

1. Тофалар кажан [ф] деп үннү орустрадан үлегерлеп алганыл? Совет үеде бе?
2. Тофа деп сөс чиңгине сөс бе, азы орустардан үлегерлеп алган сөс бе?
3. Тофалар дува деп эрги адын тофа деп ат-биле Совет үеде солуп алган ирги бе?
4. 1851 чылда тофа улуска аалдап чораан Штубендорф деп кижи бир-ле түрк сөстү өскээр дыңнапкаш, ол сөстү Тофа кылдыр олчаан бижип алган ирги бе?

XIX дугаар векте М. Кастрен карагасс чон аразынга чорааш [f] деп үннүг köfei^[6] деп сөстү дыңнап бижип алган^[7].

Н. П. Дыренокова 1930 чылдарда тофа дылдың үннерин шинчилеп тургаш [ф] деп үн барын эскербээн.

В. И. Рассадин тофа дылды 1964 чылдан эгелеп шинчилеп эгелээн. Ол бодунуң эртем ажылдарында мынча деп бижип турар^[7].

• ф деп үн дээрге тускай үн эвес-тир, ол үн п̳ деп үннүң бир-ле хевири-дир. Ол үн чүгле сөс ортузунга тыптып кээр.
• п̳ деп үн так хаалчак, ийи эрин ажыттынарга тыптыр, ийи эринниң, күштүг частыышкынныг үнү-дүр. п̳ деп үн сөс ортузунга ф деп үн кылдыр хуула берип болур.
• ф дээрге үрдүнүп адаттынар, ийи эринниң кызаалыг күштүг ажык эвес үнү.
• Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерде «п» биле «ф» деп үжүктер бар болза, шак-ла ол үжүктер тофа чугаада ф деп үн-биле солуттуна бээр.

Сөстерни адаары-биле олчаан бижээн

тофа сөс	очулгазы
каъпар ~ қаъфар	пактаар
кыъпар ~ кыъфар	кыъвар
сыъпы ~ сыъфы	сыъвы
тоъпа ~ тоъфа	тоъфа
тэъпер ~ тэъфер	теъвер

Үстүнде чижекте ~ деп демдек, сөстүң азы үннүң өске янзызын илередир турар. Тофа сөстерни топтап көөр болзуңарза чугаа үезинде [ф] деп үн бирде тыпты бээр-дир, бирде чиде бээр-дир.

Чиде берген сойыт чоннуң чугаазында [ф] деп үн турган. Моол күрүнеде Көъп-Суг-Хөлде Барыын биле Чөөн тайгада чурттап турар тухаларның чугаазында [ф] деп үн чок. Тере-Хөл биле Тожу улузунуң эрги чугаазында база ындыг үн турбаан. Дылын оскунар деп барган чоннуң фонетиказы өкерлир ужурга таваржыр бээр. Соңгу үениң ачы-үрези ада-өгбелериниң адап турган сөстерин өскээр адап эгелээр-дир.

Эрги үеде тофалар боттарын d̬uβa g̬iž̬i деп адаар турган^[8]. Duβa сөстү тыва дылдың үжүктери-биле чара бижиптер болза «дува» деп сөс болу бээр. Мында [d] дээрге тыва дылда “дыт”, “долгай”, “дарган” деп сөстерниң эгезинде турар үн-дүр, [β] деп үн дээрге “ава”, “эвээш”, “хевээр” деп сөстерде ышкаш, сөстүң ортузунда турар үн-дүр. Тывалап адаарда [дува⁀гижи] дээр.

Тофа чугаада өк-биле адаар үннерни орус эртемденнер 1960 чылдарда эскерип каан хире. Ынчангаш таптыг-ла билдинмес-тир d̬uβa деп сөсте [u] — өк-биле адаан үн-бе, азы өк-биле адавайн турар үн бе?

Орустар Сибирь чоннарының кандыг бир сөзүн өскээр дыңнап алгаш, оон ам ол-ла сөстүң ёзулуг утказын билбейн, өскээр бажы-биле баар улус-тур. Чижээ, «карагас» деп сөстү олар «қара қас» деп сөстерден укталган деп бодап турар. «“Кара кас” деп сөстү тофалар адаарда [карагас] кылдыр адап турган» деп, оларның ындыг бодалы база бар. Ынчангаштың «карагас дээрге “кара кас” уктуг кижилер дээн уткалыг сөс-түр» деп, бодап турар улус-тур. Орустап болза ону «чёрные гуси» азы «племя чёрного гуся» дээр^{[3] [9]}. Ол дээрге меге бодал-дыр. «Племя чёрного гуся» деп сөс кулакка чеже-даа поэтиктиг дыңналза-даа, ындыг бодалга алыспас болза эки.

Шынында, орустарның «карагас» деп турар сөзү «қара-һааш» деп сөөк адындан укталган бооп турар. «Карагас» дээрге үрели берген сөс-түр. Ол сөстүң эге хевири дээрге «қара-һааш» деп сөөк ады-дыр. «Хааш» деп сөстүң диалектилиг хевири тофаларның чанында кожа чурттап чоруур чоннарның чугаазында бар.

• Шаг-шаанда Тожуга «хаш» деп сөөктүң улузу чурттап чораан.
• База шаанда хакас чоннуң ада-өгбелериниң аразынга «кара-хаас», «көк-хаас», «хыр-хаас» деп сөөктүң улузу чурттап турган.
• Сойыт чон аразында «хаасуут» деп сөөктүң улузу база чурттап чораан.

«һааш» азы «хаас» дээрге самоди уктуг сөстер-дир^[10]. Энец дылда «каса» деп сөс бар, ненец дылда «хасава» деп сөс бар, ол дээрге «кижи» дээн уткалыг сөстер-дир^[11]. Ынчап кээрде һааш дээрге кижи дээн уткалыг сөс-түр, ол сөс самоди дылдыг өгбелерниң эрги чугаазындан-на олчаан ызырнып артып калган-дыр.

Тофалар аразынга чурттап чораан қара-һааш деп сөөктүң улузу чүс чыл бурунгаар-ла өске сөөктүң улузу-биле холужуп чиде берген.

Н. П. Дыренкованың 1933-34 чылдарда бижээн ажылындан ушта бижээн. Дыренкова тофа дылдың үннерин айтырда чаа түрк алфавитиң үжүктерин ажыглаан. Тофа дылдың чүзүн-бүрүн үннерин улам тода айтып алыр дээш, ол кижи немей диакритиктиг демдектер ажыглаан-дыр. Эртемденнерниң бодалы-биле Н. П. Дыренкова чамдык тофа сөстерни шын эвес бижээн хевирлиг. Адаанда, бир дугаар узун одуругда Н. П. Дыренкованың бижиин олчаан киирген. Бир эвес частырыглыг сөстер бар-даа болза, оларын этпээн. Ийи дугаар, Транслитерация деп узун одуругну бо арынче киирбес-даа турган болза чогум ажырбас. Тофа сөстерни тыва кижиге номчууру белен болзун дээш ийи дугаар узун одуругну тургускаш артырган. Ийи дугаар узун одуруг дээрге транскрипция эвес-тир, ону транслитерация дизе, тааржыр боор оң. Ол одуругда частырыглыг сөсте��ни эдип каан. Чижээ: «uruḡ həm» деп сөстү «уруг хем» эвес, «улуг хем» кылдыр бижээн.

Чаа түрк транскрипция	Транслитерация	Очулгазы
uruḡ həm qьdь̄nda cazaḡ cazьn ołurar çer ibizin ahajladьp ałьr anhə ułƣadь bērgə dajƣā ynebə̄r sēk mas cok cergə bār cajłьqqa barƣaš yç aj cajłar serin bōłu-bərgə kɵ̄hə bēr oł barьp ibizin. ēship āłьr. oł curtu cekpelikte ołьrar curtu bołьr. ałdьłar ajda gyzeḡ curtqa barƣaš aš́n'aqtar caraçaꞑ aꞑnə ber aꞑnaš gelip caraçaꞑ hałьr, oł gelpəš dīꞑnə bar dīꞑnəp tosqaš qьs̮tьqqa barƣaš sōnda qьštaḡlə bər qьštagьdan gēlip yc ajda dьštanьr cas bołu bērgən dajƣalə bər	улуг хем кыдыында чазаг чазын олурар чер ибизин анхайладып алыр анхэ улгады бээрге дайгаа үне бээр сээк мас чок черге баар чайлыкка баргаш үч ай чайлаар серин болу-бээрге көхэ бээр ол барып ибизин ээшип аалыр. Ол чурту чекпеликте олырар чурту болыр алдылаар айда гүзег чуртка баргаш ашньактаар чарачаң аңнай бээр аңнааш гелип чарачаң халыр, ол гелпеш дииңнээ баар дииңнер доскаш кыштыкка баргаш соонда кыштаглээ бээр кыштаандан гелип үч айда дыштаныр час болу берген дайгалай бээр	улуг хем кыдыында чазаг чазын олурар чер ивизин анайладып алыр анай улгады бээрге тайга үне бээр сээк маас чок черге баар чайлагга баргаш үш ай чайлаар сериин болу бээрге көже бээр ол барып ивизин эжештеп алыр. Ол чурту 8 айда олурар чурту болур алдылаар айда күзег чуртка баргаш ирей чараш-аң аңнай бээр аңнааш келип чараш-аң экээр, ол келгеш дииңнеп баар дииңнеп дооскаш кыштагга баргаш соонда кыштаглай бээр кыштаандан келип үш айда дыштаныр час болу берген тайгалай бээр

Мооң адаанда таблица болза үстүнде бижикке тайылбыр-дыр. Очулгада бар диалект сөстерниң утказын моон көрүп аап болур. Очулгада бир солун сөс бар. Ол дээрге кыштаглай бээр биле кыштаандан келип деп сөстер-дир. Тофа дылда ӄыъштағ деп сөс ийи уткалыг, ооң өске утказы болза «шуулган», «хурал-суглаа» дыр. Үстүнде бижикте кыштаглай бээр дээрге шуулганче чоруй баар дээни ол-дур, кыштаандан келип дээрге шуулгандан келип дээн-дир. Тофаларның шуулганы чылдың-на 12 айда бооп турган. Оларның чугаазында «кыштаг» деп сөстүң ийи дугаар утказы ынчалдыр тыптып келген боор.

чаа түрк транскрипция	амгы тофа дыл	тожу диалектизи	литературлуг дыл
caraçaꞑ	чараӌаӈ	чараш-аң	киш
cekpelik	чеъкпелік	алдылаар ай	8 ай
aš́n'aq	ашняӄ-аӈ	ирей	адыг
qьštaḡ	ӄыъштағ		шуулган

Латинчиткен тракскрипция	Траслитерация	Очулгазы
men qara čoγdь kiži-men		мен кара-чогды кижи мен
men sīꞑ čəniꞑ-men	мен сиң чээниң мен	мен сээң чээниң мен
bis d̬uβa giž̬i-bis		бис дува бис
bis oł gižiniꞑ ґ̬ьstarь-bis	бис ол гижиниң гыстары бис	бис ол кижиниң кыстары бис
bis orustar emes-bis	бис орустар эмес бис
siler duβalar-siler (~ -sler)		силер дувалар силер
siler baj-siler (~ -sler)		силер бай силер

Чогум, тофа дылдың үннери тыва дылда ышкаш олчаан диин. Бо таблицада чамдык көзенектер хос, чүге дээрге чамдыкта тофа биле тыва дыл шуут дөмей бооп турар.

• β дээрге тыва дылда ‘ава’ деп сөсте ышкаш үн-дүр.
• g деп үн сөс эгезинде арай дыңзыг дыңналыр. Тыва дылда сөс эгезинге ындыг үн турбас.
• [е:] узадыр адаан мурнуу одуругнуң, ортаа көдүрлүүшкүннүң, эрин-биле адавас, делгем адык үн-дүр.
• siler (~ -sler) ол ийи предикаттыг ат орнун адаарының аайы-биле айыткан. Тофа кижи бирде ‘силер’ деп адаар, бирде анаа-ла ‘слер’ дээр.

В. И. Рассадиниң эртем ажылындан алган тоол.
Иресаң бiле hөөрүк.
(тофа үлегер)
Бiр қада шаанда бiрəə иресаң аштэйi бергеш, чиир чүме тiлеп чораан. Ол чылын кат кузук чок болган. Ол иресаң төдү тагларны кезип чорийiдыры. Илəə кылаштаары та ҷок, киши көрүбидэрр. Киши көрсе ле ча-согуну бле аътар. Брəə бөҷүктүғ қаълпақта чоруп чоруда, куруғ чеълпiктэр көъфей. Ында көөрдэ, hөөрүк сунуп чору. Иресаңны гөргеш, орулаан үдүн қуду кiре бердi. Иресаң көрүвiткен. Иресаң барып, соодаҷэйн hөөрүк бiле дэрдэ, hөөрүк сооданып билбес. Сыйт-пурт ла дэп туру. Ам иресаң қазып кiре вердi орусун. Һөөрүктүң орусуңа чөътэрдэ, hөөрүк ында олурған.

— Ам қузуқта чи! – дэйiдiрi.
Ам иресаң чип кiре вердi. Иресаң тотқаш:
— Ам мен тода вердiм! Оода чараш сен эрген! – дэйiдiрi hөөрүктү. – Ыньҷап төдү чүменi тодуруп қыня черлеп чыът! – дэйiдiрi.

Ыньҷа дəəш, иресаң hөөрүктүң оорhасын узун туърhусуңа чаа туътадыры чатсыдып. Ыньҷаарда иресанның беш тырғаа чаа туътқан чериндэ беш шыйығ туъпту берген. Аан hөөрүктүң оорһасы беш шубарлығ болу берген дэп үлегерләәр чүме қырған улус. Унуун бәәрi иресаң ору ла көрсе, қазып чиир.

Тофа тоолдуң очулгазы.
Ирей биле хөөрүк.
(тофа тоол)
Бир катап шаанда бир ирей аштай бергеш, чиир чүме дилеп чораан иргин. Ол чылын кат куъзук чок болган. Ол ирей шупту тайгаларны кезип чоруй-дыры. Ажык черге кылыштаары-даа чок, кижи көрүп каар. Кижи көрзе-ле ча, согуну-биле адар. Бирээ пөшчүктүг калбак черге чоруурга куруг челбиктер көвей чыдар турган. Ында көөрге хөөрүк халып чору-дур. Ирейни көргеш үңгүрүнче куду кире берди. Ирей көрүвүткен. Ирей барып хөөрүк-биле соодажыр дээрге, хөөрүк соодажып билбес болган. Сыйт, пурт-ла деп туру. Ам ирей казып кире берди үңгүрүн. Хөөрүктүң үңгүзүнге чедерге хөөрүк ында олурган.

— Ам куъзуктан чи! – дээн-дир.
Ам ирей чип эгеледи. Ирей тоткаш:
— Ам мен тода бердим! Чаптанчыг-дыр сен! – дээн-дир хөөрүктү. – Ынчап шупту чүмени тоттуруп, чурттап чыт! – дээн-дир.

Ынча дээш ирези-аң хөөрүктүң ооргазын чаа тудуп чассыдып каан. Ынчаарга ирейниң беш дыргааның чаа туткан черинде беш шыйыг тыпты берген. Оон хөөрүктүң ооргазы шокар болу берген деп чугаалаар чүме кырган улус. Оон бээр, ирей оңгар көрзе-ле казып чиир апарган чүме-дир.

Тофа тоолдуң очулгазынга онза тайылбыр.
Мында болза тофа чоннуң чугаазын очулдурарда литературлыг дылдың лесиказы ажыглаттынмаан. Улустуң аас-чогаалын эртем ёзузу-биле очулдурар дизе, тоолчу кижиниң сөс-домаан албан эдерер болза эки. Редактура хоралыг, ол тоолдуң шинчизин үрээр. Тофа дылга тожу улузунуң эрги чугаазы чоок боорга тожуларның диалектизинден чамдык сөстерни киирген.

• Тоорукту тофалар кузук дээр, тожулар куъзук дээр турган.
• Чугаалажыр деп сөстү шаанда тожулар соодажыр дээр турган. Тофалар соодаӌыр дээр. Литературлуг дылда ол сөс чугаа-соот деп нарын сөсте бар.
• «Чаа тудар» дээрге хол дестирип каар дээн уткалыг сөс-түр. Бо тоолда «чаа тудар» деп сөстер «холу-биле суйбап каан» дээн уткалыг очулдуртунар. Ол сөс каттыжыышкыны ховар-даа болза тыва чугаада бар ынчангаш ону хевээр артырдым.
• Тофа дылда «адыг» деп сөс чок. Олар адыгны ойзу адаар улус-тур. Чижээ: ашняӄ-аӈ, ирезаӈ, чоорһаннығ. «Иресаң» азы «ирезаң» дээрге «ирези-аң» диген нарын сөс-түр, Ол сөс «ире» биле «аң» деп ийи сөстен укталып тывылган. Очулгага ирези-аң деп сөстү домак бүрүзүнге ажыглаарга арай таарышпас-тыр. Тожунуң чону адыгны «ирей» деп сөс-биле хүндүлеп адаар логой. Ынчангаш тоолдуң адын «Адыг биле хөөрүк» дивейн, «Ирей биле хөөрүк» дизе эки-дир.

Тоолдуң тофа сөзүглелин топтап көөр болзуңарза чамдык домактарның тургузуу утка талазы биле төнмээн-даа ышкаш болур. Тофа тоолда ышкаш домактар тургузуун салдынмайн эдерип база болбас. Очулдурган домактарда таарыштыр дузалал кылыг сөзүн болгаш кезек артынчы сөстерни киирип каан.
Чижээ.

• Бiр қада шаанда бiрəə иресаң аштэйi бергеш, чиир чүме тiлеп чораан. — Бир катап шаанда бир ирей аштай бергеш, чиир чүме дилеп чораан иргин.
• Ында көөрдэ, hөөрүк сунуп чору. — Ында көөрге хөөрүк халып чору-дур.
• Унуун бәәрi иресаң ору ла көрсе, қазып чиир. — Оон бээр, ирей оңгар көрзе-ле казып чиир апарган чүме-дир.

Тываларны олар «чооды»^[12], азы чок болза, «aḓaš̱»^[13] дээр. Тофаларның чанында, Саян ажыр кожалары чоодулар боорга Тожунуң шупту улузун олар «чооды» дээр турган. Соонда шак ынчалдыр шупту тываларны олар «чооды» дээр апарган. «Адаш» деп сөс-биле тыва кижини хүндүлеп адап турар-дыр.

1. ↑ Тофаларский язык / «Языки народов Сибири, находящиеся под угрозой исчезновения» деп сайт.
2. ↑ В. И. Рассадин. Фонетика и лексика тофаларского языка. / отв. ред. Б. Цыдендамбаев. Бурятское книж. из-во. 1971. С. 5.
3. ↑ ^{3,0 3,1} ТОФАЛАРЫ (Карагасы) / «Оленный народ» деп сайт.
4. ↑ Ю. Ѳ. Штубендорф. О карагассахъ. – «Вѣстникъ Императорскаго Русскаго Географическаго Общества», 1854, Часть Двѣнадцатая, С. 229–246. Archived 2021-06-17 at the Wayback Machine
5. ↑ Ю. Ѳ. Штубендорф. О Карагассахъ. – «Этнографическій сборник издаваемый Русскимъ Географическимъ Обществомъ», 1858, Выпуск IV, С. 1–18 Archived 2021-06-17 at the Wayback Machine
6. ↑ “көвей” дээн сөс-түр.
7. ↑ ^{7,0 7,1} Рассадин, В.И. Современный тофаларский язык и его место в системе тюркских языков [Текст] / В.И. Рассадин. – Элиста: Изд-во Калм. ун-та, 2014. – С. 26–27 – Библиогр.: с. 201-212. – ISBN 978-5-91458-132-6.
8. ↑ Н.П. Дыренкова. Тофаларский язык. – В кн.: Тюркологические исследования. М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1963, С. 9.
9. ↑ Саян-Мерген: антология тофаларского фольклора XIX-XX вв. / [Преловский А. В., пер., стихотвор. перелож., реконструкции эпоса сост., вступ. ст.]. М.:Новый ключ, 2007. — С 5–6.: ил. – ISBN 978-5-7082-0171-1
10. ↑ Рассадин В. И. Этнический состав сойотов. (чедимчок шөлүг) // Международная научная конференция «Проблемы монголоведных и алтаистических исследований», 11-13 ноября 2009 г. [Текст]: [посвящ. юбилею профессора В.И. Рассадина: материалы]. Элиста: Изд-во Калмыцкого университета, 2009. - С. 162–165. ISBN: 978-5-91458-067-1
11. ↑ Прокофьев Г. Н. Этногония народностей Обь-Енисейского бассейна. // СЭ. 1940. вып. III, 1940. С. 67–76
12. ↑ Рассадин, В.И. Словарь тофаларсо-русский и русско-тофаларский: Учеб. пособие для уч-ся ср. шк. — СПб.: «Издательство “Дрофа” Санк-Петербург», 2005. — С. 119.. – ISBN 5-94745-111-5.
13. ↑ Рассадин, В.И. Фонетика и лексика тофаларского языка. Бурятское книж. из-во, 1971. — С. 151.

1. Н.П. Дыренкова. Тофаларский язык. – В кн.: Тюркологические исследования. М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1963, стр. 5-23.
2. Рассадин, В.И. Современный тофаларский язык и его место в системе тюркских языков [Текст] / В.И. Рассадин. – Элиста: Изд-во Калм. ун-та, 2014. – 218 с. – Библиогр.: с. 201-212. – ISBN 978-5-91458-132-6.
3. Рассадин, В.И. Словарь тофаларсо-русский и русско-тофаларский: Учеб. пособие для уч-ся ср. шк. — СПб.: «Издательство “Дрофа” Санк-Петербург», 2005. — 295 с. – ISBN 5-94745-111-5.
4. Чадамба З. Б. Тоджинский диалект тувинского языка. Кызыл, Тувкнигоиздат, 1974. — С. 136.

Тофа дыл болгаш тофалар дугайында сайт