Qazan

Şähär Qazan Bayraq Gerb İl Rusiä FederatsiäseRusiä Federatsiäse Töbäk Tatarstan CömhüriäteTatarstan Cömhüriäte Koordinatalar 55°47′27″ т. к. 49°06′52″ кч. о.HGЯO Eçke büleneş 7 idärä rayonı Mer İlsur Metşin Nigezlände 1005 Elekkege isemnär Bolğar äl-Cädid Mäydan 614,16 km² Märkäz bieklege 60 m Räsmi tel tatar, rus Xalıq sanı 1 145 435 keşe (2011) Xalıq tığızlığı 1865 keşe/km² Aglomeratsiä 1 560 000 keşe Milli sostav tatarlar, ruslar, çuaşlar Dini sostav möselmannar, xristiannar Etnoxoronim qazanlı UTC UTC+3 Telefon kodı +843 Poçta indeksı 420xxx Avtomobil kodı 16, 116 Räsmi säxifä http://www.kzn.ru/ sıltama [[Файл:|300px|Qazan (Җир)]]

Qazan (1918.-1928. yy. iske imla قزان) şähäre - bügenge Tatarstannıñ başqalası. Urısça - Казань, inglizçä – Kazan itep yazalar. İdelneñ sul yağında, Qazansu yılğasınıñ ike yarında da, İdelgä qoyğan tamağında urnaşqan. İdel-Uralnıñ iñ zur şähärlärennän berse sanala.

Mäydanı – 425,2 km₂. 7 administrativ rayonğa bülenä. Şähär xakimiätenä buysınğan bistälärne kertep, xalqı 2010 yılda – 1 145 435 keşe (tatarlar – 47,6 %, ruslar – 48,6%), 2002 yılda - 1085,5 meñ, 2008 - 1180,2 (1460 aglomeratsiädä). Avtomobil häm timer yullar üzäge. Yılğa portı. Xalıqara aeroport.

Anıñ salınu yılı bilgesez häm 1005-nçe yılda barlıqqa kilde dip sanala, çınlıqta anıñ tağın da borınğıraq buluı ixtimal. 10-XI ğasırlarda – İdel buyı Bolğarınıñ Tönyaq töbägendä säwdä itü häm doşman höcümennän saqlanu punktı. XIII ğasırdan 1430-yılları axırına qädär bäklek üzäge, 1438 yıldan Qazan Xanlığı märkäze. 1552 yılda Rus patşalığı tarafınnan yawlap alına. 1708-1920 yıllarda – guberna (1781-1796. yıllarda namestniklıq) üzäge. XIX ğasırdan Qazan Räsäy imperiäseneñ zur mädäni, fänni häm sänğät üzägenä äwerelä. 1791. yıldan teatr eşli, 1804.tä Räsäydäge täwge üniversitetlarnıñ berse açıla (Qazan Universitetı). 1811. yılda provinsiädäge berençe gazeta näşer itelä. 1905. Berençe Räsäy İnqilabı näticäsendä Tatarlarğa bar xoquqlar birelä, Tatar telendä gäcitlär näşer itelä başlıylar, Tatarça teatr barlıqqa kilä. XX ğasır başı – sänäğäti üseş çorı. Şähärdä küp fabrikalar, tramway barlıqqa kilä. Xalıq sanı tiz arta. 1918 yılda Rusiä watandaşlar suğışı waqıtında şähär cimerelmi, läkin xalqınıñ küpçelege qaçaq bulıp awıllarğa kitä. Watandaşlar suğışı waqıtında Qazan kontrrevolusion İdel-Ural Ştatı başqalası dip uylanıla. 1920 yılnıñ 27 mayınnan – TASSR, 1990 yılnıñ 30 avgustınnan – TSSR, 1992 yılnıñ 7 fevralennän Tatarstan Cömhüriäte başqalası.

Qazan qalası törle däwerdä törleçä atap yörtelä:

• 1103–1220 – Öçil ^{[чыганак күрсәтелмәгән 5315 көннәр]}
• 1220–1278 – Ğazan / Qazan
• 1278–1350 – Aqbikül ^{[чыганак күрсәтелмәгән 5315 көннәр]}
• 1350–1430 – Bolğar âl-Cädid, yäğni Yaña Bolğar
• 1430 yıldan birle – Qazan dip atala

Qazanda maşinalar tözü (oçqıç, boralaq, kompressor, vakuum texnikası, cılılıq ülçägeç, meditsina qoralları, gaz apparatları h.b.), metall eşkärtü, ximiä, neft ximiäse sänäğäte (polietilen, plastmass, yasalma kauçuk, yasalma yuu äyberläre, rezin-texnik eşlänmälär h.b. citeşterü); ciñel sänäğät (ös häm ayaq kieme tegü, kün, tire eşkärtü, tuqu şirkätläre); azıq-tölek sänäğäte (konditer fabrikası, it, söt kombinatları, sıra qaynatu zavodı h.b.) üseş ala; tözü materialları (timer-beton caylanmalar, silikat kirpeç, ere panellär) citeşterelä.

Qazanda Tatarstan Fännär Akademiäse, Räsäy Federasiäseneñ Qazan Ğilmi Üzäge; 50dän artıq fänni-tikşerenü institutı häm konstruktorlıq bürosı; Qazan Däwlät Universitetı, Medisina, Pedagogik, Texnika, Texnologik, Energetik, Mädäniät häm sänğät Universitetları; Konservatoriä; Arxitektura-Tözeleş, Awıl Xucalığı, Veterinär Akademiäläre; Finans-İqtisad, Säwdä, Biznes, Yuridik häm başqa İnstitutlar bar. Berniçä texnikum, kölliät, hönäri mäktäp häm lisey. 193 ğomumi belem birü mäktäbe.

Tatarstan Milli kitapxanäse, Nikolay Lobaçevski isemendäge Qazan Universitetı Fänni Kitapxanäse kebek ere kitapxanälär; Ğäliäsğar Qamal isemendäge Tatar däwlät akademiä teatrı, Musa Cälil isemendäge Tatar opera häm balet teatrı, Vasiliy Qaçalov isemendäge rus zur dramatik teatr, Kärim Tinçurin isemendäge Tatar Drama häm Komediä teatrı, Qazan Yäşlär Teatrı, "Äkiät" Qurçaq Teatrı h.b.; Tatarstannıñ Salix Säydäş isemendäge Zur konsert zalı, "Qazan" milli-mädäni üzäge; Filarmoniä; Sirk; Sport Sarayı; Tatarstannıñ Milli Muzeyı, Vladimir Lenin muzeyı, Sınlı sänğät Muzeyı, Ğabdulla Tuqay, Şärif Kamal, Musa Cälil, Maksim Gorki, Baqıy Urmançe, Salix Säydäş, Näcip Cihanov muzeyları h.b.

Qazannıñ tarixi üzäge – Kreml (Kirmän). Kirmänneñ diwarları häm manaraları 16. yözdä qorılğan; 17, 19, 20 häm 21. yözlärdä qat-qat yañartıla, rekonstruksiä-tözekländerü eşläre xäzergäçä alıp barıla, Qol-Şärif mäçete yañadan qorıldı); Söyembikä manarası; Blagoveşçenski çirkäwe (1552-1562); Gubernator Sarayı (1845-1848).

Şähärdä bügengäçä saqlanıp qalğan arxitektur istäleklär: Petropavlovski (Piter häm Paul) çirkäwe (1723-1726); Märcani (1766-1770), Apanay (1768-1769), Bornay (1872, Äcem (1890) mäçetläre; 18-19. yözlär häm 20. yözbaşı xakimiäte torağı, cämğiät binaları – Admirallıq kontorası (1770), Qazan Universitetı kompleksı (1820-1830), Şamil yortı (1903), Uşkova yortı (1903-1906) häm Qazan Xärbi Bülege Komanduşçiysı yortı (1906), Däwlät Bankı binası (1912-1915) h.b.

Baytaq qına arxitektur istälekläre, ş.i. Qazanğa Awrupa-Aziä tösmere birep torğan ğibadätxanälär häm dönyawi binalar 1930-1970. yıllarda (ä iñ soñğı – 1990-2000 !) yıllarda cimerelä, alar urınına zamança binalar tözelä; 1950-yıllardan soñ ğomumi proyektlar nigezendä tözelgän zur, yaña mikrorayonnar barlıqqa kilä (Sotsgorog, Därwişlär, Tankodrom, Tawlıq, Quartal, Jilka, Azino h.b.), cämğiät binaları salına; 1990-yıllar başınnan şähärneñ tarixi öleşen tözekländerü eşläre (küp arxitektur istäleklär cimerelgän häm mäñgegä yuğalğan!), 1997 yıldan metropolitän tözeleşe alıp barıla. Şähär xalqın iske toraqlardan uñaylıqları bulğan yaña fatirlarğa küçerü programması ğämälgä aşırıla.

Qazannıñ dönya sivilizasise üseşenä şaqtıy öleş kertüen, Räsäyneñ säyäsi, iqtisadi, fänni häm mädäni ber üzäge buluın iskä alıp, 1999 yılnıñ 1 sentäberendä Räsäy häm Tatarstan präzidentläre Boris Yeltsin häm Mintimer Şäymiev tarafınnan 2005 yılda Qazannıñ 1000 yıllığın räsmi töstä bilgeläp ütü turında färman çığarıla. Äzerlek eşläre alıp baru öçen Däwlät Komissiäse tözelä. 2000 yılnıñ 27 sentäberennän anı Räsäy präzidente Vladimir Putin citäkli.

Qazan xanlığı däwerendä Qazanda nigezdä Tatarlar, läkin başqa millät säwdägärläre häm ostalar yäşägän bulğan. Urıslar Qazannı basqaç, XX ğasırğa qädär Qazanda Tatarlarğa yäşärgä röxsät itelmäde, tik ber bistädä genä häm anısı da maxsus röxsät belän, ämma 2002 yılda Qazanda iñ kübe Tatarlar yäşi ide, alarnıñ sanı ~43% citte. Annarı Tatar-Urıs quşma ğäilä balaları belän Urıslar baralar, alar barısı da Urıslar bulıp sanala wä quşma sanı ~48%qa citä. Bolardan tış şähärdä Çuaş, Başqort, Mari, Udmurt wä başqa İdel-Ural xalıqları yäşi. Başqa xalıqlar da küp: Yähüd, Ärmän, Alman, Azäri, Üzbäk, Qazaq, Qırğız, Täcik, Törek, Qıtay, Vietnam w.b. xalıqları.

• 1550 – 60,000 çaması
• 1708 – 40,000
• 1830 – 43,900
• 1839 – 51,600
• 1859 – 60,600
• 1862 – 63,100
• 1883 – 140,000
• 1897 – 130,000
• 1917 – 206,600
• 1926 – 179,000
• 1939 – 398,000
• 1959 – 667,000
• 1979 – 989,000
• 1989 – 1,094,400
• 1997 – 1,076,000
• 2000 – 1,089,500
• 2002 – 1,085,500
• 2005 – 1,110,000
• 2008 – 1,180,238

Bügenge köndä iñ kiräkle tel Urıs tele bulıp tora. Bu xäl 1990-yıllardan başlap beraz üzgärde, balalarına tuğan telne öyrätü bara.

• İdel-Ural
• Tatarstan sportı

Викиҗыентыкта бу тема буенча

медиафайллар тупланмасы

Tatar (Turk) ve Möselman toy ve bayramları:

• Saban tuyı‎
• Näwrüz
• Qorban-Bäyräm
• Uraza-Bäyräm

Калып:Coor title d