Oradä

Oradea (Macarça Nagyvárad, Almança Großwardein) Rumıniädağı şähär ide, Bihor öyäzendä, Transilvaniä'dä urnaşqan. Xalqı sanı – 206.527 keşe (2002); şähär tiräsendäge bistälär belän isäplängän xalıq sanı 220.000 keşe. Oradea Rumıniä'neñ iñ räxätlänep yäşäwçe şähärlädän berse bula.

Şähär Macarstan çige yanında, Crişul Repede yılğası yanında urnaşqan.

Oradea turında täwge iskärtmä Latinça Varadinum isemle bularaq, 1113. yılda bula. Xäzerge waqıtqa çaqlı saqlanmağan Oradea Kirmäne (xäräbälär genä saqlanğan) turında täwge iskärtmä Mongol-Tatar yabırıluına aldınnan 1241. yılda bula. 16. yözkä qädär şähär üsmi. 1700. yıllardan Vena injinere Franz Anton Hillebrandt şähärne Baroque stilendä planlaştıra. 1752.dän başlap Rom-Katolik Cämiğ Çirkäwe, Yepiskop Sarayı häm Muzeul Ţării Crişurilor (Criş Cire Muzeyı).

Oradea elektän Rumıniä'neñ iñ gärläp üsäwçe şähärlärdän berse, çönki ul Macar çige yänäşäsendä urnaşqan häm ul ilneñ Könbatış Awrupiğa qapqası. 1989. yıldan soñ Oradea iqtisadi yañartu kiçerä, lâkin yañartu, ğomumän, sänäğättä tügel – uñaylıqlarda bula.

Oradea'nıñ eşsezlek däräcäse 6,0% ide, urta Rumıniä'neñ däräcäsennän azraq, läkin Bihor öyäzeneñ däräcäsennän 2%qa zurraq. Oradea Bihor öyäzneñ xalqınıñ 34.5% genä bularaq, öyäzeneñ sänäğät produktınıñ 63% citeşterä. Töp citeşterülär – cihaz, tuqıma häm kiemnär, aşamlıqlar.

2003. yılda Oradea'da Lotus Market isemle berençe säwdä üzäge açıla.

• 1910: 69.000 (Rumınnar: 5.6%, Macarlar: 91.10%)<br>
• 1920: 72.000 (R: 5%, M: 92%) <br>
• 1930: 90.000 (R: 25%, M: 67%) <br>
• 1966: 122.634 (R: 46%, M: 52%) <br>
• 1977: 170.531 (R: 53%, M: 45%) <br>
• 1992: 222.741 (R: 64%, M: 34%) <br><br>

2002. yılda isäp alğan.

• Rumınnar: 145,295 (70.4%)
• Macarlar: 56,830 (27.5%)
• Çegännär: 2,466 (1.2%)
• Almannar: 566 (0.3%)
• Slovaklar: 477 (0.2%)
• Yähüdlär: 172
• Ukrainnar: 76
• Bolğarlar: 25
• Urıslar: 25
• Serblar: 17
• Çexlar: 9
• Töreklär: 9

Şähär şundı rayonnarğa (quartallarğa) bülänä: (Rumınça: cartiere):

• Centru Oradea (şähär üzäge)
• Vie
• Nufărul
• Rogerius
• Velenţa
• Cantemir
• Ioşia

Şähär keşetaşunı OTL yörtä. Şähärdä 3 tramway marşrutı (1R, 1N, 2, 3R, 3N) häm berniçä autobus marşrutı. Şähärdä 3 poyızd stansílar: üzäk, Vest häm Est. Vest stasísı Ioşia quartalında, Oradea isemle üzäk stansí, şähär üzägendä urnaşqan (Vie quartalı yanında).

Oradea arxitekturı Kommunist çorı şähär çitendä urnaşqan bínalarınnan häm matur tarixi (ğomumän Baroque stilendä) Austro-Macarstan çorı şähär üzägendä urnaşqan yortlarınnan tora.

Kommunist çorında häm Kommunistlardan soñ berniçä yıllarda bu tarixi yortlarnıñ küpçelege tuzalar. 2002. yıldan soñ alarnıñ küp sanı restavratsiälänälär, şähärgä tarixi üzençel kilbät qayta.

Şähär yänäşäsendä Băile Felix şälâmät spaları urnaşqan.

Qızıqlı häykällär:

• Muzeul Ţării Crişurilor – 365-täräzäle baroque muzeyı
• Catedrala barocă – Romanianıñ baroque cämiğ çirkäwlärennän iñ zurısı
• Cetatea Oradea – bişpoçmaqlı Oradea Kirmäne
• Biserica cu Lună – Awrupıda berdänber Ay fazaların kürsätüçe çirkäw säğäte
• Pasajul 'Vulturul Negru' – 'Black Eagle' Passage
• Muzeul 'Ady Endre' – böyek Macar şäğirneñ yortı
• Teatrul de Stat – Däwlät Teatrı, anıñ planın Awrupıda 19. yözdä 100läp teater tözätkän ike Austrialı arxitektorlar tözätte
• Oradea'da törle dinnärdän 100 kälisä, alarda 3 sínagog häm Könşığıç Awrupınıñ iñ zur Baptist çırkäwe.

• Attila patşası
• Ödön Beothy
• Carl Ditters von Dittersdorf
• Michael Haydn
• Bernat Munkaçi
• Frida Kalo
• Bela Kun
• Julia Varady

(de:Liste der Erzbischöfe von Großwardein)

• Oradea webcam 2007 елның 14 октябрь көнендә архивланган.
• Oradea Online
• Oradea tourism 2007 елның 22 февраль көнендә архивланган.
• Oradea'nıñ räsmi säxifäse
• Oradea Jurnal Bihorean säxifäse
• Oradea Realitatea Bihoreana säxifäse 2004 елның 5 декабрь көнендә архивланган.
• Oradea'nıñ matur fotoräsemnär The Real Transylvania 2005 елның 20 ноябрь көнендә архивланган. säxifäsendä