Питрәч районы

Питрәч районы

Герб Байрак
Ил	Русия
Статус	Район
Җөмһүрият	Татарстан
Административ үзәк	Питрәч
Нигезләү датасы	1930 елның 10 августы
Муниципаль район башлыгы	Рәис Сөләйманов район башкарма комитеты җитәкчесе в.б.[1]
Башкарма комитеты җитәкчесе	Хәбибуллин Альберт Валерьевич
Халык саны  (2019)	40 170 кеше
Халык тыгызлыгы	29,7 кеше/км²
Милли состав	татарлар — 57,0%, руслар — 40,2% [2]
Дини состав	мөселманнар, православ
Мәйдан	1361 км²
Диңгез өстеннән биеклеге  • Урта биеклеге	150 м
Сәгать поясы	MSK (UTC+3)
Автомобиль номерлар коды	16, 116
http://pestreci.tatar.ru/
Питрәч районы Викиҗыентыкта

Питрә́ч районы́ (рус. Пестречи́нский райо́н) – Россия Федерациясе Татарстан Республикасы составында муниципаль берәмлек. Зур социаль-икътисади уңышка ия булган муниципаль район, гомуми мәйданы – 1361 м², Татарстанның төньяк-көнбатышында урнашкан муниципаль. Административ үзәк – Питрәч авылы.^[3]. 2019 елда район халык саны 45 054 кеше тәшкил итә.^[4].

Питрәч районы – Татарстанның авыл хуҗалыгы өлкәсендә иң әһәмиятле төбәкләрнең берсе. Төп икътисади тармаклары арасында ит һәм сөт җитештерү, терлекчелек, кошчылык, ат үрчетү, җәнлекчелек.^[5].

Район территориясендә республика әһәмиятендәге «Ленино-Кокушкино» Дәүләт тарихи һәм мәдәни музей-тыюлыгы эшли, анда Владимир Ульянов бабасы Александр Бланк утары ^[6] урнашкан. Шулай ук Питрәч авылы янында тарихи һәйкәл – бронза гасыр Питрәч тукталышы (безнең эрага кадәр XVIII—IX гасырлар) бар.^[6]

Район Кама елгасының уң ягында урнашкан, гомуми мәйданы 1361 м². Төньякта Питрәч районы Биектау һәм Арча районнары белән чиктәш, көнчыгышта — Теләче, көньякта — Балык Бистәсе һәм Лаеш районнары белән. Төбәкнең көнбатыш өлеше Казанга тоташа^[7][8] .

Яшел очлы куе кызыл кырда, барысыннан да өстә — шул ук төстәге ашлык белән тулы алтын кувшин, аның өстендә алтын әтәч тора, төрле якка караучы, бер-берсенә каршы утыручы, койрыклары аяк төбендә яткан чәшкеләр кувшинны тота[9].

Питрәч районы гербы 2007 елда расланды һәм 3190 нчы саны белән Россия Федерациясенең Дәүләт геральдия регистрына кертелде. Герб үзәгендә кувшин сурәтләнгән, чөнки төбәктә яшәүчеләр зәркән, күн, агач һәм металл эшкәртү производстволары белән актив шөгыльләнгәннәр. Ашылк белән тулыландырылган кувшин игенчелек традицияләрен һәм район икътисадының нигезен тәшкил итүче заманча авыл хуҗалыгы җитештерүен символлаштыра. Ике чәшке икътисадның алга киткән башка тармагын — җәнлек тиресен җитештерүне чагылдыра. Гербта кызыл төс хезмәт сөючәнлек, көч, батырлык, матурлык сыйфатларыннан гыйбарәт. Уңыш, байлык, кояш энергиясе һәм җылылык алтынны тәңгәлләштерә. Яшел төс — табигать, сәламәтлек, яшьлек, тормыш үсеше символы^[7].

Район байрагы герб нигезендә эшләнгән һәм 2007 елның маенда расланган. Ул — кызыл тукыма, аның аскы ягында байракның киңлеге 2/9 ле яшел полоса урнашкан. Үзәктә дә ике чәшке бар, алар өстендә әтәч торган сары кувшинны тоткан^[7].

Район административ үзәк — Питрәч авылы хөрмәтенә аталган. Исем килеп чыгышының ике версиясе бар. Беренчесе буенча, «Пестрецы» «чуар халык», ягъни XV-XVI гасырларда төбәктә төпләнеп утырган төрле эшчеләр — агачтан кисүчеләр, киез итекчеләр, чүлмәкчелщр, балта осталары, тегүчеләр исеменнән барлыкка килгән. Икенче версия фаразлавынча, исем җирлектә еш очрый торган моховик гаиләсеннән "чуар" гөмбәләреннән килеп чыга^[10].

Беренче кешеләр хәзерге Питрәч районы территориясендә бозлык чоры ахырында урнаша башлаганнар. Алар балык тоту һәм аучылык белән шөгыльләнгәннәр — аларның тукталышлары соңыннан Питрәч авылыннан ерак түгел табылган. Авыл үзе 400 елдан артык элек Явыз Иван Казанны яулап алганнан соң барлыкка килгән. Аның идарә иткән елларда Идел ярындагы Зөя тавында Троице-Сергиев монастыре төзелә, аны төзүчеләргә Иван IV Казаннан көнчыгышка таба җир бүләк итә. Ул якларда беренче җирлек Троицкая Пустошь дигән исем алды. Соңыннан районга төрле һөнәр ияләре актив күченә башлады. XVI гасырда төбәктә чүлмәк җитештерү аерым үсеш ала, аннары ул татар милли орнаментлары белән нәфис керамика җитештерүгә үзгәрә^[7][10].

1787 елда Питрәч халкы 865 ир-ат һәм 913 хатын-кыз тәшкил иткән, барлыгы 310 өй булган. 1901 ел мәгълүматлары буенча, Питрәчтә 356 өй, 2259 җан, 66 шәхси гончар йорты, берничә зур булмаган кирпеч заводы, сәнәгать тибындагы ике чүлмәк заводы, керамик төтен торбалары, керамик плиткалар, чүлмәк плиткалар җитештерү линиясе^[11].

Питрәч районы 1930 елның 10 августында оештырыла^[11]. 1920 елга кадәр аның заманча территориясе Лаеш һәм Казан өязләренә кергән, 1920-1927 елларда ул ТАССРның Лаеш һәм Арча кантонына керә, 1927-1930 нчы елларда ул Арча кантонында гына була^[3].

1991 елда ССРБ таркалганнан соң, Татарстан Россия составыннан чыгарга һәм бәйсезлек алырга омтылган.1992 елда референдум үткәрелгән, аның нәтиҗәләре буенча Татарстан дәүләт суверенитетын игълан иткән. Әмма соңыннан төбәк суверен республика хокукларында Россия составында калу карарын кабул иткән. Шул ук вакытта Татарстан мөстәкыйль социаль-икътисади сәясәт үткәрә башлаган, республика составындагы районнар зур бәйсезлек алган^[12]

1998 елдан 2013 елга кадәр Питрәч районын Шәйхулла Насыйбуллин җитәкләгән, аннан соң башлык итеп Эдуард Дияров билгеләнгән, ул районда авыл хуҗалыгын актив үстерә башлаган^[13]. 2018 елдан районда Илһам Кашапов җитәкчелек итә^[14][15].

2019 елга булган мәгълүматларга караганда, төбәктә 45 054 кеше яшәгән. Этник яктан район гетероген һәм аның 57% ы татарлар, 38% рус халкы, аерым 2% керәшен татарлары һәм чуаш, әрмән, грузин, мари һәм украиналыларның аз санлы төркемнәре тәкъдим ителгән.

2001 елдан 2011 елга кадәр төбәктә халыкның тискәре үсеше күзәтелде. 2012 елда туучылар саны аз гына артты: туучылар саны 343 кеше булган, 332 теркәлгән үлемнәр санына каршы. Шулай ук соңгы ун елда үлемнәр саны кимүе күзәтелә.

• Иван Авдеев — Приютово авылында туа (бүгенге көндә юк) — ССРБ атказанган очучысы.
• Пётр Гаврилов — Әлбәдән авылында туа — Советлар Берлеге Каһарманы.
• Сергей Лывин — Черемышево, рәссам, Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исемендәге дәүләт премиясе, 1978.
• Минһаҗ Конов — Күн авылында туа, инкыйлабчы, педагог, журналист.
• Мәгъсүм Гәрәев — Шәле авылында туа, журналист, язучы.
• Айдар Хафиз (1943, Күн) — Камал театры артисты. ТР халык (2001), РФ атказанган (2014) артисты.
• Гөлназ Нәүмәтова (1980, Ленино-Ко��ушкино), Тинчурин театры актрисасы, ТР атказанган артисты (2013).
• Федор Батков (1961, Питрәч), ТР биологик ресурслар буенча дәүләт комитеты рәисе (2017 елдан).
• Валерий Кандилов (1952, Питрәч), ТР социаль-икътисадый мониторинг комитеты рәисе (2017 елдан).
• Динар Зәкәрия улы Хәмитов (1980–2022), подполковник, артиллерия реактив дивизионы командиры (2016-2022).

Питрәч районында 21 авыл җирлегендә 74 торак пункт бар.

Районда «Пресс» компаниясе авыл хуҗалыгы машина төзелеше өлкәсендә алдынгы. Районның эре предприятиеләре булып район эксплуатацион газ хезмәте һәм «Партнёр» һәм «Строитель» оешмалары була^[5].

Район Татарстанның агросәнәгать комплексын^[13] үстерүнең төп ноктасы булып тора һәм урбанизация булмавы белән аерылып тора. 2013 ел хәле буенча авыл халкы өлеше 100% тәшкил иткән^[31]. Шул ук вакытта район Татарстанда эшсезлек дәрәҗәсе буенча алда бара, 2020 елда ул 4,11% тәшкил итә, бу — республика буенча уртача күрсәткечтән ике тапкырга югарырак^[32][33].

Төбәктә терлек азыгы, бөртекле, кузаклы культуралар, көзге арыш, арпа, солы, бәрәңге үстерәләр^[5]. Район территориясендә барысы 26 авыл хуҗалыгы оешмасы урнашкан, шул исәптән авыл хуҗалыгы кооперативы, ярдәмче хуҗалыклар, җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятьләр, акционер җәмгыятьләр һәм крестьян хуҗалыклары. Терлекчелектә төп өлкәләр ит-сөт терлекчелеге, кошчылык, ат үрчетү, җәнлекчелек була. 2017 елда районда авыл хуҗалыгының тулай продукциясе 3,9 млрд. сум тәшкил иткән, аның күпчелек өлеше — терлекчелек тармагы^[5].

Питрәч районында фермерлык хуҗалыкларына һәм шәхси хуҗалыкларга ярдәм итү программалары бар, аларга субсидия бирәләр, шул исәптән мини-фермалар төзүгә, саву аппаратлары сатып алуга, яшь кош-корт сатып алуга һәм башкаларга да бирелә. Районның авыл хуҗалыгында эре инвестор булып «Ак Барс холдинг»^[34] компаниясе тора. Бюджетны барлыкка китерүче башка предприятиеләр арасында — Кощак җәнлек совхозы, «Ак Барс» Питрәч кошчылык фабрикасы («Пестречинка» бренды), «Газовик» компаниясе («Богородский», «Татар» һәм «Шигалеевский» бүлекчәләреннән тора), «Кощаковский» АХП, «Ушня» балык хуҗалыгы, «Казан» ТКЗ, «Карповка», «Пестрецы-агро», «Рацин-Шали», «Питрәч азык-төлек корпорациясе» ПСХ^[14][5].

Питрәч районы инвесторлар белән эшне үстерә. 2017 елда бер кешегә инвестицияләрнең күләме 230,9 мең сум^[13] тәшкил итте. 2018 елда районда берничә эре инвестиция проекты эшли башлады, алар арасында «Данафлекс» компаниясенең сыгылмалы төргәк җитештерү базасын реконструкцияләү, проектка инвестицияләр күләме 140 млн сум тәшкил итте; алкоголь продукциясенең күпләп сату складларын төзү (200 млн тирәсе җәлеп ителде); сөт эшкәртү заводын ачу (30 млн); полиэтилен торбалар җитештерү (20 млн)^[14]. 2018 елда инвестицияләрнең күләме 8 млрд сумнан артык булды, шуларның 906 млн ы авыл хуҗалыгы үсешенә кертелде^[35].

2019 елда районда инвесторлар белән эшләү өчен онлайн CRM-система эшләтеп җибәрделәр, ул үзара нәтиҗәле мөнәсәбәтне тәэмин итү, администрация тарафыннан хезмәт күрсәтү вакытын кыскарту һәм районга инвестиция проектларын мөмкин кадәр арттыру өчен мөһим^[36][37].

Районда «GreenwichPark Пестрецы» сәнәгать мәйданчыгы (2020 елга анда ике резидент — «Спектр» һәм «Технопарк») һәм «Данафлекс» компаниясе технопаркы эшли^[13][38].

2019 елда Питрәч районы башлыгы Илһам Кашапов БДБ катнашучыларының Парламентара ассамблеясендә авылның тотрыклы үсеш моделен тәкъдим итте. 2015 елдан 2019 елга кадәр әлеге модель кысаларында районда 575 мең м² торак файдалануга тапшырылды, бу — районга тагын 11,3 мең кешене җәлеп итте, шуннан соң халык 43,7 мең тәшкил итте^[39]. Төзелә торган торак күләме буенча Питрәч районы Казан һәм Яр Чаллыдан кала өченче урында тора^[40]. 2020 елда Питрәч районы торак йортларның бер кешегә исәпләгәндә, файдалануга тапшырылган гомуми мәйданы буенча беренче урынны алды^[32]. Мәсәлән, «Царево» торак комплексы исәбенә генә дә Питрәч районы халкы 16 меңгә артты^[41].

Питрәч районы аша әлеге зур автомагистральләр уза: М-7 (Идел) «Мәскәү — Казан — Уфа», Шәле — Саескан Тавы, Казан — Ленино-Кокушкино — Теләче — Шәмәрдән, Иске Шигали — Питрәч — Колай (М-7). Транспорт министрлыгы район территориясендә «Көнбатыш Ауропа — Көнбатыш Кытай» транспорт коридоры автомагистраленең бер өлешен (Йошкар-Ола — Шәле) уздыруны планлаштыра^[14][5][13]. М-7 трассасы Мамадыш трактын кисеп чыгуы бөкеләр сәбәбе булып тора. Бу проблеманы хәл итү өчен, 2021 елда Вознесенск тракты төзелә башланырга тиеш, ул Мамадыш трактын бушатачак^[40].

Районның иң зур су чыганагы Мишә елгасы булып тора. Районда барлыгы 146 чишмә ачылган, шуларның 7 се тарихи әһәмияткә ия^[42].

Район территориясендә Ленино-Кокушкино дәүләт табигый-тарихи тыюлыгы — ясалма урманнар участогы урнашкан, алар Үшнә елгасының су саклау зонасында нарат һәм карагай токымнарыннан гыйбарәт^[42].

Сәламәтлек саклау өлкәсендә шифаханә, стационар һәм реанимация бүлеге, 4 табиб амбулаториясе эшли. Районда 36 медицина учреждениесе эшли. Алар исәбенә Питрәч үзәк район хастаханәсе, Кощак, Ленин -Кокушкино, Пановка һәм Шәле табиб амбулаторияләре, шулай ук 31 фельдшер-акушерлык пункты керә.^[5]

Районда «Татмедиа» филиалы — «Пестрецы-информ» эшли, аның составына рус һәм татар телләрендәге «Алга» газетасы һәм «Питрәч» телеканалы керә.

Питрәч районында һөнәри лицей (2015 елдан филиал), 29 гомуми белем бирү учреждениесе, 13 мәктәпкәчә учреждение, сәламәтлеге чикле балалар өчен 1 мәктәп-интернат, балалар иҗат үзәге, 2 балалар сәнгать мәктәбе (Питрәчтә, Ленино-Кокушкинода), балалар-яшүсмерләр комплекслы спорт мәктәбе эшли.

Питрәч районы «Татарстанның энҗе муенсасы» туристлык маршрутының кече боҗрасына керә. Район территориясендә Владимир Ульянов — Александр Бланк утары булган "Ленино-Кокушкино" республика әһәмиятендәге дәүләт тарихи-мәдәни музей-тыюлыгы урнашкан^[42]. Аркатово авылында искитмәле икона сакланган 1746 елгы Смоленск-Богородицк чиркәве эшләп килә. Чиркәү янында бөтен төбәктән хаҗилар җәлеп итә торган өч изге чишмә ага^[42].

Питрәч районында керәшеннәр яши, бер керәшен чиркәве — Керәшен Сәрдәсе авылындагы Изге Николай гыйбадәтханәсе эшләп килә^[43]. Казан арты һәм Питрәч районы керәшеннәре мәдәнияте керәшеннәрнең халык традициясе эталоны булып санала. Питрәч районының керәшеннәре иске керәшен татарлары булган һәм XIX гасырда да мәҗүсиләр дини йолаларын саклап калганнар. Шул ук вакытта XVI гасырдан XX гасыр башына кадәр керәшеннәр күп кенә христиан ышануларын кабул иткән, алар керәшеннәрнең иске традицияләре белән яраша башлаган^[44][43]. Совет чорыннан соң керәшеннәрнең мөселман-татарлардан дини һәм мәдәни-көнкүреш аермасы аерым бер халык статусын тану буенча керәшен оешмаларының таләпләренә сәбәп булды^[44]. Районның иң танылган керәшене — Советлар Союзы Герое Пётр Гаврилов, Брест ныгытмасы сакчысы^[43]. Районда туып үскән икенче бер шәхес — Приютово авылында туган ССРБның атказанган очучы-сынаучысы Авдеев Иван Егорович.

Питрәч районында үзәкләштерелгән клуб һәм китапханә системалары эшли, Питрәч туган якны өйрәнү музее үз эшен алып бара, ул үзенә Керәшен Сәрдәсе авылында керәшеннәрнең көнкүрешен һәм милли мәдәниятен өйрәнү бүлеген кертә. Шулай ук Әлбәдән авылында Советлар Союзы Герое Петр Гаврилов исемендәге музей бар^[5].

2013 елда Питрәч авылы территориясендә Мишәнең уң як ярында, Питрәч урманчылыгының Лаеш урман хуҗалыгы массивында борынгы кешеләрнең ике тукталышы табылды — Питрәч стоянкасы (безнең эрага кадәр XVIII-IX гасырлар, бронза чоры) һәм гарино-бор мәдәниятенә караган энеолит чоры стоянкасы (безнең эрага кадәр III-II мең ел). Барлыгы Мишә ярлары буйлап археологлар 45 метр озынлыктагы мәдәни катламны теркәгәннәр^[42].

2010 елда Ленино Кокушкино авылы тирәсендә Мәскәү хакимнәре Иван III, Василий III, Иван IV исеменнән Мәскәү, Тверь, Новгород һәм Псков тәңкә дворларында коелган 350 көмеш тәңкә хәзинәсе табылган^[45].