Yavşan

Yavşan
	A. absinthium (üst) A. mauiensis (alt)
Biyolojik sınıflandırma
Âlem:	Plantae;
Bölüm:	Magnoliophyta ; (Kapalı tohumlular);
Sınıf:	Magnoliopsida ; (İki çenekliler);
Takım:	Asterales;
Familya:	Asteraceae (Papatyagiller);
Alt familya:	Asteroideae;
Oymak:	Anthemideae;
Cins:	Artemisia; L., 1753

Yavşan ya da Pelin (Artemisia), papatyagiller (Asteraceae) familyasından 200-400 arasında türü bulunan, genellikle Kuzey ve Güney her iki yarımkürede kuru ya da yarı kurak habitatlarda yetişen, sert otsu ya da çalımsı bir bitki cinsi. Yavşan otu olarak da bilinir ve bu adla anılan Veronica ile karıştırmamak gerekir. Pelin otu (A. absinthium) türü vermut şarabı yapımında kullanılırken tarhun (A. dracunculus) türü mutfakta kullanılan baharattır.

Çoğunun yaprağı beyaz tüylerle kaplıdır. Türlerinin çoğundan elde edilen uçucu yağlarda güçlü aromalar ile terpenoid ve seskiterpen lakton bileşiklerinden kaynaklanan acı tatları vardır. Memelilerce yenmez, ancak bazı Lepidoptera tırtıllarının besin bitkisidir. Çiçekleri ufaktır ve rüzgârla tozlaşır.^[1]

Bazı botanikçiler Artemisia cinsini birtakım cinslere ayırma eğilimindedirler; fakat, DNA analizleri^[2] Crossostephium, Filifolium, Neopallasia, Seriphidium, Sphaeromeria cinslerinin ayrımını desteklemezken, Stilnolepis, Elachanthemum, Kaschgaria cinslerinin ayrımını destekler.

Adlandırma

Yavşan adı Türkçe kökenlidir.^[3] Orta Türkçe dönemine ait Divânu Lügati't-Türk'te «yapçan» (ىَبْجانْ) ve «yawçan» (ىَٯْجانْ) biçimlerinde geçer.^[4] Orta Türkçe döneminden beri Türk dillerinde kullanılır: Azerice yovşan (eski yazı: jовшан), Türkmence yovşan (eski yazı: ёвшан), Başkurtça yuşan, Kumukça yuvşan (ювшан), Nogayca yuvsan (ювсан), Kazakça juwsan (жусан), Kırgızca cuuşan (жуушан), Özbekçe yavşån (явшон), Tuvaca çaşpan, Halaçça ạvşān.

Pelin adı Türkçeye Bulgarca пелин pelin kelimesinden geçmiş bir alıntıdır^[5] ve benzerleri İslav dillerinde kullanılır: Sırpça пелин pelin, Hırvatça pelin, Slovence pelin, Rusça полынь polın’, Ukraynaca полин polın, Çekçe pelyněk. Balkan İslav dillerinden Arnavutçaya (pelin), Rumenceye (pelin) ve Yunancaya (πελῖνος pelinos) da geçmiştir.

Turhan Baytop'un Türkçe Bitki Adları Sözlüğü adlı çalışmasına göre Anadolu'da yavşan'lı ve pelin'li adlandırma:^[6]:Artemisia abrotanum → erkek pelin, kara pelin

Artemisia absinthium → acı pelin, acı yavşan, ak pelin

Artemisia campestris → kara yavşan

Artemisia herba-alba → yavşan

Artemisia santonica → deniz pelini, deniz yavşanı, kokulu yavşan

Artemisia songarica → yavşan

Artemisia Latince cins adı Yunan tanrıçası Artemis'in adından çıkmıştır.^[7] Kimilerine göreyse MÖ 350 yılında ölen botanikçi ve tıbbi araştırmacı Karyalı II. Artemisia'nın adından gelir.^[8]^[9]

Tıbbi kullanımı

Halk tıbbında kullanımı

Türkiye'de 20 kadar türü yetişir ve bazı türleri iştah açıcı, kurt düşürücü, kuvvet verici ve ateş düşürücü olarak özellikle sıtmaya karşı kullanılır.^[10]

Farmakolojik kullanımı ve etkinliği

Farmakolojide yavşan yağının bakteri (Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis), maya mantarı (Candida albicans, Cryptococcus neoformans), deri mantarı (Trichophyton rubrum, Microsporum canis, Microsporum gypseum), Fonsecaea pedrosoi, Aspergillus niger üzerinde büyümeyi engelleyen inhibitör etkisi vardır.^[11]

Artemisia absinthium ekstrelerinin bazı gram-pozitif ve gram-negatif bakterilere karşı antimikrobiyal bir aktivite göstermesine rağmen kullanılan maya kültürlerine karşı antifungal bir aktiviteye sahip olmadığı saptanmıştır.^[12]

Besin olarak kullanımı

Birçok türünün aromatik yaprakları tıbbidir ve bazıları tadlandırıcı olarak kullanılır. Çoğunun acı tadı vardır. Tarhun (A. dracunculus) özellikle Fransız mutfağında önemli mutfak otudur. Almanya'da vermut şaraplarına tadını veren Artemisia absinthium türüdür. Orta Doğu Arap ülkelerinde olduça acı olan Artemisia arborescens ile nane ve çay birlikte çay olarak demlenir. Aynı zamanda yüksek alkollü bir içki olan Absinhte yapımında kullanılmaktadır. Bitkinin aroması ve halosinojen etkisi absinthe içkisinin kendine has tadının oluşmasında rol oynar.^{[kaynak belirtilmeli]}

Evcilleştirmeye etkisi

Türlerinin çoğundan elde edilen uçucu yağlarda güçlü aromalar ile terpenoid ve seskiterpen lakton bileşiklerinden kaynaklanan acı tatları vardır. Bu acılığın otobur memelilerin yemesine karşı adaptasyon olduğu düşünülüyor.^[1] Evcilleştirmenin asıl sebebi, Pleistosen (Buzul Çağı) döneminin bitişinden sonra başlayan çevresel ani iklim değişikliğinden kaynaklanmaktadır. Yakın Doğu'da Pleistosen kısa ve kuru bir periyot izlemiş ve M.Ö. 9000-7000 de sona ermiştir. O zaman, ağaçsız, yavşansız (Artemisia'sız) bir dönem yaşanmıştır.^[13]

Türleri

Kültür

Acı tadından dolayı yenmeyen yavşanın tereyağı ile her şeyin yenilebileceğini vurgulamak için Türkçede yağ ile yavşan, sirke ile tavşan atasözü söylenir ve bu atasözü, Kayseri'de yağ ile yavşan yenir, yağsız tavşan yenmez,^[14] Nevşehir'de yağ ile (=yağınan) yavşan yenir kaldı ki davşan,^[15] Yozgat'ta yağınan yavşan yenir^[16] biçimini alır. Irak Türkmenlerinde ise yağdan yavşan yilini^[17] biçimindedir.
Türkiye'de Yavşan, Yavşancık, Yavşan Tuzlası, Yavşanlı Yaylası yer adları ile Yavşanlı soyadında geçer.

Kaynakça

^ ^a ^b "119. Artemisia Linnaeus". Flora of North America. 2006. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012.
^ Linda E. Watson, Paul L. Bates, Timothy M. Evans, Matthew M. Unwin & James R. Estes (2002). "Molecular phylogeny of subtribe Artemisiinae (Asteraceae), including Artemisia and its allied and segregate genera". BMC Evolutionary Biology. Cilt 2. s. 17. doi:10.1186/1471-2148-2-17. 2 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012.
^ Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999; sayfa: 444-445
^ Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, çeviren Besim Atalay, TDK yayınları:521, Ankara 1941, cilt: 3, sayfa: 37
^ Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999; sayfa: 328
^ Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997
^ Shorter Oxford English dictionary, 6th ed. Birleşik Krallık: Oxford University Press. 2007. s. 3804. ISBN 0199206872.
^ "Etymology". Ghorganics.com. 1 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2012.
^ "Etymology". Britannica.com. 7 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2012.
^ Prof. Dr. Turhan Baytop (1984), Türkiye'de bitkiler ile tedavi (Geçmişte ve bugün), İstanbul
^ Lopes-Lutz D., Alviano D.S., Alviano C.S., Kolodziejczyk P.P. "Screening of chemical composition, antimicrobial and antioxidant activities of Artemisia essential oils".Phytochemistry. 69 (8) (pp 1732-1738), 2008
^ Başaran Dülger, Murat Ceylan, Moustafa Alistsaous, Emin Uğurlu (1999), Artemisia absinthium L. (Pelin)’un Antimikrobiyal Aktivitesi 16 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., TÜBİTAK Tr. J. of Biology, 23 (1999) 377–384
^ Eşref Deniz (1991), Son otuz yılın bulgularında Anadolu arkeobiyolojisi 10 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., VII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, TC. Kültür Bakanlığı, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Çanakkale 27-31 Mayıs 1991
^ "T.C. Tomarza Kaymakamlığı : Yöre Folkloru". 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012.
^ Nevşehir Yöresel Atasözleri^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ "Hasbekli Ömer : Deyimlerimiz". 15 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012.
^ Rasheed Ali Hassan (2006), Irak Türkmen Atasözleri Üzerine Bir İnceleme 5 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ana bilim dalı, yüksek lisans tezi

Bibliyografya

Wright, Colin W. (2002). Artemisia. CRC Press. ISBN 9780415272124.

[fna-1] "119. Artemisia Linnaeus". Flora of North America. 2006. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012.

[watson-2] Linda E. Watson, Paul L. Bates, Timothy M. Evans, Matthew M. Unwin & James R. Estes (2002). "Molecular phylogeny of subtribe Artemisiinae (Asteraceae), including Artemisia and its allied and segregate genera". BMC Evolutionary Biology. Cilt 2. s. 17. doi:10.1186/1471-2148-2-17. 2 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012.

[3] Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999; sayfa: 444-445

[4] Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, çeviren Besim Atalay, TDK yayınları:521, Ankara 1941, cilt: 3, sayfa: 37

[5] Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999; sayfa: 328

[6] Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997

[7] Shorter Oxford English dictionary, 6th ed. Birleşik Krallık: Oxford University Press. 2007. s. 3804. ISBN 0199206872.

[8] "Etymology". Ghorganics.com. 1 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2012.

[9] "Etymology". Britannica.com. 7 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2012.

[10] Prof. Dr. Turhan Baytop (1984), Türkiye'de bitkiler ile tedavi (Geçmişte ve bugün), İstanbul

[11] Lopes-Lutz D., Alviano D.S., Alviano C.S., Kolodziejczyk P.P. "Screening of chemical composition, antimicrobial and antioxidant activities of Artemisia essential oils".Phytochemistry. 69 (8) (pp 1732-1738), 2008

[12] Başaran Dülger, Murat Ceylan, Moustafa Alistsaous, Emin Uğurlu (1999), Artemisia absinthium L. (Pelin)’un Antimikrobiyal Aktivitesi 16 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., TÜBİTAK Tr. J. of Biology, 23 (1999) 377–384

[13] Eşref Deniz (1991), Son otuz yılın bulgularında Anadolu arkeobiyolojisi 10 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., VII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, TC. Kültür Bakanlığı, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Çanakkale 27-31 Mayıs 1991

[14] "T.C. Tomarza Kaymakamlığı : Yöre Folkloru". 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012.

[15] Nevşehir Yöresel Atasözleri^{[ölü/kırık bağlantı]}

[16] "Hasbekli Ömer : Deyimlerimiz". 15 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012.

[17] Rasheed Ali Hassan (2006), Irak Türkmen Atasözleri Üzerine Bir İnceleme 5 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ana bilim dalı, yüksek lisans tezi

[1]