Vardzia

Vardzia (Gürcüce: ვარძია) güney Gürcistan'daki bir mağara manastırıdır. Kura Nehri'nin sol yakasında bulunan Eruşeti Dağı'nın eteklerinden kazılmış olan manastır, Aspindza'ya otuz kilometre uzaklıktadır. Ana inşaat dönemi on ikinci yüzyılın ikinci yarısıydı. Mağaralar, uçurum boyunca yaklaşık beş yüz metre boyunca uzanır ve on dokuz katmandan oluşur. Meryem'in ölümü Kilisesinin tarihi, Tamar ve Rustaveli'nin altın çağını yaşandığı 1180'lere dayanır. Kilisede önemli duvar ressamlığı serileri vardır. Bölge, on altıncı yüzyılda Osmanlı'nın bölgeyi fethetmesinden sonra büyük ölçüde terk edilmiştir. Günümüzde devlet mirasının parçası olan genişletilmiş Vardzia-Hertvisi bölgesi, UNESCO Dünya Mirası listesine eklenmiştir.^[1]^[2]^[3]^[4]

Tarihi

Sovyet döneminde yapılan kazılarla, Vardzia bölgesindeki ilk yerleşimlerin Tunç Çağında başladığı görülmüştür. Trialeti kültürünün bölgede görüldüğü anlaşılır. Uplistsihe gibi mağara yerleşimlerinin Kura Nehri boyunca en azından MÖ 5. yüzyıldan beri var olduğu bilinmektedir. Gürcü Hristiyanlığında görülen kaya kesme mimarisi MS 6. yüzyılda yapılan Zedazeni ve Gareci'den, daha yerel örnekler ise sekizinci yüzyılda yapılan Vanis Kvabebi, Cholta ve Margastani'den bilinmektedir.^[5] Vardzia'da dört farklı dönemde yapıldığı tespit edilen yapılar tanımlanmıştır: bunlardan ilki III. Giorgi döneminde (1156–1184) yapılmıştır, mağaradaki kazılarla ortaya çıkan ilk yapılar bu dönemden kalmıştır; ikinci dönemdeki yapılar ise Giorgi'nin ölümünden sonra ve ondan sonra tahta çıkan Tamar'ın 1186'da evlenmesinden önce yapılmıştır, Meryem'in ölümü kilisesinin oyulması ve dekore edilmesi bu döneme rastlar; üçüncü dönemdeki yapılar ise Selçuklular ve Gürcüler arasında 1203 yılında gerçekleşen Basian Muharebesi'ne kadar olan döneme rastlar, bu dönemde savunma, su temini ve sulama şebekesinin yanı sıra birçok konut inşa edilmiştir; yapıdaki eserlerin yapıldığı son dönem ise 1283 depremindeki ağır hasardan sonra yapıların bir kısmının inşa edildiği zaman dilimidir.^[5]

Bir dizi belgelere dayanan kaynak, sitenin fiziksel dokusundan elde edilen bilgileri desteklemektedir. Tarihi bilgilerin toplaması olarak bilinen Kartlis Tshovreba, Vardzia Meryem Ana ikonasına ev sahipliği yapmak amacıyla bir kilise kuran Tamar’a atıfta bulunur. Tamar’ın, Müslümanlarla yaptığı savaşlar sırasında Vardzia’dan ayrıldığı söyleniyor, Ioane Shavteli'ye göre Tamar'ın Basian'da Selçuklulara karşı kazandığı zafer Vardzia'daki Meryem'in ölümü kilisesinde ilahilerle kutlanmıştır. Kartlis Tshovreba, aynı zamanda Vardzia'nın 1290'lardaki Moğol istilalarından nasıl kurtulduğunu da anlatıyor. Farslı yazar Hasan Bey Rumlu, Vardzia'yı "İskender'in duvarı" ve bir mucize olarak nitelendirmiştir. Osmanlıların 1578'de bölgeye gelmesinden sonra rahipler ayrılmış ve alan terk edilmiştir.^[5]

Yerleşim

Büyük Vardzia bölgesi, ayrıca Zeda Vardzia'daki on birinci yüzyıldan kalan kiliseyi, onuncu ila on ikinci yüzyıldan kalan köyleri ve Ananauri mağara kiliselerini içerir. Ana alçak alan, uçurumun merkez tabakasındaki tufaköz breşlerden oyulmuş ve deniz seviyesinden bin üç yüz metre yükseklikte konumlanmıştır. Meryem'in ölümü kilisesiyle doğu ve batı bölümlerine ayrılmıştır. Kompleksin doğu kısmında yetmiş dokuz ayrı mağara konutu bulunmaktadır. Doğu kısım sekiz kademedeki 242 odayı içerir. Bu odaların yanında, altı şapel, "Tamar'ın Odası", toplantı odası, resepsiyon odası, eczane ve yirmi beş şarap mahzeninden oluşur; mahzenden çıkarılan 185 şarap kavanozu, bağcılığın manastır ekonomisine önemini belgelemektedir. Manastırın batı kısmında ise, çan kulesi ve ana kilise arasında, kırk ev daha vardır, on üç kademede toplam 165 oda vardır. Bu odaların yanında, altı şapel, fırınlı yemekhane, ekmek pişirmek için diğer fırınlar ve bir demirhane bulunur. Çan kulesinin ötesinde, kompleks on dokuz kademeye yükselir ve mezarlıklara giden merdivenler ortaya çıkar. Altyapı ayrıca erişim tünellerini, su tesislerini ve savunma için erzakları içerir.^[4]^[5]^[6]

Meryem'in ölümü kilisesi

Meryem'in ölümü kilisesi alanın manevi olarak merkezi ve anıtsal olarak odak noktasıydı. Kayayla benzer bir şekilde oyulmuştu ve duvarları taşlarla güçlendirilmişti, uzunluğu 82 metre (269 ft), genişliği 145 metre (476 ft) ve 92 metre (302 ft) yüksekliğindeydi. Hem kilise hem de narteks resimlerle boyanmıştı; bu resimler Orta Çağ Gürcü duvar resminin gelişiminde kritik öneme sahipti.^[3] Kilisenin patronu Rati Surameli, kuzey duvarındaki bir donör portrede anılıyor; Yazıt bilimine göre duvarda "Tanrı'nın annesi, Kartli'nin Eristavisi ve hizmetçiniz Rati'den gelen, şerefinize coşkuyla dekore edilmiş olan bu kiliseyi kabul edin." yazmaktadır.^[5] Aynı kuzey duvarda kraliyetin kurucuları III. Giorgi ve Tamar'ın portreleri vardır; Tamar'ın portresi evli bir kadının özelliği olan kurdeleden yoksundur ve yazıtında “Tanrı ona uzun bir yaşam versin” yazmaktadır, Giorgi'nin bölümünde ise bu yazmamaktadır. Buradan çıkan sonuca göre bu eserler Giorgi'nin 1184 yılındaki ölümünden sonra ve Tamar'ın 1186 yılındaki evliliğinden önce yazılmıştır.^[5] Mesih'in yaşamından bölümler üst duvarlarda sıralanır, bu sıralama müjdeyle başlar ve sonrasında İsa'nın doğumu, İsa'nın mabede takdimi, İsa'nın vaftiz edilişi, İsa'nın suretinin değişmesi, İsa'nın sevdiği kişilerden Lazarus'un dirilişi, İsa’nın eşek veya sıpa üzerinde Kudüs'e girişi, Son Akşam Yemeği, Ayakların yıkanması, İsa'nın çarmıha gerilişi, İsa'nın öldükten sonra dirilişi, İsa'nın göğe yükselişi, Kutsal ruhun havariler üzerine inişi ve Meryem'in ölümü şeklinde devam eder.^[5]^[7] Daha düşük katmanlarda, azizlerin ve stiletlerin resimleri daha erişilebilirdir. Kutsal alanın arka duvarında, sunağın arkasında, On İki Kilise Babası bulunmaktadır. Narteks'te, Kıyamet günü, Cennet, Haç ile Madalyon Taşıyan Melekler ve Aziz Stephen'ın hayatından üç sahne yer almaktadır; geriye kalan resimler 1283 depremiyle beraber kaybolmuştur.^[5]