Tiye

Tiye (MÖ 1398 - MÖ 1338; Tye, Taia, Tiy ve Tiyi olarak da yazılır), III. Amenhotep'in eşi ve Akhenaton ya da IV. Amenhotep'in annesi olan Mısır kraliçesidir. Annesi Tuya, babası Yuya'dır. Eşinin ölümünden birkaç yıl sonra oğlunun hükümdarlığı döneminde öldü. Tiye, Luvi halkındandı. Nitekim İsviçreli jeoarkeolog Eberhard Zangger, “Luvi Uygarlığı Ege’nin Bronz Çağındaki Eksik Halka" adlı eserinde (s.16), o dönemin en zengin ve en güçlü hükümdarı olan Firavun III. Amenhotep'in bir Luvi prensesiyle evlenmek istediğini belirtir. Tiye, Anadolunun en eski halkından Luvilerin kadim inancına bağlıdır ve bu inancı Mısır'a taşır. Oğlu Akhenaton'un Mısır'ın hakim inancına aykırı bir biçimde getirdiği gök Tanrıcılık anlayışında payı vardır. Tiye'nin mezarı Krallar Vadisi'nde bulunmuştur.^[1]

Tiye'nin babası Yuya, Yukarı Mısır kasabası Akhmim'den,^[2] kraliyet üyesi olmayan, zengin bir toprak sahibiydi. IV. Thutmose'nin atadığı vezirdi ve Firavun'un Babası gibi hem ilginç hem de güç simge eden ünvanlarla anılıyordu.^[3] Tiye'nin annesi Tuya farklı unvanlarının da kanıtladığı gibi birçok dini tarikata karışmıştı ("'Hathor Şarkıcısı, her ikisinin de Amun'un "Eğlendiricilerin Şefi") ve Min...),^[4] bu da onun kraliyet ailesinin bir üyesi olduğunu gösteriyor.

Mısırbilimciler, Tiye'nin babası Yuya'nın, mumyasının özellikleri ve adının birçok farklı yazılışından dolayı yabancı kökenli olduğunu ileri sürdüler, bu da onun Mısırlı olmayan bir ad olduğu anlamına gelebilir.^[5] Bazıları, kraliçenin güçlü siyasi ve geleneksel olmayan dini görüşlerinin yalnızca güçlü karakterinden değil, yabancı kökenli olmasından da kaynaklanmış olabileceğini öne sürüyor.^[4]

Tiye'nin Amun,^[6]Ay'ın İkinci Peygamberi olan Anen adında bir erkek kardeşi de vardı. Tutankhamun'un ölümünden sonra firavun olarak halefi olan Ay'ın, ikisi arasındaki bağlantıyı doğrulayan net bir tarih veya anıt olmamasına rağmen, Tiye'nin başka bir erkek kardeşi olduğuna inanılıyor. Mısırbilimciler bu bağlantıyı Ay'ın kökeninden (yine Akhmin'den) alıyor, çünkü Ay'ın orada yerel tanrı Min'e adanmış bir şapel inşa ettiği biliniyor ve Tiye'nin babası Yuya'nın kendisine ait olduğu unvanların çoğunu o miras almıştır ve yaşamı boyunca III. Amenhotep'in mahkemesinde tutulmuştur.^[4][7]

Tiye, saltanatının ikinci yılında III. Amenhotep ile evlendi. Amenhotep, babasının ikinci eşinden doğmuştu ve kraliyet soyundan daha güçlü bir bağa ihtiyacı vardı.^[5] Evlilikleri, anma amaçlı kutsal bok böceklerinin yapılmasıyla kutlandı. Tiye, Amenhotep'in Büyük Kraliyet Eşi olarak ve ebeveynlerinin de isimleri verilerek bu kutsal Mısır böceklerinde anıldı.^[8] Henüz bir çocukken, belki de altı ile on iki yaşları arasında taç giymiş görünüyor. Çiftin en az yedi ve muhtemelen daha fazla çocuğu vardı.

Kocası ona bir dizi tapınak adadı ve Nubia'daki Sedeinga'da ona adanmış bir tapınak inşa etti ve burada ona tanrıça Hathor formu olarak tapıldı.-Tefnut.^[9] Ayrıca 12. yılında onun için yapay bir göl yaptırdı.^[10] Şu anda Mısır Müzesi'nde bulunan devasa heykel üzerinde kocasıyla eşit boydadır. Amerikalı Mısırbilimciler David O'Connor ve Eric Cline'ın belirttiği gibi:

Tiye, hem kocasının hem de oğlunun hükümdarlığı sırasında büyük bir güce sahipti. III. Amenhotep iyi bir sporcu, açık hava hayatını seven birisi ve büyük bir devlet adamıydı. Mitanni'nin Tushratta ve Babil'in I. Kadashman-Enlil gibi yabancı kralların Mısır'ın altın taleplerini ve kraliyet kızlarının evlilik taleplerini sık sık düşünmek zorunda kaldı. Kraliyet soyu, Eski Mısır kadınları tarafından taşınıyordu ve biriyle evlilik, onların soyundan gelenler için tahta giden bir yol olacaktı. Tiye, kocasının güvenilir danışmanı ve sırdaşı oldu. Bilge, zeki, güçlü ve şiddetli biri olarak yabancı ileri gelenlerin saygısını kazanmayı başardı. Yabancı liderler onunla doğrudan ilgilenmeye istekliydiler. Dış ilişkilerde aktif bir rol oynamaya devam etti ve resmi işlemlere adını yazdıran ilk Mısır kraliçesi oldu.^[12]

Tiye, tahta geçtiğinde oğlu Akhenaten'e nasihat etmeye devam etmiş olabilir. Oğlunun Mitanni kralı Tushratta ile yaptığı yazışmalar, onun sarayda sahip olduğu siyasi nüfuzdan övgüyle bahsediyor. Amarna mektubu EA 26'da Tushratta, o zamanlar ölen kocasıyla yaşadığı iyi ilişkileri anmak için doğrudan Tiye ile yazıştı ve oğlu Akhenaten ile dostane ilişkiler içinde devam etme isteğini dile getirdi.

III. Amenhotep, saltanatının 38. veya 39. yılında öldü (MÖ 1353/MÖ 1350) ve WV22'de Krallar Vadisi'ne gömüldü; ancak Tiye'nin ondan on iki yıl kadar uzun yaşadığı biliniyor. Tiye, Amarna mektuplarında ve yazıtlarda kraliçe ve kralın sevgilisi olarak anılmaya devam etti. Tiye'ye hitaben yazılan Amarna mektubu EA 26, Akhenaten dönemine aittir. Akhenaten'in yeni başkenti Akhetaten'de (Amarna) bir evi olduğu biliniyor ve "kralın annesinin evinde bir kâhya, büyük kraliyet karısı Tiyi" olan Huya'nın mezarının duvarlarında gösteriliyor.

Bir yazıtta Akhenaten'in saltanatının 12. Yılının (MÖ 1338) yaklaşık 21 Kasım'ına tarihlenen, hem kendisinden hem de torunu Meketaten'den son kez bahsediliyor. Bu tarihten kısa bir süre sonra öldükleri düşünülüyor. Bu bilgi, Akhenaten'in kendisi için yarattığı ve daha sonra Amarna'dan Thebes'teki mezara KV55 taşınırken bulunan tapınağın, yalnızca Akhenaten'in 9. Yılından sonra kullanılan Aten adının sonraki biçimini taşıdığı gerçeğiyle destekleniyor.^[13]

Tiye, Akhenaten'in saltanatının 12. Yılından (MÖ 1338) kısa bir süre sonra ölürse, bu onun MÖ 1398 civarında doğumu, on bir veya on iki yaşında III. Amenhotep ile evlenmesi ve kırk sekiz veya kırk dokuz yaşında dul kalması anlamına gelir. III. Amenhotep ve oğlu Akhenaten arasında on iki yıla kadar sürecek bir eş-naiplik önerileri devam ediyor, ancak bugün çoğu akademisyen ya bir yıldan fazla sürmeyen kısa bir naiplik eş-naipliğini kabul ediyor^[14] veya hiç naiplik olmadığı düşünülüyor.^[15]

1898'de II. Amenhotep'in (KV35) mezarında, Krallar Vadisi'nde bulunan Yaşlı Hanım olarak bilinen mumyanın, 2010 yılında yapılan DNA analizi sonucunda, Tiye'ye ait olduğu doğrulandı. Tiye'nin mezarına ait sadece mumyası günümüze kadar gelebilmiştir. Bunun sebebi mezarının yağmalanmasıdır ve geriye başka mumyalarla birlikte sadece mumyası kalmıştır.

• 
  Kutsal Mısır böceği
• 
  Tiye'nin mumyası (iyi korunduğunu hâlâ duran saçlarından anlamak mümkün)
• 
  Tiye'nin mumyası
• 
  Tiye 1898'de bulunduğunda (Yaşlı Hanım)