Tekke

Tekke, tarikattan olanların barındıkları, ibadet ve tören yaptıkları yer, dergâh gibi yapılardır. Osmanlı İmparatorluğu'nda tekke anlamında günümüz Türkiye'deki Müslüman Türkmen Alevî-Bektâşîlerin Cem Evi, yani Mescid'in yanı sıra dergâh, âsitane sözcükleri olarak kullanılmıştır. Bazı tarikatlarda hankâh ve âsitane yalnızca merkez tekkeye denir.

Osmanlıca sözlüklere göre Farsçadan (تَکْیه takye) 'tekye' kelimesi türemiştir.^[1][2][3] Bu kelime Urduca ve Pencapça'da تَکْیہ (takya) şeklinde da mevcuttur ve Farsçadan türemiştir.^[4][5]

Dervişe tekyenişin ya tekyedar denirdi.

Tekke yapılarının büyüklüğü tarikatlara göre değişir. Tek bir mekândan oluşan tekkelerin yanı sıra, geniş alana yayılmış birçok yapıyı barındıran külliye görünümlü tekkeler de vardır. Tekkelerin tek bir mekândan oluşanları genellikle tarikata bağlı kişilerin haftanın belirli günlerinde bir araya geldikleri, tarikata özgü törenleri düzenledikleri yapılardır. Birden çok mekândan oluşanlarda ise tarikat etkinliği daha geniş ve süreklidir. Böyle tekkelerde, genellikle şeyhin ailesiyle orturduğu ayrı bir yapı, dervişlerin sürekli ya da geçici olarak barındıkları yapılar, aşevi, çamaşırhane, hamam gibi yerler ve tarikata bağlı kişilerin toplanıp ayin, sohbet ya da zikir denilen törenlerini düzenledikleri ayrı bir mekân bulunur. Merkez tekkeler doğal olarak daha çok mekândan oluşur. Örneğin Alevî-Bektaşi tarikatının merkezi olan, Nevşehir'e bağlı Hacıbektaş ilçesindeki Hacı Bektaş Veli Dergâhı üç avluya açılan bir yapılar topluluğu biçimindedir. Bu yapıların başlıcaları Hacı Bektaş Veli Türbesi, Balım Sultan Türbesi, aşevi, kilerevi, mihmanevi, çamaşırhane, hamam, meydan, muhabbet divanı ve mescittir. Eskiden var olduğu bilinen erzakevi ile ekmekevi yıkılmıştır. Mevlevi tarikatının merkezi olan Konya'daki Alevî-Mevlevî, yani Mevlana Dergâhı ve Cem Evi'nde Mevlana Türbesi, semahane, mescid (Cem Evi), mutfak, derviş hücreleri ile Türkmen Alevî-Bektâşî dedeleri ve çelebiler dairelerinden oluşur. Tekkeler içinde tarikat büyüklerinin gömüldüğü türbeler, tekke bahçesinde de daha çok dervişlerin gömüldüğü, hazire adı verilen küçük mezarlıklar bulunur.

Türkiye'de 1925'te çıkarılan bir yasayla tekkeler kapatılmış, tarikat etkinlikleri de yasaklanmıştır. Sonradan bazı tekke yapıları müze olarak ziyarete açılmıştır.

İran'da çok sayıda tekke var. Ancak günümüzde Sufîler tarafından kullanılmazlar. Daha ziyade hüseyniyeler gibi kullanılırlar. 16. yüzyılda Safevîlerin İran'ı Şiileştirmesinden sonra, İran'ın tekkeleri hüseyniyeler dönüştürülmüştürler.^[6]

Yezd Mir Çakmak Tekkesi, Kirmanşah Muavinülmülk ve Beylerbeyi Tekkeleri de İran'daki tanınmış tekkeler arasındadır. Muavinülmülk Tekkesi hüseyniye, zeynebiye ve abbasiye'den oluşan bir külliye olarak inşa edilmiştir.^[7][8] Tekye-i Devlet, taziye için devletin yaptırdığı en meşhur bina, Kaçar Hükümdarı Nasıreddin Şah tarafından 1870'lerde inşa edilmiştir. Pek çok taziyenin temsil edildiği bu bina 1946 yılında yıkılmıştır.^[9]

19. asrın ikinci yarısında, İstanbul'daki İranlı Şiî topluluğu Hüseyniye Tekkesi adını verdiği bir "Azadarî mabedi" inşa etmeye çalıştı.^[10]

Güney Asya'da tekke kelimesi (Urduca: تکیہ takya) mevcuttur ve jamāʿat-khāna (Urduca: جماعت خانہ), dargāh (Urduca: درگاہ), langar (Urduca: لنگر) ve bazen ʿimārat (Urduca: عمارت) kelimeleri ile eş anlamlıdır.^[12]

• Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları "Tarikatlar, Tekkeler, Şeyhler", Mustafa Kara, Dergah Yayınları (2005)
• Tekkeler ve Zaviyeler, Mustafa Kara, Dergah Yayınları (1999)
• Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, Mustafa Kara, Dergah Yayınları (1990)

• Ney Taksimleri Ünlü Neyzenler Türk Tasavvuf Musikisi Gitar Tambur7 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• 17. yüzyıl Türk Musikisi
• Yunus Emre ilahileri9 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Sufi Gelenek ve Yaşam
• Semazen.net
• www.ibb.gov.tr
• www.byegm.gov.tr

17 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.