Tarım Havzası

Tarım Havzası (Çince: 塔里木盆地, Tǎlǐmù Péndì; Uygurca: تارىم ئويمانلىقى, Tarim Oymanliqi), 910,000 km² yüzölçümüne sahip Çin'in uzak batısında Sincan Uygur Özerk Bölgesinde, doğudan batıya 1,000 km boyunca uzanan büyük bir elips şeklinde çökelti havzadır.

İsim kökeni

Divânu Lügati't-Türk'te; Tarım ترم göllere, kumluklara dökülen çay kolları. şeklinde tanımlanır.^[1]

Yeri

Kuzeyinde Tanrı Dağları, güneyinde Karanlık Dağları, güneybatısında Karakulum ve Altınkum dağları bulunur. Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin büyük bir bölümünü kaplamaktadır. Tibet Yaylası'nın kuzeyinde bulunur. İçinde Taklamakan Çölünü barındırır. İçinden geçen Tarım Nehri'nden adını alır. Etrafını çeviren dağ silsilelerindeki vahalarda yerleşim yerleri bulunur. Vaktiyle İpek yolu bu yerleşim yerlerindan geçerdi. 910,000 km² toplam yüzölçümü, 780,000 km² olan Türkiye'nin toplam yüzölçümü ile kıyaslanabilir. 500,000 km²'lik yüzölçümünü Taklamakan Çölü işgal eder. 400,000 km²'lik alan ise tarıma elverişli haldedir.^[2]

Havza, Çin Devleti toprakları içindedir. Bu bölgede yaşayanların çoğunluğu Uygur Türklerinden oluşur, onların yanı sıra diğer Türkçe konuşan halklar ile Tacik'ler yerleşiktir.

Tarihi

Tarım Havzasının dağlar tarafından çevrelenmiş olması ve kuraklık yüzünden tarım yapılırken sulama sistemleri gerektirmesi gibi özellikleri nedeni ile Asya kıtasında yerleşilen en son bölgelerden biri olduğu düşünülmektedir.^[3]

İpek Yolu, Asya'nın değişik havalilerinden geçen iki kola ayrılmış bir ticaret yolları dizisidir: Kuzey İpek Yolu havzanın kuzeyi boyunca, Güney İpek Yolu ise Taklamakan Çölünün kuzeyi boyunca uzanır.^[4] Bir orta rota ise altıncı yüzyılda terkedilmiştir.

Erken dönemler

Havzanın ilk yerleşimcilerinin Toharlar olarak adlandırılan ve Hint-Avrupa halklarının en doğu kolunu oluşturan halkın olduğu düşünülmektedir. Havzada bulunmuş en eskileri MÖ 1800 yılına dayanan Tarım mumyaları'nın da Kafkas ırkları ile benzer fiziksel özelliklere sahip olmaları bu tezi güçlendirmektedir. Toharların ve bu mumyaların aynı zamanda Yüeçiler ile bağlantılı olmasının yüksek ihtimalli olduğu bulunmuştur. Taklamakan Çölü tarafından bozkırlarda yaşamış halkların istilalarından korunmuş olan havza, Tohar kültürünün bölgede 7. yüzyıla kadar yaşamasında önemli bir etken olmuştur. Moğolistan çevresinde kurulmuş Uygur Kağanlığı'nın yıkılmasından sonra bölgeye M.S. 8. yüzyılda göç etmeye başlayan Türki halklar Toharları kendi kültürlerine absorbe ederek günümüzdeki Uygurları oluşturmuştur.^[5]

Toharların yanında aynı zamanda başka bir Hint-Avrupa halkı olan ve Sakaca gibi Doğu İrani diller konuşmuş Saka ve İskit halkları var olmuştur. MÖ 522 ile 486 yılları arasında hüküm sürmüş I. Darius'un zamanından kalma Persepolis'te bulunmuş yazıtlar bu dönemlerde Saka halklarının Soğdiana bölgesinin sınırlarının hemen ötesinde yaşadıklarını belirtmiştir.^[6] Eski Çin kayıtlarında bu bölgede yaşamış Saka halkları (塞, sāi, sek) olarak geçmektedir.^[7] Bu kayıtlar bu halkların aslen günümüzde Kazakistan'da bulunan ve o dönemlerde İrani halkların yoğunlukta yaşadığı İli Nehri ve Çu Nehri etrafında bulunduklarını belirtilmiştir.^[8]

Han Hanedanlığı

Sui-Tang Hanedanlığı

Kotan Krallığı

Türk göçleri

İslamlaşma

Karahanlı istilaları

Budist Uygurların İslamlaştırılması

Çing Hanedanı

Yerbilimi yapısı

Uluslararası Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi kapsamında, Tarım Fırat Kavağı Orman Doğa Koruma Alanı (Tarim Euphrates Poplar Forest Nature Reserve) 387,900 hektar alan özel korumaya alınmıştır.^[9]

Arkeolojik bulgular

Tarım Havzasında bulunan, 40 yaşlarında, savaşçı olduğu düşünülen iki atlı göçebenin mezarlarındaki kazıda ikisinin de pantolon giydiği belirlendi. Karbon testiyle yaklaşık 5 bin yıllık olduğu saptanan pantolonların ikisinin de kahverengi renkte olduğu ve üç parçadan oluştuğu bildirildi. Paçaları yırtmaçlı olan pantolonun bel bölgesinde kişinin üzerine tam oturması için kemere benzer kayışlara uygun yerler bulunuyor.

Uzmanlar, pantolonların üretildiği döneme bakılarak kesinlikle çığır açan bir ustalık işi olduğu görüşünde. Alman Arkeoloji Enstitüsü, yün kumaştan yapılan pantolonların at üzerinde yapılan uzun yolculuklarda insan vücudunu sürtünmenin etkilerinden korumak ve daha rahat hareket edebilmek için tasarlandığını tahmin ediyor.

Notlar

^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 396.
^ "hurgokbayrak.com, Tarım Havzası". 3 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2008.
^ Wong, Edward (12 Temmuz 2009). "Rumbles on the Rim of China's Empire - NYTimes.com". www.nytimes.com. 4 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2009.
^ "Silk Road, North China, C.Michael Hogan, the Megalithic Portal, ed. Andy Burnham". 28 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2008.
^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Celtic isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ Bailey, H.W. (1996) "Khotanese Saka Literature", in Ehsan Yarshater (ed), The Cambridge History of Iran, Vol III: The Seleucid, Parthian, and Sasanian Periods, Part 2 (reprint edition), Cambridge: Cambridge University Press, p. 1230.
^ Zhang Guang-da (1999). History of Civilizations of Central Asia Volume III: The crossroads of civilizations: AD 250 to 750. UNESCO. s. 283. ISBN 978-8120815407. 9 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2019.
^ Yu Taishan (June 2010), "The Earliest Tocharians in China" in Victor H. Mair (ed), Sino-Platonic Papers, Chinese Academy of Social Sciences, University of Pennsylvania Department of East Asian Languages and Civilizations, p. 13.
^ "Ramsar sites cover" (PDF). 3 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Eylül 2010.

Kaynakça

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Tarım Havzası ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Silk Road Seattle 20 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (The Silk Road Seattle website contains many useful resources including a number of full-text historical works)
The International Dunhuang Project 8 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 396.

[2] "hurgokbayrak.com, Tarım Havzası". 3 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2008.

[nytimes-3] Wong, Edward (12 Temmuz 2009). "Rumbles on the Rim of China's Empire - NYTimes.com". www.nytimes.com. 4 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2009.

[4] "Silk Road, North China, C.Michael Hogan, the Megalithic Portal, ed. Andy Burnham". 28 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2008.

[Celtic-5] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Celtic isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[bailey_1996_1230-6] Bailey, H.W. (1996) "Khotanese Saka Literature", in Ehsan Yarshater (ed), The Cambridge History of Iran, Vol III: The Seleucid, Parthian, and Sasanian Periods, Part 2 (reprint edition), Cambridge: Cambridge University Press, p. 1230.

[7] Zhang Guang-da (1999). History of Civilizations of Central Asia Volume III: The crossroads of civilizations: AD 250 to 750. UNESCO. s. 283. ISBN 978-8120815407. 9 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2019.

[yu_2010_p13-8] Yu Taishan (June 2010), "The Earliest Tocharians in China" in Victor H. Mair (ed), Sino-Platonic Papers, Chinese Academy of Social Sciences, University of Pennsylvania Department of East Asian Languages and Civilizations, p. 13.

[9] "Ramsar sites cover" (PDF). 3 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Eylül 2010.

[1]