Subjonktif

Gramerde subjonktif kip, genelde yan cümlelerde kullanılan bir fiil kipidir. Dilek, his, ihtimâl, hüküm, görüş, ihtiyaç veya henüz gerçekleşmemiş bir fiil gibi çeşitli gerçekleşmemiş durumları ifade etmek için kullanılır. Bazen konjonktif kip veya şart kipi olarak da değinilebilir, konjonksiyonları (bağlaçları) izlediği için. Subjonktifin kullanımına dair ayrıntılar dilden dile değişir.

Subjonktif kip Türkçede emir kipi, dilek-şart kipi, gereklilik kipi ve istek kipine karşılık gelir. Ancak yabancı dillerdeki subjonktif kip ile Türkçedeki kipler arasında birebir ilişki olmadığı için burada subjonktif kip terimi kullanılacak ve bu bakış açısıyla diğer diller karşılaştırılacaktır.

Günümüz Hint-Avrupa dillerine dayanarak restore edilmiş Proto-Hint-Avrupaca, çoğu dil ailesinin atası sayılan hipotetik bir dildir. Bu diller arasında Latin dilleri, Kelt dilleri, Cermen dilleri, Slav dilleri, Hint altkıtasınını çoğu dilleri, İranî diller bulunur. Birbiriyle yakın ilişkili iki kipi vardır: subjonktif ve optatif (istek kipi). Bu atasal dilden türemiş çoğu yavru dilde bu iki kip birleşmiştir.

Hint Avrupacada subjonktifi oluşturmak için fiilin ünlü almaşmasında (ablaut, apophony) e-sınıf yapı ile oluşturulur, fiil köküne şahıs ekleri ile birlikte *-e- veya *-o- tematik ünlüsü eklenirdi. Subjonktif, Hint Avrupacadaki, farazî veya gerçeğe ters düşen (karşı olgusal) durumlar için kullanılan irrealis'e karşılık gelir.

Optatif kip, *-ieh₁ veya *-ih₁ ekiyle (laringeal bir ses ile beraber) oluşturulurdu. Optatif, ikincil şahıs çekim eki klitik kümesiyle dilek veya ümitleri ifade etmek için kullanılırdı.

Hint-Avrupa dillerinden sadece Arnavutça, Zentçe, Eski Yunanca, Sankritçe ve kısmen Eski Slavca, subjonktif ve optatif kiplerini ayrı ve paralel tutmuştur. Ancak Sanskritçede subjonktif kullanımı sadece Vedik dilinin en eski zamanlarında bulunur, optatif ve emir kipleri daha ender kullanılır. Bu dilin daha sonraki dönemlerinde (M.Ö. 500'den sonra) subjonktif kullanımdan düştü ve onun yerine optatif ve emir kipleri kullanılır oldu yahut Latincede olduğu gibi optatif ile birleşti. Ancak, subjonktifin birinci şahıs biçimleri emir kipine aktarılarak kullanılmaya başlandı, çünkü emir kipinin (Yunancada da olduğu gibi) birinci şahıs için karşılığı yoktu.

Cermen dillerinde, subjonktif hâller genelde eski optatiflerden meydana gelir. Almancada, subjonktifler tipik olarak -e soneki ile ve çoğu zaman i-umlaut ile belirtilir, bu da, diğer Hint-Avrupa dillerinde olduğu gibi, *-i- sonekinin eski optatif kipinin bir kalıntısı olduğunu gösterir. Eski Norveççede, çoğu subjonktif yapıda -i kullanılır: grefr ("o kazar"), grafi olur ("o kaza"); kuvvetli fiilerin subjonktif türevlerinde bir i-umlaut bulunur.^[1] Aşağıdaki tablolar Eski Norveççede grafa (“kazmak”) fiilinin çekimlerini göstermektedir.^[2]

Şimdiki zaman

Şahıs	Zamir	Belirtili kip	Subjonktif
1. Tekil	ek	gref	grafa
2. Tekil	þú	grefr	grafir
3. Tekil	hann/hon/þát	grefr	grafi
1. Çoğul	vér/vit	grǫfum	grafim
2. Çoğul	þér/þit	grafið	grafið
3. Çoğul	þeir/þær/þau	grafa	grafi

Geçmiş

Şahıs	Zamir	Belirtili kip	Subjonktif
1. Tekil	ek	gróf	grœfa
2. Tekil	þú	gróft	grœfir
3. Tekil	hann/hon/þát	gróf	grœfi
1. Çoğul	vér/vit	grófum	grœfim
2. Çoğul	þér/þit	grófuð	grœfið
3. Çoğul	þeir/þær/þau	grófu	grœfi

Modern İngilizcedeki subjonktif çeşitli bağlamlarda kullanılır, fiilin biçimi söz konusu eylem zamanı için normalde olduğundan farklı şekilde yazılır. Özneden bağımsız olarak, şimdiki zamana veya geçmişe ait dilekleri ifade etmek için kullanılan that yan cümlelerindeki şimdiki zaman subjonktifi, mastarın (infinitive) yalın hâlidir (yani önünde "to" olmaz). Dolayısıyla, "to go" (gitmek) fiilinin simdiki zaman subjonktifi "I go", "you go", "he/she/it go", "we go", "they go"'dur. Örneğin, "It was required that he go to the back of the line" ("onun kuyruğun sonuna gitmesi gerekti"); buna karşın indikatif (bildirme veya haber kipi) kullanıldığında "Everyone knows that he went to the back of the line" ("herkes onun kuyruğun sonuna gittiğini biliyordu"). Şimdiki zaman subjonktifine örnek: "It is required that he go to the back of the line" (Onun kuyruğun arkasına gitmesi gerekiyor); bildirme kipi kullanılsa "Everyone knows that he goes to the back of the line" ("herkes onun kuyruğun sonuna gittiğini biliyor").

İngilizce subjonktif ayrıca karşıolgusal yan cümlelerde de bulunur, böyle durumlarda subjonktif fiil tarafında kastedilen zamandan öncesi bir zamana karşılık gelen indikatif zaman eki kullanılır. Eğer şimdiki zamana karşıolgusal olarak değiniyorsa buna geçmiş subjonktif denir, eğer geçmiş zamana karşıolgusal olarak değiniyorsa buna önceki geçmiş zaman (pluperfect) subjonktif denir. Ana cümle fiili "wish" (dilemek)'i takip eden that yan cümlelerinde bulunur: "I wish that she were here now" ("diliyorum ki (keşke) o şimdi burada ola") ; "I wish that she had been here yesterday" ("diliyorum ki (keşke) o dün burada olaydı"). Ayrıca, olmayan veya olmamış bir durumla ilgili if yan cümlelerinde bulunur: ("If she were here right now, ..." "O şu anda burada olaydı..." ; "If she had been here yesterday, ..." "O dün burada olaydı...").

Gelecek zaman subjonktifi olarak adlandırılan bir diğer tip subjonktif biçim, gelecekle ilgili şüpheli olasılıklı if cümlelerinde kullanılır; şahıs veya özne sayısından bağımsız olarak, "if I were to go" ("gidecek olursam") biçimi kullanılır.

Aşağıdaki tabloda "Şimdiki zaman subjonktif" ve "geçmiş zaman subjonktif" terimleri fiilinin biçimine ait terimlerdir ve eylem zamanına karşılık gelmezler. (Önceki geçmiş zaman subjonktifi tabloda gösterilmemiştir, eğer eylemin karşıolgusal zamanı geçmişte ise, had ve geçmiş zaman ortacı (past participle) kullanılır.)

	Şimdiki zaman bildirme kipi	Şimdiki zaman subjonktif	Geçmiş zaman bildirme kipi	Geçmiş zaman subjonktif	Gelecek zaman bildirme kipi	Gelecek zaman subjonktif	Şimdiki zaman olumsuz bildirme kipi	Şimdiki zaman olumsuz subjonktif
to own (örnek düzgün fiil)	I own he/she/it owns we/you/they own	that I own that he/she/it own that we/you/they own	I owned he/she/it owned we/you/they owned	that I owned that he/she/it owned that we/you/they owned	I shall own he/she/it will own we shall own you/they will own	if I were to own if he/she/it were to own if we/you/they were to own	I do not own he/she/it does not own we/you/they do not own	that I not own that he/she/it not own that we/you/they not own
to be	I am he/she/it is we/you/they are	that I be that he/she/it be that we/you/they be	I was he/she/it was we/you/they were	that I were that he/she/it were that we/you/they were	I shall be he/she/it will be we shall be you/they will be	if I were to be if he/she/it were to be if we/you/they were to be	I am not he/she/it is not we/you/they are not	that I not be that he/she/it not be that we/you/they not be
Eylem zamanı	şimdiki veya gelecek zaman	geçmiş, şimdi veya gelecek	geçmiş	şimdiki	gelecek	gelecek	şimdiki veya gelecek	geçmiş, şimdi veya gelecek
Kullanım		that yan cümlelerinde dilek		if yan cümlelerinde veya wish 'i takip eden that yan cümlelerinde karşıolgusallık		if yan cümlelerinde şüpheli olasılık		that yan cümlelerinde dilek

Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere, beş durumda subjonktifin biçimi bildirme kipinden ayırdedilebilir:

1. Şimdiki zamanda herhangi bir fiilin üçüncü tekil şahıs çekiminde;
2. Şimdiki zamanda "be" fiilinin tüm örneklerinde;
3. Geçmiş zamanda "be" fiilininin birinci ve üçüncü tekil şahıs çekiminde;
4. Tüm fiillerin gelecek zamanda tüm şahıs çekimlerinde; ve
5. Tüm fiiler için, şimdiki zamanın olumsuzunun her şahsı için.

Ancak, eğer subjonktif ve bildirme biçimleri aynıysalar zaman referansları genelde farklı olur.

"To be" fillinin bu kadar ayırdedilebilir olmasının nedeni, bu fiilin Modern İngilizcedeki biçimleri, üç farklı Eski İngilizce fiilden türemiş olmasıdır: beon (be, being, been), wesan (was, is, wast) ve waeron (am, art, are, were, wert).

Bazı modal yardımcı fiillerin geçmiş subjonktif biçimi olur. Örneğin, will bildirme fiilinin (He will come tomorrow, "o yarın gelecek" örneğindeki gibi) subjonktifi would 'dur, I wish that he would come tomorrow ("dilerim ki (keşke) o yarın gelecek ola"). Benzer şekilde, can belirtili fiilinin (He can do it now, "o şimdi bunu yapabilir") subjonktif hali could 'dur (I wish that he could do it now, "dilerim ki (keşke) şimdi o bunu yapabile"). Ve shall belirtili fiilinin (I shall go there, "Ben oraya gideceğim") subjonktif hali should 'dur (If I should go there,...." "Ben oraya gitmeliysem..."

Eski Modern İngilizcede, geçmiş zaman subjonktif kip, geçmiş zaman belirtili kipinden sadece "to be" filli sayesinde değil (günümüz Modern İngilizcesinde olduğu gibi), ayrıca her fiilin ikinci tekil şahıs çekimi ile de ayırdedileibilirdi. Örneğin, bildirme kipi thou sattest (sen oturuyorsun), ama subjonktif thou sat ([keşke] sen otura). Ancak, thou öznesinin kullanıldığı bazı metinlerde, fiilin sonuna -est veya -st bazen eklenir; örneğin Shakespeare ve onun döneminden yazarların eserlerinde thou beest sıkça görülür.

Güncel İngilizcede subjonktif kullanılması gereken durumlarda daha gayriresmî olmak için belirtili kip kullanılması yaygındır. Örneğin "If I were you..." ("ben senin yerinde olsam..." yerine "If I was you...", veya "The doctor recommended (that) he give up smoking" ("doktor sigarayı bırakmasını önerdi") yerine "The doctor recommended (that) he gives up smoking".^[3]

Latince subjonktif başlıca optatif biçimden (istek kipi) oluşur; özgün subjonktif biçimlerin bazıları Latincenin gelecek zamanını oluşturmuştur, özellikle üçüncü çekimde. Latince subjonktiflerde genelde bir yüksek ünlü olması (belirtili kipte alçak ünlü olmasına rağmen) eski optatif kipteki *-i- ekinin bir belirtisidir. Örneğin Latince rogamus ("soruyoruz") subjonktifte rogemus ("soralım") olur.

Latince 1. Çekim Şimdiki Zaman Subjonktif

	Tekil	Çoğul
1. Şahıs	rogem	rogemus
2. Şahıs	roges	rogetis
3. Şahıs	roget	rogent

Latince 2. Çekim Şimdiki Zaman Subjonktif

	Tekil	Çoğul
1. Şahıs	habeam	habeamus
2. Şahıs	habeas	habeatis
3. Şahıs	habeat	habeant

Latince 3. Çekim Şimdiki Zaman Subjonktif

	Tekil	Çoğul
1. Şahıs	curram	curramus
2. Şahıs	curras	curratis
3. Şahıs	currat	currant

^[4]

Latince 3.^IO Şimdiki Zaman Subjonktif

	Tekil	Çoğul
1. Şahıs	excipiam	excipiamus
2. Şahıs	excipias	excipiatis
3. Şahıs	excipiat	excipiant

Latince 4. Çekim Şimdiki Zaman Subjonktif

	Tekil	Çoğul
1. Şahıs	veniam	veniamus
2. Şahıs	venias	veniatis
3. Şahıs	veniat	veniant

Subjonktif kip, Portekizce, İspanyolca ve İtalyancadaki hemen her fiil için ve Fransızcadaki bazı fiiler için belirgin bir biçime sahiptir. Tüm bu dillerin subjonktifi onlara Latinceden mirastır. Latincede subjonktif kip, yukarıda belirtildiği üzere, Proto-Hint-Avrupaca ses kümelerinin hem şekil hem de kullanımlarını kendinde birleştirir, özgün subjonktif ve optatif kip de dahil olmak üzere.

Çoğu durumda, Latin dilleri subjonktifi İngilizce gibi kullanırlar; ancak, subjonktifin başka kullanımları da vardır. Örneğin, İngilizce genelde dilek ifadeleri için may veya let kullanır (örneğin "let it snow", "kar yağsın"). Romen dilleri bu durumlar için subjonktif kullanır; Fransızcada, örneğin, "Qu'il neige" ("kar yağsın") ve "Qu'ils vivent jusqu'à leur vieillesse" ("ihtiyarlıklarına kadar yaşasınlar") denir. Ancak, birinci çoğul şahıs için bu diller emir kipi kullanırlar: İngilizcede "Let us go" şeklinde söylenen "Hadi gidelim" Fransızcada "Allons-y" olarak söylenir. Ayrıca, örneğin başında "gerçi" olan (veya ima edilen) çeşitli yan cümlelerde Romen dilleri subjonktif kullanırlar: Fransızca: Bien que je sois vieux, je me sens jeune; Türkçe "(Gerçi) yaşlı olsam da kendimi genç hissediyorum".

Fransızca fonetiğin orijinal Latinceden beri geçirmiş olduğu büyük değişikliklere ve pek çok çekim ekinin artık düşmüş olmasına rağmen, subjonktif kip, dilde yerini korumuştur. Çoğu fiilin subjonktif hâli fonetik bakımdan çok belirgindir: örneğin bildirme kipindeki je sais ("ben biliyorum") ve onun subjonktif karşılığı que je sache ("benim bilmem"). (Ancak, şimdiki zamanda çoğu fiilin belirtili kipleri ve subjonktif kipleri tekil şahıslar için aynı okunur: je parle [ben konuşuyorum] hem şimdiki zaman belirtili kip hem de şimdiki zaman subjonktiftir.)

Subjonktifin kullanımı çoğu bakımdan İngilizceye benzer:

• Gereklilik: Il faut qu'il comprenne ça.: "It is necessary that he understand this.": "Bunu anlaması gereklidir."
• Dilek: Vive la reine !: "Long live the queen!": "Yaşasın Kraliçe!"

Ama bazen benzemez:

• Dilek: Que la lumière soit !: "Let there be light!" : "Işık olsun!" ("ışık ola!")
• Bazı altcümlelerde:
  • Bien que ce soit mon anniversaire... "Even though it is my birthday...": "Benim doğum günüm olsa da"
  • Avant que je ne m'en aille... : "Before I go away...": "Ben gitmeden önce"

Fransızcada ayrıca bir düzensiz subjonktif biçim vardır: Bu biçim, eski, resmî veya edebi yazımda kullanılır. Ana cümlenin geçmiş zamanda olduğu durumda, yan cümledeki şimdiki zaman subjonktifi yerine kullanılır:

• Türkçe: "Konuşması gerekliydi"
• İngilizce: It was necessary that he speak. (şimdiki zaman subjonktif).
• Gündelik Fransızca: Il était nécessaire qu'il parle. (şimdiki zaman subjonktif)
• Eski, resmî veya edebî Fransızca: Il était nécessaire qu'il parlât. (düzensiz subjonktif)

Ayrıca, eski, resmî veya edebî yazımda, eksik (imperfect) ve pluperfect subjonktifler, kondisyonel ve kondisyonel perfect'in "ikinci biçimi" olarak işlev görürler, bu durumlarda hem prostasis (şart cümlesinin şart kısmı) hem apodosis (şart cümlesinin ikinci kısmı) için kullanılırlar. Ancak, günümüz gramercileri conditional perfect'in ikinci biçimi" terimini reddederler, bunun akıl karışıklığına yol açtığına düşündükleri için, onun yerine sadece subjonktif kip teriminin kullanılmasını tercih ederler:

• Türkçe: Bilseydik, onu engelleyebilirdik.
• English: Had we known (önceki geçmiş zaman subjonktif), we could have prevented (tamamlanmış koşul) it.
• Everyday modern French: Si on l'avait su (belirtili önceki geçmiş zaman), on aurait pu (tamamlanmış koşul) l'empêcher.
• Eski, resmî veya edebî Fransızca: L'eussions-nous su (önceki geçmiş zaman subjonktif / tamamlanmış koşul, ikinci biçim), nous l'eussions pu (önceki geçmiş zaman subjonktif / tamamlanmış koşul, ikinci biçim) empêcher.

Standart/edebî Arapçada filin geniş zaman (al-muḍāri‘) hâlinin manṣūb (منصوب) olarak adlandırılan bir subjonktif hâli vardır. Çoğu biçiminde belirtili geniş zaman (imperfect indicative) çekiminden farklıdır: belirtili kipte "u" varken subjonktifte bu "a" olur, belirtili kipte "na" varken subjonktifte bir şey olmaz (2. ve 3. çoğul dişi şahıs hariç, bunlarda "na" korunur).

• Belirtili 3. tekil erkek şahıs: yaktubu "o yazar / o yazıyor / o yazacak" → Subjonktif yaktuba "o yazsın / yazmalı"
• Belirtili 3. çoğul erkek şahıs: yaktubūna "onlar yazar" → Subjonktif yaktubū "onlar yazsın"
• Belirtili 3. çoğul dişi şahıs: yaktubna "onlar yazar" → Subjonktif yaktubna "onlar yazsın"

Subjonktif, "ki"li alt cümlelerde kullanılır: an'dan sonra: urīdu an aktuba "yazmak isterim". Ancak şartlı ve rica cümlelerinde "giderse" veya "gitsin" gibi eksik (imperfect) hâlinin bir diğer lekli olan majzūm kullanılır.

Çoğu Arapça lehçede belirtili ve subjonktif arasında bir fark varsa da bu bir ön ek aracılığıyla olur.

Levanten Arapçasında belirtili kipte "b-" olup subjonktifte bu yoktur:

• 3. tekil erkek huwwe byuktob "o yazıyor / o yazar / o yazacak" → yuktob "yazsın / yazmalı"
• 3. çoğul erkek homme byukotbu → yukotbu

Fas Arapçasında ka- veya ta- kullanılır.

Mısır Arapçasında çekimli fiilerin önüne (law "eğer") or (momken "yapsın")

• (Law' /Momken enti tiktebi. "Eğer /Belki yazarsın")
• (Law' /Momken enti ktebti . "Eğer /Belki yazardın")
• (Law' /Momken enti konti tektebi."Eğer /Belki yazabilirim")
• (Law' /Momken enti ḥatktebi. "Eğer /Belki yazacaksın")

İbranicede kelime sonundaki sesli harfler tarih öncesi çağlardan beri kalkmış olup bu yüzden indikatif, subjonktif ve jussiv (emir kipi) arasındaki farklılıklar Eski Ahit İbranicesinde dahi neredeyse görülemez. Medial ve final yarı sesliler için bazı kalıntılar mevcuttur: yaqūm (o kalkar / o kalkacak" ile yaqom (o kalkabilir) ve yihye (o __ olacak) ile yehi (o __ olabilir) örneklerinde olduğu gibi. Modern İbranicede bu durum, yaqom ve yehi gibi terimlerin eskimesi ile daha da ilerlemiştir. Subjonktif yerine gelecek zaman (ön ek çekimli) kullanılmakta, genelde cümleciğin başına Fransızcadaki que kelimesine benzer şekilde şe- edatı getirilir

• "שיבוא" (Şeyavo) — "gelsin" veya "Gelse"
• "אני רוצה שיבוא" (Ani rotzeh şeyavo) — "O gelsin istiyorum" (sözlük tercümesiyle, "istiyorum ki o gelecek ")

Eski Ahit subjonktifi, "olmak" (להיות — lihyot, יהי/תהי or יהא/תהא) ve "yaşamak" (לחיות — likhyot, יחי/תחי) fiillerinin 3. tekil çekimde varlığını sürdürmektedir, genelde edebi kullanımda:

• "יחי המלך" (Y'khi ha-melekh) — "yaşasın Kral! "

Macarcanın bu kipi genelde terbiyeli talep ve dilekler için kullanılır. İmperatif (emir), konjonktif (şart) ve subjonktif (dilek) kiplerinin son ekleri aynıdır. Bu yüzden genelde konjonktif–subjonktif kip olarak adlandırılır.

Örnekler:

• Add nekem! – 'Onu bana ver.' – talep
• Menjünk! – 'Gidelim.' – öneri
• Menjek? – 'Gideyim mi?' – öneri/soru
• Menj! – 'Git!' – talep

Yukarıda talep olarak belirtilen emir olarak anlaşılmaz, terbiyeli, ama kesin bir istektir, fakat "verir misin" kadar nazik değildir.

Subjonktif ekteki karakteristik harf -j- harfidir, belirli konjonktif çekimdeki ekler tekil iyelik eklerine çok benzer, çünkü onlar da -j- ile başlar

Bu kipin fevkalâde bir özelliği ikinci tekil şahıs için bir kısa, bir de uzun şekilde olmasıdır. Düzgün fiillerde bu fiilin belirsiz ve belirli hâlleri için durum farklıdır: belirsiz hâl sadece -j eklenmesini gerektirir, hâlbuki uzun şekilde -jél eklenir (mesela yukarıdaki menj örneği için uzun şekli menjél). Belirli hâlin kısa şekliyle uzun şekli arasına da iki harf fark eder. -jad, yerine -d eklenir) yukarıdaki örnekte add yerine adjad olması gibi)

-t ile biten fiiller durumunda birkaç grup istisnadır. Subjonktif kipinde bu harf ve ondan önceki harfe dair kurallar oldukça karışıktır (bkz. Macarca fiiller).

• Alt cümle
• Emir kipi
• Şart kipi
• Şartlı cümle
• Yan cümle

• İngilizcede subjonktif3 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Englishpage.com sitesinde subjonktif kullanımı hakkında rehber
• İngilizcede subjonktif hakkında akademik görüşler3 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Macarca subjonktif4 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. HungarianReference.comsitesinde subjonktif kullanımı hakkında rehber
• Subjonktif'e başlangıç25 Eylül 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İspanyolca dili için)
• Almanca'da subjonktif30 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• [1] Romen dillerinde subjonktif konusunda Hugh Wilkinson'ın makaleleri