Osmanlı-Yemen çatışmaları

Osmanlı-Yemen çatışmaları
Tarih 1538-9 Ekim 1911 (373-373 yıl) Bölge Yemen Sonuç Yemen imamları'nın tanınması
Taraflar
Osmanlı İmparatorluğu	Yemen imamları

Osmanlı-Yemen çatışmaları, Osmanlı İmparatorluğu ile Kuzey Yemen'deki Zeydi kabileleri arasında 1538 yılında başlayan ve 9 Ekim 1911 tarihinde Da'an Mukavelesi'nın imzalanmasıyla sona eren bir dizi çatışmadır.^[1]

Osmanlı'nın Yemen'i fethetmeye yönelik ilk girişimi, Büyük Mısır Seferi ardından Yemen'de oluşan otorite boşluğundan yararlanmak amacıyla sefer düzenlemesiyle 1538 yılında gerçekleşmiştir. 1517 yılında Memlûk Devleti'nin çöküşü ile birlikte bundan pay almak isteyen Portekiz, Mekke ve Medine gibi kutsal yerleri ele geçirme amaçlı dinî sebepler öne sürerek Yemen sahillerini üs edinmek istemesinin altında ticarî gayeler yatıyordu. Bu yüzden Osmanlı ile Portekiz Kızıldeniz ve Hint Okyanusu'nda birçok mücadeleye girdiler. Osmanlı Aden'i 1538'de Hadım Süleyman Paşa tarafından alarak Tâhiriler hanedanlığına son verdi ve Zebid ile Aden arasında kalan bölgede Yemen Eyaleti'ni oluşturdular. Yönetimden memnun olmayan Zeydîlerle uzun süren mücadeleler sonucunda Osmanlı güçleri önce Taiz'i, 1547 yılında da San'a'yı ele geçirdi.^[2] Zeydîlerin eşkıyalığa girişmesi dolayısıyla yönetim kötüye gittiği için Mahmud Paşa, eyaletin merkezini San’a'dan Taiz'e taşıdı.^[3]

Osmanlıların Yemen'i fethetmeye yönelik bir diğer girişimi 1630'larda gerçekleşti. Ancak bu sefer Yemenli Zeydi imamların kesin zaferiyle sonuçlandı ve Yemenli imamlar hakimiyet alanlarını Asir'den Hadramut'a kadar genişletmeyi başardılar.^[1]

18. yüzyılda Zeydi Devleti parçalanarak Lahic Sultanlığı gibi birçok küçük Yemen devletinin kurulmasına neden oldu. 1830'larda Osmanlılar Kavalalı Mehmed Ali Paşa'dan Arap yarımadasını fethetmesini istedi. Ancak Kavalalı, Ocak 1839'da Aden'i işgal eden Birleşik Krallık'ın muhalefetiyle karşılaştı. Nisan 1840'ta Rus İmparatorluğu, Avusturya İmparatorluğu'nun da Osmanlı üzerinde baskı kurması nedeniyle Kavalalı Arap yarımadasından çekildi.

1849 yılında Osmanlılar bir kez daha Yemen'i işgale başlayarak Nisan ayında Hudeyde'yi ele geçirdiler. Temmuz ayında Yemen'in Osmanlı altında bir vasal devlet olmasını isteyen İmam'ın daveti üzerine Sana'ya girdiler. Bu karar yerel halk tarafından olumsuz karşılandı ve kısa süre sonra bir isyana dönüştü. Çok geçmeden Osmanlılar geri çekilmek zorunda kaldı.^[1]

1872 yılında Osmanlı İmparatorluğu San'a'yı ele geçirerek Yemen Vilayeti'ni kurdu.

1891 yılında Yemen'de Osmanlı İmparatorluğu'nun İslam dinine aykırı davranışlarda bulunduğu nedeniyle şiddetli bir isyan meydana geldi.^[1]

Yemen, Osmanlı İmparatorluğu'nun merkezine olan uzaklığı, mezhepsel farklılıkların körüklediği sorunlar, bölgeye nüfuz etmeye çalışan emperyalist devletlerin baskısı gibi nedenlerle 1882, 1896 ve 1902 yıllarında da isyan hareketlerine girişmiş Yemen, Birleşik Krallık ve İtalya Krallığı'nın kışkırtması^[4] ile İmam Yahya önderliğinde 1904 yılında Osmanlı'ya karşı Yemen'in o ana kadar kalkıştığı en büyük isyanı çıkartmışlardır.^[5][6] Osmanlı İmparatorluğu o yıllarda maddi sıkıntılar çektiği için ve başkentten uzak olduğu için Yemen'e pek ikmalde bulunamıyordu. Yemen Vilayeti ile Ordu Hazineleri akçeden ve ambarlar da zahireden tümüyle boş idi ve ordunun vaziyeti de karışıktı. İmam Yahya, isyanın başında aşiretleri ile birlikte Yemen Valisi Fâik Paşa'yı San'a'da kuşattı. Tevfik Paşa durumun vaziyetini tam olarak belirtmediği halde para ve yiyecek talep ettiği için kabul edilmedi. Yemen Halkının savunmaya katılması ve Medine'deki Ârif Hikmet Paşa kuvvetlerinin Hudeyde üzerinden yardıma yetişmesi nedeniyle bir ara İmam Yahya barış istediyse de kabul edilmedi.^[3] 1905'te isyan şiddetlenip, Yemen aşiretleri tarafından 1 yıl boyunca kuşatma altında kalan askerlerin yemek ve su bulamadığı için şehre yakın kaleleri terk etmesi, açlıktan savaşacak durumda olamamaları, Yemen'den sorumlu Kumandan Muhammed Tevfik Paşanın isyanı bastırmakta zorlanması ve yardım istemesi gerekirken, kendi başarısızlığı ortaya çıkar korkusuyla durumu Payitahta haber vererek yardım istemekte geç kalması gibi etkenler Yemen Türküsü'nde de anlatılan acıklı durumu ortaya çıkarmıştı. Payitaht'ın yolladığı erzakların büyük çoğunluğu subaylara gittiğini gören Hasan Muhiddin Paşa bunu engellemek için aşçıları kendisi teftiş etmiştir. Askerler için kesilen katır etlerinin subaylar tarafından teftiş edilmediği sırada onbaşılar etleri kemiğinden sıyırıp sokaklarda fahiş fiyatlarda satıyordu. Etler askerlere ulaşana kadar sadece kemik kaldığı için bir asker "Kazanımıza giren kemikten başka bir şey değildir. Suyunu içip kemiğini atıyoruz." demiştir. Hudeyde yolundan gönder Payitahta haber verildikten sonra bu isyanı bastırmak amacıyla, 1905 yılında Ali Rızâ Paşa komutasında nizamiye birliklerinin yanında Anadolu ve Rumeli'den çok sayıda redif taburu da sevk edilmişti.^[7] Fakat Zeydîler'in saldırısıyla askerlerin çoğu yolda öldü ve taburun elindeki çoğu top Yemenlilerin eline geçti.^[3] Yemen Türküsündeki dizelerde bu redif taburundan bahsedilmiştir.

Tecrübeli aynı zamanda savaşa istekli Osmanlı birliklerinin nedensizce San'a şehrinin surlarının arkasına kapatılıp bekletilmesi, kendi askerine top atışı yapıp onlarca zayiat vermesi gibi durumların birliklerin morallerinin bozması nedeniyle isyancılar İmam Yahya önderliğinde San'a şehrine girerek Osmanlı askerlerini öldürmüş ve San'a kentindeki Türk mahallelerini yağmalamıştır.^[8] Askeri olarak başarılı olunamayınca Fâik Paşa müzakereyle İmam Yahya'yı ikna etme çalışmalarına girildi fakat İmam Yahya San'a bırakılmaz ise isyandan vazgeçmeyeceğini belirttiği için müzakereler başarılı olmadı.^[9] Kuşatma'da insanların açlıktan çocukları yiyecek hale geldiği ve günde 30-40 piyadenin öleceği duruma gelirken subayların daha iyi beslenmesi durumuyla morallerin daha da düşmesiyle direncin kırılmasıyla İmam Yahya San'a şehrinin merkezini ele geçirdi ve burada birçok Osmanlı askerini de esir aldı. San'a'yı ele geçirmiş olan İmam Yahya'nın isyancı ordusu boş ev ve dükkanları yağmalayıp San'a yerlilerinin ölümüne neden olduktan sonra "Arap Arap'a silah atar mı? İşte biz atmadık" diyerek bu olayları bastırmıştır. Bu olayın ardından Mihrali Bey'in kumandasındaki 40. Hamidiye Süvari Alayı Yemen'e sevk etti. Yeni kuvvetlerle bölgeye vali olarak yollanan Ahmed Feyzi Paşa, 15 Temmuz - 1 Eylül 1905 tarihleri arasında yürüttüğü harekâtta Taiz'deki kuvvetlerin desteği ile San'a'ya girdi ve isyan eden aşiretleri bertaraf etti.^[10][11] İsyanı bastırmak için 30 bine yakın asker harcandı. İmam Yahya her ne kadar tam da başarılı olmasa da de de facto olarak özerklik kazandı.^[12] İmam Yahya'nın eşkıyaca tavırları yüzünden tarımla geçinen binlerce köylü açlıktan öldü.

İsyan'dan sonra Osmanlı Devleti konuyu araştırdı ve sorumluları divan-ı harbe vererek cezalandırıldı.^[13] II. Abdülhamid, Yemen meselesini çözümlendirmek için gerekli reformu yapmak amacıyla Yemen ulemâsı ve ileri gelenlerinden bir heyeti İstanbul'a davet etti. Yemenliler ile Osmanlılar arasındaki görüş ayrılığı yüzünden bir sonuç alınamadı. İmam Yahya'nın beş kişilik bir temsilciler heyeti İstanbul'a geldi ve düşüncelerini belirten bir rapor sundu ancak hükûmet değişikliği sebebiyle hayata geçirilemedi.

Yemen'de görev almış Hasan Muhiddin Paşa bu isyan hakkındaki raporunda “Açlık birçok facialara neden oldu. Tedbir alınmamış olması, beş bin padişah askerini açlıktan mezara gömdü. Kuyulara çukurlara attırdı. Bunları mürekkeple değil, gözyaşı ile yazıyorum.” sözleri ile durumu özetlemiştir^[14]

1909'da Asîr'de İngiliz destekli Şeyh İdrîsî'nin başlattığı isyana 1904 senesindeki isyanının ardından San'a sancağındaki kabilelerin tamamının kendine meyletmesinin güvenci ile 1911'de İmam Yahya'nın da katılmasıyla isyan büyüdü.^[15] 3 Ocak 1911 tarihinde Yemen Vilayeti'nden İstanbul'a gönderilen yazıda; dört aydan beri Yemen'in cibal kısmında İmam Yahya'nın, Asir ve Tihame yönünde ise Seyyid İdrisi'nin hareketlerinin arttığı, bu nedenle ordunun takviyesinin lüzumlu olduğu bildirilmiş olmasına rağmen, İstanbul'dan Yemen'e yapılacak yolculuğun aylarca süreceği bilindiği halde meseleyle pek ilgilenilmemesinden dolayı istenilen vakitten çok daha sonra yeni askeri birliklerin sevkine başlanılmasını şikayet etti.^[16] Bab-ı Âli buna karşılık olarak Arnavut isyanı gibi birçok isyandan dolayı 3 alay yollayamayacaklarını, yerlilerden ve Şafilerden asker alınımı yapılarak nizamiye taburlarının eksikleri giderilmesinin daha isabetli olacağını. belirtti.^[17] İsyan bundan sonra güçlendi ve durum daha ciddi bir hale geldi.

Bunun farkına varan Osmanlı İmparatorluğu Trablusgarp Savaşı'ndan hemen önce, buradaki tümenden önemli bir kısmı silahlarıyla birlikte Yemen'e İmam Yahya ayaklanmasını bastırmak üzere gönderildi. Bu yüzden tümenler tekrar yerlerine iade edilmedi ve Trablusgarp Savaşı da daha da içinden çıkılamaz duruma girdi.^[18] Ocak 1912'de İtalyan donanması Kızıldeniz'e girip, buradaki Osmanlı gemilerinden bazılarını batırarak El-Hudeyde limanını bombalamaya başladı. İtalyanların bölgedeki varlığı, deniz ulaşımını aksattığı için Yemen isyanının bastırılmasını zorlaştı. 28 Şubat 1911'de Ahmed İzzet Paşa, Hamidiye kruvazörüyle Yemen'e gönderildi. Nihayet Yemen meselesini çözmek üzere Yemen'deki Yedinci Ordu ile birlikte İstanbul'dan ve diğer Osmanlı vilâyetlerinden topladığı 50.000 kişilik orduyla San'a kuşatmasını kaldırdı.^[19]

13 Ekim 1911'de İtalya ile Osmanlı İmparatorluğu arasında Trablusgarp Savaşı'nın çıkması ve İtalya'nın Eritre üzerinden Yemen'e saldırılar düzenlemeye başlaması üzerine taraflar arasında ateşkes yapıldı ve mutabık kalınan Da'an Mukavelesi imzalandı.Yirmi iki açık madde ile beş gizli maddeden oluşan antlaşmaya göre San'a dahil Zeydîler'in yaşadığı dağlık bölgelerin yönetimi İmam Yahya'ya bırakılacak, fakat yabancı devletlerle antlaşma yapamayıp dış işlerinde Osmanlı'ya bağlı olacaktı. İmam Yahya “Emîrü'l-mü'minîn” iddiasından vazgeçecek, her yıl kendisine 20.000 Osmanlı altın lirası verilecekti. Bunun karşılığında İmam Yahya zekatı adı altında halktan haraç toplamayı bırakacaktı.^[20][21]

• Yemen imamları
• Yemen Mütevekkilî Krallığı