Kretek

Halk arasında ‘karanfil sigarası’ ya da ‘karanfilli sigara’ adı ile bilinen kretek, karanfil ve tütünün harmanlanmasıyla elde edilen, Endonezya’ya özgü bir tütün mamülüdür. Normal sigara görünümünde olup, yaklaşık 1/3 oranında kuru karanfil ve 2/3 oranında tütün içerir.^[1] Filtreli ya da filtresiz çeşitleri mevcuttur. Büyük çoğunluğu Endonezya’da üretilen kretekler tüm dünyaya ihraç edilir. Kretek ismini almasının nedeni, içindeki karanfilin yanarken çıkardığı sestir.^[2] Yoğun karanfil tadı ve kokusuna ek olarak, her kretek markasının tadını belirleyen ve sır gibi saklanan özel bir sosu bulunmaktadır. Endonezya’da sigara içenlerin yaklaşık %90’ının tercih ettiği kretek,^[3] kültürel bir simge ve yüzyıllık bir gelenektir.^[2]

İlk kretek, 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmıştır. Kreteğin yaratıcısı olarak da Endonezya'nın Orta Cava eyaletine bağlı Kudüs kasabasında yaşayan Hacı Jamhari’den bahsedilir. Nefes darlığı şikayeti olan Hacı Jamhari, rahatlamak için göğsüne karanfil yağı sürermiş. Bu rahatlamayı, daha derinden hissetmek için yeni bir yöntem denemiş ve elde sardığı sigarasının içine kuru karanfil tomurcuklarını katarak içmiş. Hikâyeye göre, nefes darlığı ve çektiği göğüs ağrıları bir anda kaybolmuş. Şaşırtıcı keşfini Kudüs’teki komşularına anlatmaya başlamış ve rokok cengkeh –karanfilli sigara- adıyla eczanelerde satılmaya başlanmış. İlaç olarak keşfedilen kretek, zamanla keyif verici olarak da ilgi görmeye başlamış.

O yıllarda, yerel halkın kendi evlerinde imal ettikleri kretekler sipariş üzerine satılırdı. Özel bir marka ya da paketleri yoktu. Kudüs sakinlerinden Nitisemito ise ilk defa seri üretimi ve kretekleri bir marka adı altında satma fikrini geliştiren kişidir. Diğer üreticilerin aksine, 1906 yılında Bal Tiga markasını yaratan Nitisemito, gofreli paketleri ve promosyon eşyaları dağıtmak gibi Endonezya’da daha önce görülmemiş pazarlama tekniklerini uygulayarak büyük başarı kazandı.

Ayrıca, abon sistemi denilen bir üretim sistemi de geliştirerek yeterli sermayesi olmayan diğer girişimcilerin de önünü açtı. Bu sistemde ‘abon’ denilen kişi, parça başına ücret ödeyerek yaptırdığı ürünleri firmaya teslim etmekle görevlidir. Firma ise çalışanlara dağıtılmak üzere, üretim için gerekli olan malzemeleri temin etmekle yükümlüdür. Bu sistem, yaşlılara ya da çocuklara bakmak için evde bulunması gereken kişileri de istihdama katması bakımından önemlidir.

Fakat endüstri geliştikçe, ürünün kalitesinden ve standardından emin olmak isteyen üreticiler, işçilerinin fabrika çatısı altında çalışmalarını tercih ettiler. Günümüzde sadece birkaç kretek üreticisi abon sistemini uygulamaktadır.

1960 ve 1970 yılları arasında, ‘beyaz sigaralar’ karşısında ulusal bir sembol haline geldi.^[4] 1980'lerin ortalarına gelindiğinde, makine üretimi nicelik olarak elde sarma sigaraların önüne geçmişti. Endonezya'nın en büyük gelir kaynaklarından birini yaratan kretek endüstrisi, irili ufaklı 500 üreticiyi ve 10 milyon çalışanı kapsar.^[2]

Kretek imalatında, tütünün kalitesi ve çeşitliliği önemli bir rol oynar. Bir kretek markası, 30'dan fazla tütün çeşidini içerebilir.^[5] Tütün harmanının yaklaşık 1/3'ü kadar kıyılmış kuru karanfil tomurcuğu eklenir. Elde edilen bu yeni harman, ‘sos’ ile tatlandırılır. Çoğu kretek üreticisinin sır olarak sakladığı bu özel sosların yapımında meyve ve baharat özleri ile çeşitli doğal aromalardan faydalanılır. Makinede ya da elde sarılan kreteklere uygulanan son işlem, üstlerine sakarin püskürtülmesidir.

Sağlık üzerinde normal sigara içmenin getirdiklerinin dışındaki ve üzerindeki etkiler bilinmemektedir. Çalışmalara göre her ne kadar kretekler normal sigaralardan daha az nikotin içerse de, bu nikotinin verilmesinde daha etkilidirler ve daha uzun süre yanmaktadırlar. Sigara içen on kişinin venöz kan nikotini ve karbon monoksit seviyeleri kretek içtikten sonra ölçülmüş ve normal sigara markalarına benzer değerler bulunmuştur.

Farelere kısa bir süre boyunca Amerikan sigaralarından ve kreteklerden eşit inhalasyon dozları verilmiştir. Kretekler Amerikan sigaralarına kıyasla sağlık üzerinde daha kötü etkiler yaratmamıştır.^[6] Bu çalışma 14 günlük bir maruziyet süresi ile tekrar edilmiş ve kreteklerin Amerikan sigaralarına kıyasla sağlık üzerinde daha kötü etki göstermediği tespit edilmiştir.^[7]

Solunum yollarında enfeksiyon olanlar dikkatli olmalıdır zira karanfil dumanındaki öjenol boğazda öğürme refleksini azaltabilen bir uyuşukluk hissi yaratabilmektedir.^[8] Aynı zamanda normal solunum yoluna sahip bazı bireylerde muhtemelen azalan öğürme refleksine bağlı olarak iki aspirasyon akciğer iltihabı vakası da görülmüştür. Karanfil alerjisi olan kişiler de bu sigaralardan kaçınmalıdır.

Türkiye'de satışta olan tek kretek markası olan Djarum, sadece 'duty free' mağazalarında bulunmaktadır.

Philip Morris International, 14 Mart 2005 yılında Endonezyalı kretek üreticilerinden PT HM Sampoerna’yı satın aldığını açıklamıştır.^[9]

Endonezya dışında tüketilmek üzere özel markalar geliştirmeye ve ihracata 1972 yılında başlayan PT Djarum, Amerika Birleşik Devletleri’nde %70’lik pazar payı ile lider kretek markası konumundadır.^[10] İlk kretek cigarillo’sunu ve ilk ‘light’ kretekleri geliştiren PT Djarum, yabancı tüketiciye hitap eden Djarum Cherry gibi meyve aromalı kretekler de üretmektedir.^[11]

• Smoke: a global history of smoking (2004) edited by Sander L. Gilman and Zhou Xun, Reaktion ISBN 1-86189-200-4
• Hanusz, Mark (2000) Kretek: The Culture and Heritage of Indonesia's Clove Cigarettes, Equinox Publishing ISBN 979-95898-0-0

Wikimedia Commons'ta Kretek ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• en:Kretek
• http://www.equinoxpublishing.com/kretek/default.htm 23 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Djarum-blacks-kretek.jpg 26 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• http://www.djarum.com23 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• http://www.djarumonline.com 11 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.