Kars-Gümrü-Tiflis demiryolu

Kars – Gümrü – Tiflis demiryolu, Türkiye'nin Kars şehrinden başlayarak önce Ermenistan'ın Gümrü şehrine, oradan da Gürcistan'ın Tiflis şehrine giden demiryolu hattıdır.

Aslen 1899 yılında tamamlanmış olan demiryolu hattı, hem Türkiye ile SSCB (Kars – Gümrü) arasındaki tek doğrudan demiryolu bağlantısıdır hem de Ermenistan ile diğer Sovyet Cumhuriyetleri arasındaki iki ana demiryolu bağlantısından (Gümrü – Tiflis) birisidir. Demiryolu hattının Gümrü – Tiflis kesimi Ermenistan'ın dış dünya ile olan yaşam çizgisini oluşturmaya devam ederken,^[1] Kars – Gümrü kesimi ise Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki Birinci Dağlık Karabağ Savaşı sebebiyle Türkiye'nin Azerilere destek olmak için Ermenistan sınırını kapattığı 1993 yılından bu yana aktif değildir.^[2]

Türkiye – Ermenistan sınırının 1993 yılından bu yana kapalı olması sebebiyle demiryolu hattının Kars – Gümrü bölümü kullanılamadığı için, Nisan 2005 tarihinde, Türkiye ve Gürcistan arasında doğrudan demiryolu bağlantısı kurmak için Kars'tan Ahılkelek'e yeni bir demiryolu hattı inşa edilmesine ve Ahılkelek – Tiflis – Bakü arasındaki mevcut demiryolu hattının da rehabilite edilerek geliştirilmesine ve böylece Bakü – Tiflis – Kars demiryolu hattının kurulmasına yönelik bir anlaşma imzalandı. Avrupa Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri, yeni inşa edilecek olan Bakü – Tiflis – Kars demiryolu hattının Ermenistan'ı atlatmak amacıyla yapıldığını düşündükleri için hattın finanse edilmesini veya desteklenmesini reddettiler ve eski demiryolu hattının (Kars – Gümrü – Tiflis) yeniden açılmasını desteklediler ancak yeni hattın yapılmasına da karşı çıkmadılar.^[3][4]

Demiryolu hattı, 19. yüzyılın sonlarında, Gürcistan ve Ermenistan'ın ve 1878 yılında Osmanlı'ndan alınan Kars ve çevresinin (Kars Oblastı) Rus İmparatorluğu’nun bir parçası olduğu bir dönemde inşa edildi. 1880'lerin sonunda, Rus Transkafkasyası'nda bulunan ve Transkafkasya Demiryolu şirketi tarafından işletilen demiryolu sistemi, Karadeniz’deki Poti ve Batum’dan Tiflis’e ve Hazar Denizi kıyısındaki Bakü’ye kadar uzanıyordu.^[5]

Tiflis'ten Alexandropol (şimdiki Gümrü) ve Kars'a inşa edilecek demiryolu hattının rotasının Rusya İmparatorluk İletişim Bakanlığı ve Transkafkasya Demiryolu Şirketi tarafından yerinde incelenmesi süreci 1894 yılı baharında başlamış ve Mühendis E. Wurzel (Rusça: Е. Вурцель) liderliğindeki inşaat çalışmaları Aralık 1899 tarihinde tamamlanmıştır.^[5]

1899 yılında ise Alexandropol'den güneydeki Erivan'a kadar bir şube hattında da çalışmalara başlandı ve bu hat da 1902 yılında tamamlandı. Daha sonra demiryolu hattı İran sınırındaki Culfa'ya kadar uzanmıştır.^[5]

I. Dünya Savaşı sırasında bu demiryolu hattı, Anadolu'da Osmanlı İmparatorluğu ile savaşan Rus birliklerini desteklemek için kullanıldı. Savaştan sonra Türkiye, Kars'ı ele geçirdi ve burada bulunan Rus hat açıklığında inşa edilmiş olan hattı ilerleyen yıllarda standart hat açıklığı ile yeniden inşa etti.^[6]

SSCB döneminde, demiryolu hattının Gümrü – Kars bölümü SSCB ile Türkiye arasındaki tek doğrudan demiryolu bağlantısı haline geldi. Çoğu zaman, Sovyet Ermeni demiryollarının son istasyonu olan Ahuryan Tren İstasyonu'nda (40°44′8″K 43°47′13″D / 40.73556°K 43.78694°D / 40.73556; 43.78694) çalışanlar, sınırın Türk tarafında yer alan Doğukapı Tren İstasyonu'nda (40°43′46″K 43°44′1″D / 40.72944°K 43.73361°D / 40.72944; 43.73361) çalışan Türk meslektaşları ile oldukça iyi bir iş ilişkisine sahiplerdi. 1980'lerin ortasında, sınır boyunca yıllık navlun hacmi 65.000 ton civarındaydı ve 1989 yılında bu hacim 180.000 tona ulaştı.^[6] Yine de söz konusu bu hacim, demiryolu hattının yıllık potansiyel kapasitesi olan 6.000.000 tonun çok çok altındaydı.^[7]

Ahuryan'da vagon bojilerini değiştirmek için bir vinç satın alınıncaya kadarki süreçte –vinç 1993'te sınır kapatılmadan kısa bir süre önce alınabilmiştir– kargo yükleri, Sovyet vagonlarından Türk vagonlarına ya da tam tersine her seferinden yeniden yüklenmek durumundaydı. Öte yandan, Türk tarafındaki Doğukapı'da nakliye konteynerlerini geniş ve standart model vagonlara taşımak için bir vinç kullanılmaktaydı.^[6]

1986 yılında (Gümrü – Tiflis bölümünde yer alan Tiflis Kavşağının 23 km. güneyinde bulunan) Marabda'nın batısından Ahılkelek'e kadar uzanan 160 kilometrelik bir şube hattının yapımı tamamlandı.^[8] Bu şube daha sonra kullanılamaz hale geldi, ancak günümüzde Bakü – Tiflis – Kars demiryolu hattının bir parçası olarak rehabilite edildi ve kullanılabilir hale getirildi.

Son yük treni, 6 Temmuz 1993 tarihinde Türkiye – Ermenistan sınırını geçti. Birkaç gün sonra Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınır Türkiye tarafından kapatıldı. İki ülkenin hükûmeti, 11 Temmuz'da boş vagonları (Ahuryan'daki bazı boş Türk vagonları ile Doğukapı'daki boş Ermeni vagonları) değiştirmeyi kabul etti. O zamandan beri hiçbir tren sınırı geçmedi.^[6]

Demiryolu hattının Gümrü – Tiflis bölümü, Erivan – Tiflis ana hattının bir parçasıdır ve bu hat, Ermenistan'ın Türkiye ve Azerbaycan ile olan sınırları kapalı olduğundan ve doğrudan Ermenistan – İran demiryolu bağlantısı olmadığından dolayı, Ermenistan'ın dış dünyayla bağlantısını sağlayan tek işleyen demiryolu hattıdır.^[1] Sovyet döneminde, bu demiryolu hattı Erivan'dan Moskova'ya ve SSCB'nin başka yerlerine giden trenler tarafından kullanılabiliyordu; fakat şimdi Ermenistan’dan gelen trenler yalnızca Gürcistan’a ulaşabiliyor, çünkü Gürcistan’ın Rusya ile olan demiryolu bağlantısı 2008 Güney Osetya Savaşı nedeniyle kopmuş durumda ve Gürcistan’ın Azerbaycan’la olan demiryolu bağlantısı ise Ermeniler tarafından pek kullanılmıyor.

Wikimedia Commons'ta Kars-Gümrü-Tiflis demiryolu ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• TCDD resmî sitesi 8 Şubat 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• TCDD Taşımacılık resmî sitesi 8 Şubat 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.