Kış

Kış, Dünya'nın kutup bölgeleri ile Ilıman kuşak bölgelerinde yılın en soğuk mevsimidir. Çoğunlukla tropikal kuşakta oluşmaz. Her yıl, sonbahardan sonra ve ilkbahardan önce gelir. Kış, Dünya'nın eksen eğikliği sebebiyle her bir yarım küresinin Güneş'ten uzaklaşması sayesinde oluşur. Çeşitli kültürler, farklı tarihleri kışın başlangıcı olarak tanımlar ve bazıları hava durumuna dayalı bir tanım kullanırlar. Kuzey yarımkürede kışken, Güney yarımkürede yazdır ya da tam tersidir. Çoğu bölgede, kış dondurucu soğuklar ve karla ilişkilendirilir. Kış gündönümü anı, Güneş'in Kuzey veya Güney Kutbu'na göre yüksekliğinin en negatif değerinde olduğu andır (yani Güneş, kutuptan ölçüldüğünde ufkun en altındadır). Bu durumun görüldüğü gün, en kısa gündüzü ve en uzun gecesi olan gündür ve kış gündönümünden sonraki günlerde, geceler kısalır ve gündüzler uzar. Kutup bölgelerinin dışındaki en erken gün batımı ve en geç gün doğumu tarihleri, kış gündönümü tarihinden farklıdır ve bunlar, yıl boyunca Dünya'nın eliptik yörüngesinin neden olduğu, güneş günündeki değişiklik nedeniyle enlemlere bağlıdır (inceleyin, Analemma).

Kış sözcüğü, Eski Türkçeden günümüze kadar ulaşmıştır. Göktürk Yazıtlarında da kelime aynı anlama gelecek şekilde kullanılır.^[1]

Dünya ekseninin yörünge düzlemine göre eğimi, havanın oluşumunda büyük rol oynar. Dünya yörünge düzlemine 23.44 ° 'lik bir açıyla eğilir ve Dünya yörüngesinde hareket ederken, farklı enlemlerin doğrudan Güneş'e bakmasına neden olur. Bu fark, mevsimlerin oluşmasına neden olur. Kuzey yarım kürede kışken, Güney yarım küre Güneş'e daha doğrudan bakar (yani güneş ışınları daha çok gelir) ve bu nedenle Kuzey yarım küreden daha yüksek sıcaklıklara maruz kalır. Tam tersine, Güney yarım kürede kış, Kuzey yarım kürenin Güneş'e daha eğimli olduğu zaman meydana gelir. Dünyadaki bir gözlemcinin bakış açısı ile, kış Güneşi, yaz Güneşinden daha düşük bir maksimum yüksekliğe sahiptir.

Her iki yarım kürede de kış zamanında, Güneş'in daha düşük yüksekliği, güneş ışığının Dünya'ya eğik bir açıyla çarpmasına neden olur. Bu nedenle, Dünya'nın her yüzey alanına birim başı daha düşük miktarda güneş ışığı çarpar. Ayrıca, Güneş ışığı atmosferde daha uzun bir mesafe kat etmeli ve atmosferin daha fazla ısıyı dağıtmasına izin vermelidir. Bu etkilerle karşılaştırıldığında, Dünya ile Güneş arasındaki değişken uzaklık (uzaklığın değişmesi Dünya'nın eliptik yörüngesinin sonucudur) göz ardı edilebilir. Kuzeyde kar yağışına meyilli enlemlerde meteorolojik kışın (dondurucu sıcaklıklar) görünmesi yüksekliğe bağlı olarak oldukça değişkendir, ayrıca pozisyonunun deniz rüzgarlarına ve yağış miktarına karşı olması da.

Meteorolojik hesaplama, meteorologlar tarafından kayıt tutma amacıyla "hassas hava durumu modellerine" dayalı olarak kullanılan kış mevsimini ölçme yöntemidir, bu nedenle meteorolojik kışın başlangıcı enleme göre değişir. Kış, meteorologlar tarafından genellikle en düşük ortalama sıcaklıklarına sahip üç takvim ayı olarak tanımlanır. Kuzey yarım kürede Aralık, Ocak, Şubat aylarına denk gelirken, Güney yarım kürede Haziran, Temmuz, Ağustos aylarına denk gelir. Mevsimin tipik olarak en soğuk ortalama sıcaklıkları Kuzey yarım kürede Ocak ve Şubat'ta, Güney yarım kürede Haziran, Temmuz ya da Ağustos'ta görülür. Kış mevsiminde gece hakimdir ve bazı bölgelerde kış, kalıcı kar örtüsü veya buharlaşmayı engelleyen düşük sıcaklıklarla birlikte yüksek yağış oranları nedeniyle en yüksek yağış oranının yanı sıra uzun süreli rutubete sahiptir. Kuzey yarım küredeki kar ve buz birikimleri, oradaki büyük kara kütleleri nedeniyle genellikle kışla ilişkilendirilir. Güney yarım kürede, daha deniz iklimi ve 40 ° güneydeki görece toprak eksikliği, kışları daha ılıman hale getirir; bu nedenle, Güney yarım kürenin yerleşim bölgelerinde kar ve buz daha az yaygındır. Bu bölgede, kar her yıl belirli bölgelerde oluşur, And Dağları, Avustralya'daki Büyük Bölme Sırası ve Yeni Zelanda dağları gibi. Antarktika'da kar yıl boyunca görülür.

Eski dilde Zemheri (Arapça zamharīr زمهرير  "kışın 22 Aralıkta başlayan en soğuk günleri, karakış, erbain" sözcüğünden alıntıdır.) ismiyle de anılırdı. Türkiye'de kış ilk olarak Kuzey Doğu Anadolu Bölgesi'nde başlayarak batıya doğru ilerler. Türkiye'de karlı gün en çok Doğu Anadolu Bölgesi'ndedir. Kış mevsiminde hava sıcaklığı çoğu bölgelerde sıfırın altına iner ve don olayı gerçekleşir. Türkiye'de ağır kış koşullarına en çok Doğu Anadolu Bölgesi'nde rastlanmaktadır. Örneğin Erzurum'da kar kalınlığı bazı yıllarda 1 metreye kadar ulaşmaktadır. Erzurum ve yöresinde hava sıcaklığı da - 35 °C derecelere kadar düşmektedir. Kış mevsiminde insanlar burada daha kalın ve yünlü kıyafetleri giymeyi tercih ederler. Akdeniz'de kışlar nispeten daha sakin geçer, don gibi olaylar yok denecek kadar azdır. Akdeniz ikliminde kış daha çok yağışlı geçer, en çok kış mevsiminde yağış alır. Karadeniz'de de kış daha çok yağışlı geçer, Doğu'daki gibi sert bir kış söz konusu değildir. Ayrıca kar sayesinde kış turizmi de canlılık kazanır. Kış turizmine örnek olarak Uludağ, Erciyes Dağı, Palandöken Kayak Merkezi vb. örnekler verilebilir.

Kışın ekolojik hesaplaması, sabit tarihlerin kullanılmasından kaçınılması nedeniyle takvime dayalı hesaplamalardan farklılık gösterir. Bu, yılın bu dönemi için geleneksel olarak hibernal terimini kullanan çoğu ekolojist tarafından tanınan altı mevsimden biridir (diğer ekolojik mevsimler prevernal, ilkbahar, estival, serotinal ve sonbahardır). Kış uykusu mevsimi, her yıl Dünya'nın ılıman bölgelerindeki yerel ve bölgesel iklimlere göre tarihleri değişen biyolojik uykunun ana dönemine denk gelir. Çiğdem gibi çiçekli bitkilerin ortaya çıkması, ılıman ılıman iklimlerde Ocak ayının sonlarına doğru ekolojik kış mevsiminden önceki mevsime geçişin işareti olabilir.

Kışın sert şartlarında hayatta kalabilmek için birçok canlı, kışı geçirmek üzere farklı davranışsal ve morfolojik adaptasyonlar geliştirmiştir:

• Göç, kışın göçmen kuşlar gibi hayvanlar üzerinde yaygın bir etkisidir. Bazı kelebekler de mevsimsel olarak göç ederler.
• Hazırda bekletme, kış aylarında metabolik aktivitenin azalması sonucu ortaya çıkan bir durumdur. Bazı hayvanlar kışın "uyur" ve ancak sıcak havalar geri geldiğinde dışarı çıkarlar. Örneğin sincaplar, kurbağalar, yılanlar ve yarasalar.

Bazı hayvanlar kış için yiyecek depolar ve tamamen kış uykusuna yatmak yerine bununla yaşarlar. Bu durum sincaplar, kunduzlar, kokarcalar, porsuklar ve rakunlar için de geçerlidir.

• Bazı hayvanların renk ve kas yapısında değişiklik olduğunda direnç gözlemlenir. Kürkün veya tüylerin rengi beyaza döner (karla karıştırılması için) ve böylece yıl boyunca gizemli rengini korur. Örneğin: kaya ptarmiganı, kutup tilkisi, gelincik, beyaz kuyruklu tavşan ve dağ tavşanıdır.
• Bazı kürklü memelilerin kürkleri kış aylarında daha kalınlaşır; bu, kürkün ısı tutma kalitesini artırır. Daha sonra daha iyi soğumaya izin vermek için kış mevsiminin ardından kürk dökülür.
• Kar aynı zamanda hayvanların davranışlarını da etkiler. Birçoğu karın içine girerek karın yalıtım özelliklerinden yararlanır. Fareler ve tarla fareleri genellikle kar tabakasının altında yaşar.

İnsanlar soğuğa karşı hassastırlar, buna örnek olarak Hipotermi, Kar körlüğü, norovirüs, mevsimsel depresyon gibi örnekler verilebilir. Buz üzerinde kayma ve düşen buz sarkıtları, soğuk ve karlı hava ile ilişkili diğer sağlık sorunlarıdır. Ayrıca kışla ilişkili en yaygın hastalıklardan biri de griptir.

Fars kültüründe kış gündönümü, Yaldā (doğum anlamına gelir) olarak adlandırılır ve binlerce yıldır kutlanır. Dünyadaki ışığı, iyiliği ve gücü sembolize eden Mithra'nın doğumunun arifesi olarak anılır.

Yunan mitolojisinde, Hades Persephone'yi karısı olması için kaçırmıştır. Zeus, Hades'e Persephone'yi Dünya'nın tanrıçası ve Persephone'nin annesi olan Demeter'a geri getirmesini emreder. Ancak, Hades Persephone'yi ölülerin yemeğini yemesini sağlamıştı, bu yüzden Zeus, Persephone'nin Demeter ile altı ay ve Hades ile altı ay geçireceğine karar vermiştir. Kızının Hades ile olduğu zamanlarda, Demeter despresyona girmiş ve bunun sonucunda kışa sebep olmuştur.

Galler mitolojisinde Gwyn ap Nudd, Creiddylad adında bir kızı kaçırmıştır. 1 Mayıs'ta sevgilisi Gwythr ap Greidawl, Gwyn ile onu geri kazanmak için savaşmıştır. Aralarındaki savaş, yaz ve kış arasındaki mücadeleyi temsil etmiştir.

1. https://www.etimolojiturkce.com/kelime/zemheri 24 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Wikimedia Commons'ta Kış ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Meteoroloji ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.