İçeriğe atla

Gürcü Kolu

Bağlantı ekle
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Gürcü Kolu
1886 tarihli Artvin Okrugu'nun etnografik haritasında Анчъ, Самсхар-Цхали, Карсниа yazılı bölge*, “Gürcü Kolu”nu göstermektedir.*
*Haritaya göre sarı renk, Gürcü yerleşimlerini gösterir.
Coğrafya
Ülke(ler)Türkiye
Bölge(ler)Klarceti
Koordinatlar41°10′46″N 42°11′09″E / 41.179512°K 42.185904°D / 41.179512; 42.185904
Yerleşim(ler)Anakerti, Ança, Ançgora, Karsnia, Kontromi, Opiçala, Goraşeti, Soliana, Ustameli, Norgieli, Petobani, Samtskari, Samtskari, Çedila
TürBölge
AkarsuSamtskari Deresi (Suncu Suyu/Suncusuyu Deresi/Üçırmaklar Deresi)
Konum haritası
Harita

Gürcü Kolu (Gürcüce: სამწყალის ხეობა - samtskalis heoba "samtskali vadisi"), Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı ve Gürcü dilini korumuş olan son köyleri ifade eden bir terimdir.[1][2] Söz konusu terimin yazılı kaynaklarda kullanımı, 19. yüzyılın son çeyreğine değin uzanmaktadır.[3]

Gürcü Kolu denilen bölge, doğuda Karsnia (bugün Kapıköy) köyünden başlayarak batıda Ançgora (bugün Anaçlı) köyünde son bulur. Vadi, Kürdevan Dağı'ndan Berta Çayı'na doğru uzanan Samtskari Deresi (Suncu Suyu) havzasında yer alan 14 köyü kapsamaktadır.[4] Bu köyler, bucakların kaldırılmasına kadar Aşağıırmaklar Bucağı adı altında bir idari birim olarak anılıyordu.[5][6]

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gürcüce adı Artanuci (არტანუჯი) olan Ardanuç ilçesi, tarihsel Gürcistan'ın bir parçası olan tarihsel Klarceti bölgesinde yer alır. Klarceti bölgesinin bilinen ilk merkezi Tuharisi idi. Daha sonra bu merkez Ardanuç Kalesi'ne taşınmış, Ardanuç kasabası da Gürcü kralların idari merkezi haline gelmiştir. Nitekim Osmanlılar Ardanuç bölgesini 16. yüzyılın ortalarında Gürcülerden ele geçirmiştir. Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği topraklar sonraki zaman dilimi içinde "Osmanlı Gürcistanı", "Türk Gürcistanı", "İslam Gürcistanı" gibi terimlerle alandırılmıştır. Osmanlılar Gürcülerden ele geçirdikten sonra, yaklaşık olarak bugünkü Ardanuç ilçesi topraklarının Ardanuç nahiyesi adıyla idari bir birim haline getirmiştir. 1574 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterine göre bu nahiye, sekizi boşalmış olan 58 köyden oluşuyordu. Bu tarihle gelindiğinde nahiyedeki 1.352 hane (yaklaşık 6.760 kişi) Hristiyan olarak kalmış, 58 hane (yaklaşık 290 kişi) ise Müslüman olmuştu.[7] Sonradan Gürcü Kolu köyleri olarak adlandırılan 14 köy arasında sadece Soliana bu defterde yer almamıştır. Anakerti (Cevizli), Ança ya da Ançi (İncilli), Ançgora (Anaçlı), Karsnia (Kapıköy), Kontromi (Yolağzı), Opiçala (Gökçe), Goraşeti (Kutlu), Ustameli (Ustalar), Norgieli (Çakıllar), Petobani (Hisarlı), Samtzkaro (Aşağı Irmaklar ve Yukarı Irmaklar) ve Çedila (Bağlıca) adlı bu köylerin Osmanlı döneminden önce de Gürcü yerleşimleri olduğu bu kayıttan da anlaşılmaktadır. Bu yerleşimlerden Samtzkaro, Samtskar-i Süfla (Aşağı Samtzkaro) ve Samskar-i Ulya (Yukarı Samtzkaro) olmak üzere, ilk kez 1922 tarihinde iki ayrı köy olarak kaydedilmiştir.[8]

"Gürcü Kolu" köyleriden biri olan Norgieli köyü, Fotoğraf: Nikolay Marr, 1904.

"Gürcü Kolu" bölgesinden ilk kez 1874 yılında Giorgi Kazbegi söz etmiştir. Yazar gezi notlarında, Şavşat bölgesinden Ardanuç’a yaklaştıkça Gürcü dilini bilenlere daha az başlandığını, bununla birlikte Gobihvetsia (გობიხვეწია) Dağı çevresinde bulunan 12 köyün halk tarafından "Gürcistan" olarak adlandırıldığını yazmıştır.[9][10] Bunun yanı sıra, 1879 tarihli Gürcüce Droeba (დროება) gazetesindeki bir yazıda Ançgora, Ança, Anagerti, Çedila, Karsnia, Samtzkaro, Ustameli, Kontromi ve Soliana Ardanuç kazasında Gürcüce konuşulan köyler olarak verilmiştir.[11] S. Bavreli adını kullanan Gürcü etnograf Solomon Aslanişvili de 23 Ocak 1879 tarihinde Droeba gazetesinde yayımlanan yazısında "Gürcü Kolu" olarak adlandırılan köylerde çok temiz bir Gürcüce konuşulduğunu, köylerden birinde Kaheti üzümüyle kıyaslanacak kadar iyi üzüm yetiştiğini ve şarap yapıldığını yazmıştır.[3] Gürcü Kolu köyleri Rus idaresinin 1886 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitinde Gürcü yerleşimleri olarak kaydedilmiştir.[12]

Bu köylerden bazı aileler 93 Harbinden sonra, Şavşat muhacirleriyle birlikte Tokat'ın Niksar ilçesinin Sorhun köyüne yerleşmiştir. Göç eden ailelerin Petieli, Cancur, Kula gibi Gürcüce aile adı ve lakaplara sahip olduğu kaydedilmiştir.[13]

Köyler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Dimitri Ermakov (1845-1916) tarafından çekilen "Ança manastırı kalıntıları arasında Müslüman Gürcüler" başlıklı fotoğraf, 19. yüzyıl.

Gürcü Kolu köyleri 1574 ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal deftelerinde sadece Hristiyan ve Müslüman olarak kaydedilmiştir. Ancak bu defterde Soliana köyü yer almamıştır. Bu kayıtlarda köy halkının etnik kökenine dair bir bilgi mevcut değildir. Bu yerleşimlerin Gürcü köyleri olduğuna dair ilk kayıt 1886 tarihli Rus nüfus tespitinde yer almıştır. Bununla birlikte 19. yüzyılın son çeyreğinde ve 20. yüzyılın başlarında Klarceti bölgesini gezen Giorgi Kazbegi, Zakaria Çiçinadze ve Nikolay Marr'ın eserlerinde "Gürcü Kolu" gibi bir ifade geçmemektedir. Artvin vilayeti hakkında 1927 yılında kapsamlı Osmanlıca kitabı yayımlanan Muvahhid Zeki de Rus nüfus sayımında Gürcü yerleşimi olarak kaydedilmiş köylerden bu ifadeyle söz etmemiştir.[14] Daha çok sözlü kaynaklarda yer alan ve Gürcü dilini veya Gürcü kimliğini korumuş yerleşimleri ifade eden "Gürcü Kolu" ibaresinin yazılı kaynaklarda kullanımı, S. Bavreli'nin gazete yazısında görüldüğü üzere 19. yüzyılın son çeyreğine değin uzanmaktadır.[3]

  • Anakerti (ანაკერტი): 1574 yılında nüfusu 81 haneden oluşuyordu. 1595 yılında köydeki hane sayısı 22’ye düşmüştü. Bu tarihte köyde Müslüman olan hane bulunmuyordu. 1886 nüfus tespitinde köydeki 59 hanede, 172'si erkek ve 158'i kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 330 kişi yaşıyordu.[15]
  • Ança (ანჩა): 1574 yılında nüfusu 44 haneden oluşuyordu. 1595 yılında hane sayısı 26’ya düşmüştür. Bu tarihte Müslüman olmuş hane bulunmuyordu. 1886 nüfus tespitinde köydeki 76 hanede, 206'sı erkek ve 191'i kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 397 kişi yaşıyordu.[16]
  • Ançgora (ანჩგორა): 1574 yılında nüfusu tamamı Hristiyan 27 haneden oluşuyordu. 1595 yılında hane sayısı 14’e düşmüş ve bu tarihte de köyün tamamı Hristiyan olarak yazılmıştı. 1886 nüfus tespitinde köydeki 52 hanede, 156'sı erkek ve 142'si kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 298 kişi yaşıyordu.[17]
  • Karsnia (კარსნია): 1574 yılında nüfusu 34 Hristiyan haneden oluşuyordu. 1595 yılında hane sayısı 30’a düşmüş, 30 hane de Hristiyan olarak kalmıştı. 1886 nüfus tespitinde köydeki 37 hanede, 117'si erkek ve 105'i kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 222 kişi yaşıyordu.[18]
  • Kontromi (კონტრომი): 1574 ve 1595 yıllarıında nüfusu 7 Hristiyan haneden oluşuyordu. 1886 nüfus tespitinde köydeki 18 hanede, 61'i erkek ve 63'ü kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 124 kişi yaşıyordu.[19]
  • Opiçala (ოფიჭალა): 1574 yılında nüfusu 21 Hristiyan haneden oluşuyordu. 1595 yılında hane sayısı 11’e düşmüştü ve 1 hane Müslüman olmuştu. 1886 nüfus tespitinde köydeki 28 hanede, 81'i erkek ve 81'i kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 162 kişi yaşıyordu.[20]
  • Goraşeti (გორაშეთი): 1574 yılında nüfusu 13 Hristiyan haneden oluşuyordu. 1595 yılında hane sayısı 6’ya düşmüş ve 2 hane Müslüman olmuştu. 1886 nüfus tespitinde köydeki 51 hanede, 145'i erkek ve 150'si kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 295 kişi yaşıyordu.[21]
  • Soliana (სოლიანა): 1574 ve 1595 tarihli tahrirlerde bu köyün adı geçmemektedir. 1886 nüfus tespitinde köydeki 8 hanede, 35'i erkek ve 33'ü kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 68 kişi yaşıyordu.[22]
  • Ustameli (უსტამელი): 1574 yılında nüfusu 1’i Müslüman olmuş 18 haneden oluşuyordu. 1595 yılında hane sayısı 12’ye düşmüştü ve nüfusun tamamı Hristiyan olarak kaydedilmiş. 1886 nüfus tespitinde köydeki 7 hanede, 21'i erkek ve 23'ü kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 44 kişi yaşıyordu.[23]
  • Norgieli (ნორგიელი): 1574 yılında nüfusu, biri Müslüman olmuş 18 haneden oluşuyordu. 1595 yılında hane sayısı değişmemiş, ama Müslüman olan hane sayısı 2’ye çıkmıştır. 1886 nüfus tespitinde köydeki 32 hanede, 103'ü erkek ve 101'i kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 204 kişi yaşıyordu.[24]
  • Petobani (პეტობანი): 1574 yılında nüfusu tamamı Hristiyan 20 haneden oluşuyordu. 1595 yılında hane sayısı, 6’sı Müslüman, 7’si Hristiyan olmak üzere 13’e düşmüştür. 1886 tarihli nüfus tespitinde köydeki 22 hanede, 64'ü erkek ve 55'i kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 119 kişi yaşıyordu.[25]
  • Samtzkali (სამწყალი): 1574 yılında nüfusu 66 Hristiyan haneden oluşuyordu. 1595 yılında hane sayısı, tamamı Hristiyan olmak üzere 54’e düşmüştür. 1886 tarihli nüfus tespitinde köydeki 114 hanede, 405'i erkek ve 327'si kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 732 kişi yaşıyordu.[26]
  • Çedila (ჭედილა): 1574 yılında nüfusu 31 Hristiyan haneden oluşuyordu. 1595 yılında hane sayısı, 4’ü Müslüman olmak üzere 20’ye düşmüştür. 1886 tarihli nüfus tespitinde köydeki 50 hanede, 164'ü erkek ve 161'i kadın olmak üzere, tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 325 kişi yaşıyordu.[27]

Galeri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Çoruh Nehri'nin Klarceti bölgesindeki kollarını gösteren Gürcüce harita. Sağında ve solunda "Gürcü Kolu" köylerini barındıran Samtskari Deresi (Suncu Suyu/Suncusuyu Deresi/Üçırmaklar Deresi) "სამწყარისწყალი" (Samtskaristskali) yazısıyla belirtilmiştir.
    Çoruh Nehri'nin Klarceti bölgesindeki kollarını gösteren Gürcüce harita. Sağında ve solunda "Gürcü Kolu" köylerini barındıran Samtskari Deresi (Suncu Suyu/Suncusuyu Deresi/Üçırmaklar Deresi) "სამწყარისწყალი" (Samtskaristskali) yazısıyla belirtilmiştir.
  • "Gürcü Kolu" köylerinden biri olan Ança'daki Ança Kilisesi'nin kalıntıları. Ança Kilisesi, Gürcü Kilisesi'ne bağlı Ança Piskoposluğu’nun merkeziydi. Fotoğraf: Nikolay Marr, 1904.
    "Gürcü Kolu" köylerinden biri olan Ança'daki Ança Kilisesi'nin kalıntıları. Ança Kilisesi, Gürcü Kilisesi'ne bağlı Ança Piskoposluğu’nun merkeziydi. Fotoğraf: Nikolay Marr, 1904.
  • Ança Kilisesi'nin kalıntıları ve yerel halk. Nikolay Marr, 1904.
    Ança Kilisesi'nin kalıntıları ve yerel halk. Nikolay Marr, 1904.
  • Norgieli köyündeki kva-cvari veya haç-taşı. 1904. Fotoğraf: Niko Marr. Marr. Gürcüce Kvacvari (ქვაჯვარი) denilen haç taş, yol kıyısındaki bir ibadet yerinin işareti, mezar taşı olarak ya da önemli bir dinsel olayın meydana geldiği yerde bu olayın anısına dikiliyordu.
    Norgieli köyündeki kva-cvari veya haç-taşı. 1904. Fotoğraf: Niko Marr. Marr. Gürcüce Kvacvari (ქვაჯვარი) denilen haç taş, yol kıyısındaki bir ibadet yerinin işareti, mezar taşı olarak ya da önemli bir dinsel olayın meydana geldiği yerde bu olayın anısına dikiliyordu.
  • Kraliçe Tamar'ın (1184-1213) isteğiyle hazırlanmış olan ünlü Ança ikonu, İncilli köyündeki Ança Manastırı'nda muhafaza edilmekteydi. 1664'te buradan alınarak Tiflis’e götürülmüştür.
    Kraliçe Tamar'ın (1184-1213) isteğiyle hazırlanmış olan ünlü Ança ikonu, İncilli köyündeki Ança Manastırı'nda muhafaza edilmekteydi. 1664'te buradan alınarak Tiflis’e götürülmüştür.
  • İncilli köyünde yazılan, 12.-13. yüzyıllara tarihlenen Ança İncili. Günümüzde Gürcistan Milli Arşivlerinde muhafaza edilmektedir.
    İncilli köyünde yazılan, 12.-13. yüzyıllara tarihlenen Ança İncili. Günümüzde Gürcistan Milli Arşivlerinde muhafaza edilmektedir.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ ""Nasıl Gidilir" - Karsnia Köyü sitesi". 29 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  2. ^ "Rasim Yılmaz, "Beglar Ocağ Norgiyal (Çakıllar) Köyü" - Yolcu Haber". 3 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  3. ^ a b c S. Bavreli, "ახალი ქვეყნის ამბები", Droeba, 23 Ocak 1879, sayı 17.
  4. ^ "Artvin Fiziki İl Haritası". Harita Genel Müdürlüğü. harita.gov.tr. 2022. 26 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2023. 
  5. ^ Umar, Bilge (1993). Türkiye'deki Tarihsel Adlar (PDF). İnkılâp Yayınevi. s. 702. 8 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  6. ^ Köy envanter etüdü, 1981: Artvin. Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası. 1984. s. 47. Erişim tarihi: 21 Ekim 2023. 
  7. ^ Klarceti (კლარჯეთი), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016, s. 34-36/ 9 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-8969-5
  8. ^ "Nurşen Gök, "Artvin Livası'nın Anavatan'a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler", Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104" (PDF). 26 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  9. ^ "Georgiy Nikolayeviç Kazbek, Три месяца в Турецкой Грузии : Из дневника путешественника, Tiflis, 1875, s. 65-66". 18 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2024. 
  10. ^ "Giorgi Kazbegi, "სამი თვე თურქეთის საქართველოში: მოგზაურის ჩანაწერები" (Türkiye Gürcistan'ında Üç Ay: Bir Seyyahın Notları), Batum, 1995, s. 90". 10 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2024. 
  11. ^ Droeba (დროება), 15 Nisan 1879, No: 79.
  12. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  13. ^ Bozkurt, Rüştü (Mayıs 2015). Unutulan Göç: Aslını İnkar Eden Haramzadedir. Yaylacık Matbaacılık. s. 13. 
  14. ^ "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927". 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  15. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1370". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  16. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1371". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  17. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1372". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  18. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1391". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  19. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1392". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  20. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1373". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  21. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1390". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  22. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1393". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  23. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1394". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  24. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1402". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  25. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1403". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  26. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1404". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
  27. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1405". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2023. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Gürcü_Kolu&oldid=33995342" sayfasından alınmıştır