İETT

İstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel İşletmeleri Genel Müdürlüğü İETT
Kuruluş	1871 (153 yıl önce) (1871)
Tür	Ulaşım, Toplu ulaşım
Merkez	İstanbul
Genel Müdür	İrfan Demet[1]
Ana kurum	İstanbul Büyükşehir Belediyesi
Bütçe	15 milyar 400 milyon TL (2023)[2]
Personel	5.073 (2021)[3]
Resmî site	iett.istanbul

İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmeleri veya resmî kısaltmasıyla İETT, İstanbul'da İstanbul Büyükşehir Belediyesine bağlı toplu taşıma hizmeti veren kuruluştur.

1939 yılında muhtelif şirketleri millîleştiren 3645 sayılı yasa ile "İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmeleri Umum Müdürlüğü" adı altında bugünkü statüsüne kavuştu. 1945 yılında Yedikule ve Kurbağalıdere havagazı fabrikaları ile bu fabrikaların beslediği İstanbul ve Anadolu havagazı dağıtım sistemleri İETT’ye devredildi. 1961’de işletmeye alınan troleybüsler, 1984’e kadar İstanbullulara hizmet verdi. 1982 yılında çıkarılan bir yasa ile tüm elektrik hizmetleri, hak ve vecibeleriyle birlikte Türkiye Elektrik Kurumu (TEK)’na devredildi. Daha sonra 1993 yılında havagazı üretim ve dağıtım faaliyetleri sona erdi. Bugün yalnızca kent içi toplu taşıma hizmeti sunan İETT, otobüs, tramvay ve tünel işletmeciliğinin yanında özel halk otobüsleri ve İstanbul Ulaşım A.Ş.’nin yönetim, işletme ve denetiminden sorumludur. İETT ayrıca İstanbul'daki raylı sistemlerin (metro ve tramvay) bir bölümünün (Eminönü - Kabataş, Sultançiftliği - Edirnekapı, Edirnekapı - Topkapı, Otogar - Başakşehir) yapımını da üstlenmiştir.

İstanbul kent içi toplu ulaşım 1869 yılında Dersaadet Tramvay Şirketi'nin kurulması ve Tünel'in inşasına karar verilmesiyle başladı. 1871 yılında bu şirket tarafından Azapkapı - Galata, Aksaray - Yedikule, Aksaray - Topkapı ve Eminönü - Aksaray hatlarında atlı tramvay ile toplu taşıma hizmeti verilmeye başlandı ve ilk sene 4,5 milyon kişi taşındı. Bu hatlarda toplamda 430 at tarafından çekilen 45 tramvay aracı metre hat açıklığındaki raylarda sefer yapmaktaydı. 1912 yılında, Balkan Savaşları sırasında, tüm atlar cepheye gönderildiği için atlı tramvay seferlerine bir yıl boyunca ara verildi.

Tramvay ağı 2 Şubat 1914'te elektrikli hâle getirildi. 8 Haziran 1928'de tramvay Üsküdar - Kısıklı arasında da çalışmaya başladı. 1950'lere gelindiğinde, tramvay hatlarının uzunluğu 130 km'ye ulaşmıştı. 1956 yılında 56 hatta 270 tren ve 108 milyon yolcu ile zirve yıllarını yaşadı. 27 Mayıs Darbesi sonrası tramvay hizmeti kapatılmaya başlandı. Hatlar sökülerek yerine o günün şartlarında daha hızlı ve seri hareket edebilen motorlu taşıtların ilerleyebileceği yollar inşa edildi. Eski tramvaylar, 12 Ağustos 1961 yılına kadar kentin Avrupa yakasında ve 14 Kasım 1966 yılına kadar Anadolu yakasında hizmet vermeye devam etti.

Tramvayla aynı sıralarda, 30 Temmuz 1871'de, Pera ile Galata arasındaki Tünel'in inşaatına da başlandı. Tünel füniküler hattı 5 Aralık 1874'te, Londra metrosundan sonra dünyada ikinci metro hattı olarak hizmete girdi. Başlangıçta, sadece yük ve hayvan taşınması için kullanılan hatta, 17 Ocak 1875'ten itibaren yolcu taşımacılığına da başlandı. Bu hizmet hâlen devam etmektedir.

1871 yılından itibaren faaliyette olan tramvay taşımacılığına destek olmak amacıyla Dersaadet Tramvay Şirketi'ne otobüs çalıştırma izni verilmesinin ardından 1926 yılında Fransa’dan 4 adet Renault-Scémia marka otobüs satın alındı. Tramvay Şirketi’ne bağlı çalışan otobüslerden biri 2 Haziran 1927’de Beyazıt-Taksim hattında ilk seferini yaptı. Diğerleri de beş ay sonra Beyazıt-Fuatpaşa-Mercan Yokuşu-Sultanhamam-Eski Postane-Eminönü güzergahında çalışmaya başladı. Bu hat daha sonra Karaköy’e kadar uzatıldı. İstanbul’un ilk otobüsleri tramvayların çıkmakta zorlandığı yokuşlarda hizmet vermeye başladı. Bunun için daha önce tramvay hangarı olarak kullanılan Bağlarbaşı deposu, otobüslerin bakım ve onarımları için 1928 yılında garaj haline getirildi.

Şirketin millîleştirilmesi ve İETT'ye devri sırasında 3 adet otobüsü vardı. 1942 yılında Amerikan White Motor Company firmasından 23 adet otobüs sipariş edildi. Bu otobüslerden ilk partiyi oluşturacak olan  9 otobüs, parçalar halinde ve sandıklar içinde 27 Şubat 1942'de vapurla yola çıkarıldı. Ancak savaşın şiddetlenmesinden dolayı, malzemeler Türkiye'ye getirilemeden İskenderiye Limanı’nda bırakıldılar. 1943 senesine gelindiğinde, sandıklar çok zor koşullar altında İstanbul'a getirildi, ama sandıkların bazılarının tahrip olduğu ve bazı parçaların kayıp olduğu tespit edildi. Gümrükten çekilen malzemelerin derhal montajına başlandı, ancak Amerika Birleşik Devletleri'nde bulunan fabrikanın imalatı durdurması yüzünden, sadece 9 adet White Motor Company marka otobüs hizmete alınabildi. Geri kalan 14 adedi ise hiç İstanbul'a gelemeden heba oldu. Bunların çalışacakları alternatif hatlar açıldı ve servise girdiler. İlk Renault’lar 1-4 arası kapı numarası aldıklarından, bunlara da "6-22" arasında çift rakamlarda filo numaraları verildi. 1947’de 2 otobüs hurdaya ayrıldı. Ardından toplu alımla Scania-Vabis’lerin filoya katılmasıyla birlikte, kalan 7 adedi de 1948’in sonunda hizmetten çekildi.

Aynı yılın sonlarında Ticaret Ofisi tarafından, İsveç'ten 25 adet Scania-Vabis marka benzinli kamyon ithal edilerek İETT'ye tahsis edildi. 1943’ün nisan ayında kamyondan bozma 15 otobüs, 1944 yılında ise 5 adet Scania-Vabis otobüs alınmasıyla birlikte 29 adetlik bir filo oluşturuldu. Bu filo 17 Ekim 1946 yılında Ankara Belediyesi'nin otobüs deposunda çıkan yangında yanan otobüslerin yerine Ankara'ya gönderildi.

Kısa bir süre sonra belediyenin girişimiyle 12 adet Twin Couch, 2 adet Chevrolet, 1 adet Fargo marka olmak üzere toplam 15 otobüslük bir filo oluşturuldu. Bu otobüsler 1955 yılına kadar hizmet verdi. 1960 yılına kadar da Škoda, Mercedes, Büssing ve Magirus gibi çeşitli markalarda otobüs alımları sürdü ve filodaki otobüs sayısı 525’e yükseldi. Bunu 1968 ve 1969 yıllarında İngiltere'den alınan 300 adet Leyland marka otobüs takip etti. Otobüs alımları 1979-1980 yıllarında Mercedes-Benz, Magirus ve Ikarus’la; 1983-1984 yıllarında MAN ile devam etti.1990-1991-1992-1993-1994 yılında Macaristan'dan İkarus Marka Otobüsler Alınmıştır.1993 yılında ilk çift katlı DAF Optare otobüsler, 1998 yılında Mercedes Marka çevre ve insan dostu yeşil otobüsler, 2006’da Euro III çevreci motora sahip klimalı ve alçak tabanlı otobüsler hizmete verildi. 2007 yılının ilk aylarında yeni çift katlı kırmızı otobüsler sefere başladı.^[4]

2007'nin Eylül ayında Metrobüs hizmet vermeye başladı. Bu hatta yüksek yolcu kapasiteli, klimalı, alçak tabanlı, engellilerin ulaşımına elverişli otobüsler kullanılmaktadır.

İETT 2014 yılı sonu itibarıyla bünyesinde 3.059 otobüs barındırmaktadır. Bu otobüsler solo, körüklü ve metrobüs tipidir. Bu otobüslerin markalarına göre dağılımları şu şekildedir: 900 Otokar, 540 Karsan Bredamenarinibus, 1569 Mercedes-Benz ve 50 adet Phileas.^[5] Ayrıca İETT kontrolündeki Özel Halk Otobüsleri'ne ait 3.075 adet otobüs vardır.

17 Eylül 2020 tarihli İBB Meclisi kararıyla İstanbul Ulaşım A.Ş. ve Özel Halk Otobüsleri'ne ait otobüslerin artık İETT çatısı altında tek renk olarak hizmet vermesi kararı alındı.^[6][7][8]

Türkiye’de ilk elektrik dağıtım işletmesi İstanbul’da hayata geçirilir. 1908 yılında İkinci Meşrutiyet’in ilanıyla gelişen modernizasyon hareketleri sırasında, Osmanlı İmparatorluğu’nda yapılan araştırmalar sonucu İstanbul’da elektrik dağıtım imtiyazı, merkezi Peşte’de bulunan Ganz Anonim Şirketi’ne verilir. Daha sonra başka ortaklarla 1910 yılında Osmanlı Anonim Elektrik Şirketi’ne dönüşen yapı, birinci dünya savaşı ve sonrasında Silahtar’ta özellikle tramvaylar için elektrik üretmeye başlar. Cumhuriyet’in ilanıyla Ankara hükûmeti; personelinin Türk vatandaşı olması, yatırım mecburiyeti ve hizmetin geliştirilmesi konularında ek anlaşmalar yaparak şirketi tanır. Özel Elektrik Şirketi, 31 Aralık 1937’de 11 milyon 500 bin Liraya kamulaştırılarak Nafıa Vekaleti’ne bağlı Elektrik İşleri Umum Müdürlüğü adını alır ve elektrik üretimi ve dağıtımından sorumlu olur.

16 Haziran 1939’da kurulan İETT İşletmeleri Umum Müdürlüğü, elektrik üretim ve dağıtım işini üstlenir. 1952 yılına kadar üretim ve dağıtımı bir arada yürüten İETT, bu tarihten sonra Etibank’tan elektrik almaya başlar. 1970 yılında Türkiye Elektrik Kurumu yasasıyla elektrik dağıtımından TEK sorumlu olur. 1982’de ise elektrik dağıtım hizmeti tamamen TEK’e devredilir.

İstanbul’da hava gazı üretimine, ilk kez 1853 yılında Dolmabahçe Sarayı’nın aydınlatılması amacıyla başlanır. 1878’e kadar Yedikule’de, 1891’de Kadıköy’de yabancı sermayeli özel şirketlerce yürütülen üretim ve dağıtım işi birkaç el değiştirdikten sonra, 1945 yılında 4762 sayılı devir yasasıyla İETT’ye devredilir.

1984 yılında imtiyazı dolan Beyoğlu Poligon Hava gazı Fabrikası’nın da devredilmesiyle İETT, hava gazı üretimi ve dağıtımında tekel olur. Kok üretimi ve satışı da yapan, yaklaşık bin kişinin çalıştığı, günlük ortalama kapasitenin 300 bin metreküpü bulduğu, 80 bin abonesiyle İstanbul’a onyıllar boyu yaz kış demeden hizmet veren işletme, doğal gazın günlük yaşama girmesi ve geri teknoloji nedeniyle Haziran 1993’te tasfiye edilir.

İstanbullulara her iki yakada uzun yıllar hizmet veren tramvayların 1960’larda kentin ihtiyacını karşılayamaz hale gelmesi üzerine, otobüslere oranla daha ekonomik olması da göz önüne alınarak troleybüs sisteminin kurulmasına karar verilir. Güç beslenmesi çift havai elektrik hattından sağlanan troleybüsler için ilk hat Topkapı-Eminönü arasında döşenir. İtalyan Ansaldo San Giorgia firmasına 1956-57 yıllarında sipariş edilen troleybüsler, 27 mayıs 1961’de hizmete girer. Toplam uzunluğu 45 km. olan şebeke, 6 kuvvet merkezi ve 100 troleybüslük işletmenin maliyeti o günün rakamıyla 70 milyon TL’yi bulur. Şişli ve Topkapı garajlarına bağlı olarak hizmet veren ve kapı numaraları birden yüze kadar sıralanan araçlara 1968 yılında tamamen İETT işçilerinin üretimi olan ‘Tosun’ da katılınca araç sayısı 101 olur. Tosun, 101 kapı numarasıyla İstanbullulara on altı yıl süreyle hizmet verir.

Elektrik kesintileri yüzünden sık sık yollarda kalan ve seferleri aksayan Troleybüsler, trafiği engellediği gerekçesiyle 16 Temmuz 1984’te işletmeden kaldırılır. Araçlar İzmir Belediyesi’ne bağlı ESHOT (Elektrik, Su, Hava gazı, Otobüs ve Troleybüs) Genel Müdürlüğü’ne satılır. Troleybüslerin 23 yıllık İstanbul macerası böylece son bulur.

Filodaki tüm otobüsler tam alçak tabanlıdır.^[9]

• Otokar Kent 290LF 2012, Mercedes-Benz Conecto 2012 ve Temsa Avenue CNG model otobüsler, İstanbul Ulaşım A.Ş. bünyesinde çalışmış olup 2020 Yılında İETT tarafından açılan ihale ile Vizyon Ulaşım A.Ş.'den satın alınmış otobüslerdir. Bu araçların eski kodları A-1950, B-1950 ve C-1950 kodları ve sırasıyla sonra gelen kodları barındıran otobüslerdir.
• Dudullu Organize Sanayi kendi bölgesine çalıştırılmak üzere DS1 ve DS2 hatları kurulup İ.E.T.T bünyesine 8 otobüs hibe edilmiştir. Ancak 8 araçtan 4 Aracı olan O4101 - O4104 arası filodan çıkarıldı ve 4 araç ile hizmet vermeye devam ediyor.

17 Eylül 2007 hizmete açılan metrobüs hattı D-100 Karayolu üzerine konulmuştur. 7'si Asya, 37'si de Avrupa yakasında olmak üzere 44 duraktan meydana gelen hattın toplam uzunluğu yaklaşık 52 km'dir. Söğütlüçeşme - Beylikdüzü Sondurak arasında hizmet veren sistemde 9 hat bulunmaktadır. Metrobüs sistemi toplam 684 araçla günde yaklaşık 750.000 yolcu taşımaktadır. Metrobüs hattında bulunan araçlar aşağıdaki listede mevcuttur.^[10]</ref>|arşivurl=https://web.archive.org/web/20171006043136/http://www.metrobusharitasi.com/metrobus-gunde-kac-yolcu-tasiyor/ |arşivtarihi=6 Ekim 2017 |ölüurl=evet }} </ref>

İstanbul, Adalar ilçesine bağlı 4 adadaki faytonların kaldırılmasından sonra oluşan ulaşım sıkıntısının giderilmesi gerekçe gösterilerek taksi gibi kullanılması için 20 adet 4 kişilik ve toplu taşıma amacıyla mekik işletme mantığıyla kullanılması için 40 adet 14 kişilik araçlar alınmıştır ve toplamda 60 tane araç halkın kullanımına sunulmuştur. Adalar'da hizmet veren bütün bu toplu taşıma araçları elektriklidir. Elektrikli minibüsler, bölgenin doğasına zarar verdiği, Adalar'ı şehirleştireceği, korna seslerine neden olduğu gibi gerekçelerle Adalar'da çeşitli protesto eylemlerine neden olmuş ve araçlar, protesto eylemlerine katılanlar tarafından "azmanbüs" ismiyle anılmıştır.^[11][12]

1985'ten itibaren özel teşebbüs tarafından işletilen "Özel Halk Otobüsleri" İETT denetiminde hizmet vermeye başladı. İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Trafik Müdürlüğü denetiminde çalışan Özel Halk Otobüsleri, 1985'te belediye başkanlığının teklifine binâen alınan Ulaşım Koordinasyon Müdürlüğü (UKOME) kararıyla İETT Genel Müdürlüğü'nün yönetim ve denetimine verilmiştir. Bu bağlamda Özel Halk Otobüsleri ile ilgili işlemleri yürütmek üzere bir müdürlük oluşturulmuştur. Hâlen bu çalışmalar Ulaşım Planlama Daire Başkanlığına bağlı Özel Ulaşım Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir.

2014 yılı sonu itibarıyla 3075 adet özel hat otobüsü bulunmaktadır. 6 yıl içinde az da olsa otobüs sayısında artış gözlemlenmiş ve 2020 yılı sonu itibari ile yapılan sayımda 3084 otobüs belirlenmiştir.

İstanbul'da toplu taşımada kullanılan toplam otobüs sayıları aşağıda verilmiştir.

İETT'nin verilerine göre garajların temel bilgileri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.^[13]

• 
  Artık filoda bulunmayan Ikarus marka otobüs
• 
  2011 yılında vatandaşların seçtiği renk ile filonun tamamı sarı renk, beyaz dama desenli kaplama ile hizmet vermektedir.
• 
  Sarı renkli 11G Yenidoğan - Necip Fazıl Metro Hatlı Otokar Kent 290LF
• 
  Güncel olarak Metrobüs hattında hizmet veren MB Capacity'ler
• 
  İstiklal Caddesi güzergahında hizmet veren nostaljik tramvay
• 
  Eski bir İETT bileti
• 
  Metrobüs hattında aktif olarak hizmet veren Mercedes-Benz Conecto marka otobüs
• 
  Seferini Bekleyen Otokar Kent 290LF
• 
  Kalkış saattini bekleyen Otokar Kent 290LF

• İETT ana sayfa 5 Nisan 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.