Uson (heolohiya)

Ang uson^[1][2] (na kilala rin bilang pyroclastic density current o pyroclastic cloud sa wikang Ingles^[3] at pangiri-kiti sa dayalekto ng wikang Bicolano sa Albay^[4]) ay isang napakainit na ulap ng gaas, abo, at tepra na napakabilis na umaagos pababa ng dalisdis ng isang bulkan at kayang lampasan ang anumang mga harang.^[5] May bilis itong karaniwang umaabot sa 100 kilometro kada oras (30 m/s) ngunit kaya rin nitong umabot sa hanggang 700 kilometro kada oras (190 m/s).^[6][7] Kayang wasakin ng uson ang anumang bagay sa daanan nito bunga ng bigat at bilis (at kung kaya, mataas na momentum) nito.^[8][9] Ang temperatura naman nito ay kayang umabot ng 1,000 °C (1,830 °F), sapat upang tumunaw ng bakal at semento.^[7][10]

Ang mga uson ang pinakanakamamatay na bulkanikong panganib^[11] at nililikha ng partikular na uri ng bayolenteng pagputok ng bulkan. Ang bilis nito'y nakadepende sa densidad, bilis ng inilalabas na materyales ng bulkan, at kung gaano katarik ang dalisdis.

May ilang mga mekanismo na lumilikha ng isang uson:^{[12][13][14][15]}

• Fountain collapse o ang pagbagsak ng haligi ng ipinutok na ulap ng gaas at materyales (eruption column) ng isang bulkan bunga ng paghila rito paibaba ng grabidad. Ganito ang nangyari sa kaso ng pagputok ng bulkang Vesuvius sa Italya noong taong 79 CE^[16][17] (at nagdulot sa pagkalibing ng mga bayan ng Herculaneum at Pompeya), sa ilang beses nang pagputok ng bulkang Soufriere Hills sa Montserrat,^[12] at sa pagputok ng bulkang Pinatubo noong 1991.^[18]
• Pagbubula sa lalamunan ng bulkan sa proseso ng paglabas ng gaas mula sa naiputok nang lava. Ganito ang nangyari sa pagputok ng bulkang Novarupta sa Alaska noong 1912.^[19]
• Pagguho ng lava dome o lava spine. Ito ang nangyari sa Bulkang Pelee sa Martinika noong 1902.^[20]
• Pagguho o pagputok ng gilid ng bulkan^[21], tulad ng nangyari sa kaso ng pagputok ng Bundok St. Helens noong 1980.^[22]

May dalawang bahagi ang isang uson.^[23] Una ay ang mas mabigat na pyroclastic flow, na binubuo ng mga bato, mas mataas na konsentrasyon ng abo, at matatagpuan sa ilalim na bahagi ng uson. Ang ikalawa ay ang mas magaan na pyroclastic surge, na binubuo naman ng mga gaas at mas mababang konsentrasyon ng bulkanikong abo at nakakubabaw sa pyroclastic flow.^[24]

Ang base surge ay isang uri ng pyroclastic surge ng uson na, dahil sa init nito, ay kayang lumutang at maglakbay sa ibabaw ng tubig.^[25][26] Sa init ng ulap na ito, kumukulo ang ibabaw ng tubig.

Aabot ang dami ng uson mula sa ilang daang kubiko metro hanggang sa higit sa 1,000 kubiko kilometro.^[27][28] Kapag mas malaki o marami ang lamang materyal ng uson, mas malayo ang kaya nitong lakbayin bagaman bihirang mangyari^[29] ang mga usong kayang tumawid ng daan-daang kilometro. Ang karaniwang uson ay may laking isa hanggang sampung kubiko kilometro at naglalakbay ng ilang kilometro.^[30]

Ang momentum ng pagkilos nito ay kayang magpadapa ng mga puno at gusali sa dinaraanan nito.^[8][9][31] Ang napakainit na temperatura nito ay kayang sumunog sa mga nabubuhay na organismo o gawin silang abo^[32] at tumunaw ng bakal at kongreto^[33]. Ang epekto naman ng matinding init ng uson sa tao sa partikular ay ang mabilis na pagkakasunog ng balat at kalamnan at pagkulo at pagsabog ng utak, habang ang makapal na abo naman ay babara sa daanan ng hinihingang hangin.^[34][35]

Ang presensya at paghahalo ng hangin sa loob ng uson ay "nakapagpapadulas" sa pagitan ng mga piraso ng solido sa loob nito, na siya namang dahilan kung bakit kayang makalakbay nang malayo ng mga uson mula sa pinagmulan nitong bulkan.^[36]

Hindi natatapos dito ang panganib na idinudulot ng uson. Ang mga naiwan nitong abo, bato, at debris ay maaaring pakilusin ng ulan bilang lahar.^[37]

• 
  Labi ng isang gusali sa Mexico na dinaanan ng uson na nilikha ng pagputok ng bulkang El Chichon sa Mexico noong 1982. Pansinin ang pagkakayupi ng aserong baras patungo sa direksyon ng uson
• 
  Ang molde ng ilang biktima na nalibing ng uson na dumaan sa Pompeya sa Italya
• 
  Ilog sa Zambales bago (itaas) at matapos (ibaba) daanan ng uson sa pagputok ng Pinatubo

Sa pangkalahatan, walang paraan upang makaligtas sa uson kundi ang umiwas dito nang maaga sa pamamagitan ng pagbabakwit kapag iniatas na ng mga kinauukulan^[38][39] o sa pamamagitan ng hindi paglalagi o pagtatayo ng bahay o istruktura sa mga namapa nang daluyan nito. Hindi epektibo ang pagtago sa gusali o sa isang kweba dahil sa tindi ng init nito na kaya ring painitin ang hangin sa loob ng tataguan^[40]. Hindi rin uubra ang pagtakbo mula rito sa bilis ng pagkilos nito.^[41] Dahil kayang dumaan ng uson sa mga harang at gumalaw paakyat^[42], hindi rin epektibo ang magtangkang umakyat sa mas mataas na mga lugar.