Zuhal

Zuhal
Muşaxxasoti madorī
Perigelij	1 349 823 615 km[3] va 1 353 572 955 891 m
Afelij	1 503 509 229 km[3] va 1 513 325 782 874,5 m
Nimqutri buzurg (a)	1 429 394 069 ± 0 km[4] va 1 426 666 414 179,9 m[1]
Xuruç az markazi madorī (e)	0,05386179[1]
Davrai tanovubi madorī	10 757,7365 Rūz[3]
Davrai tanovubi hilolī	32 667 356,16 s[5]
Anosiri madoriji Keplerī (i)	0,043389 rad[6], 0,096 rad va 0,016 rad[1]
Dolgota vosxodjaщego uzla (Ω)	1,983784 rad[1]
Argument peritsentra (ω)	1,616155 rad[1]
Radifi	Oftob
Radifho	Titan (qamar), Pan[d], Daphnis[d], Atlas[d], Prometheus[d], Pandora[d], Epimetheus[d], Janus[d], Aegaeon[d], Mimas[d], Methone[d], Anthe[d], Pallene[d], Enceladus[d], Tethys[d], Telesto[d], Calypso[d], Kiviuq[d], Helene[d], Dione[d], Polydeuces[d], Rhea[d], Hiperion, Iapetus[d], Ijiraq[d], Phoebe[d], Skathi[d], Albiorix[d], Bebhionn[d], Skoll[d], Tarqeq[d], Greip[d], Siarnaq[d], Hyrrokkin[d], Tarvos[d], S/2004 S 13[d], Jarnsaxa[d], S/2004 S 17[d], Mundilfari[d], Bergelmir[d], S/2006 S 1[d], Aegir[d], Narvi[d], S/2004 S 12[d], Bestla[d], Suttungr[d], Farbauti[d], S/2004 S 7[d], Hati[d], Thrymr[d], S/2006 S 3[d], Fenrir[d], Fornjot[d], Surtur[d], Kari[d], Ymir[d], Loge[d], rings of Saturn[d], S/2009 S 1[d], S/2007 S 2[d], S/2007 S 3[d], Themis[d], E Ring[d], G ring[d], C ring[d], F ring[d], B ring[d], A ring[d], D ring[d], Phoebe ring[d], S/2004 S 6[d], S/2004 S 4[d], S/2004 S 3[d], Paaliaq[d], Erriapus[d], Earhart[d], Blériot[d], Santos-Dumont[d], Curtiss[d], Hinkler[d], Kingsford Smith[d], Lindbergh[d], Post[d], Richthofen[d], Sikorsky[d], Wright[d], Peggy[d], Gridr[d], S/2004 S 21[d], Angrboda[d], Skrymir[d], S/2004 S 24[d], Gerd[d], S/2004 S 26[d], Eggther[d], S/2004 S 28[d], S/2004 S 29[d], Beli[d] va Alvaldi[d][2]
Muşaxxasoti fizikī
Fişurdagiji qutbī	0,09796 ± 0,00018
Massa (m)	568 360 ± 10 iottagramm[7]
Ittiloot dar Vikidoda

Zuhal (ar. زحل‎), Kajvon (forsī: کیوان‎), Saturn (az lot. Sāturnus) — şaşumin va zebotarin sajjorai Manzumai oftobī, ki bo halqahoi duraxşoniaşon gunogun az digar sajjoraho farq mekunad. Zuhal az çihati durī sajjorai şaşum va az çihati andoza va vazn duvvumin sajjora (ba'd az Muştarī) dar Manzumai oftobī mahsub meşavad. Alomati astronomiaş — .

Zuhal, asosan, az hidrogen bo omextahoi gelij, ob, metan, ammiak va unsurhoi vaznin iborat ast. Qismi doxiliji Zuhalro hastai iborat az ohan, nikel va jaxi bo qabati tunuki hidrogeni filizzī pūşida va qabati berunai gazī taşkil medihad. Zuhal dar masofai 1429 mln km jo 9,5 v. a. dur az Oftob voqe' gaşta, qutr (diametr)-aş az qutri Zamin 9,5 barobar kalontar ast va atrofi Oftobro dar davomi 29,5 sol jak bor davr mezanad. Qadri sitoraviji balandtarinaş ba +0,7^m barobar ast. Binobar gaznok budani qabati sathaş, davri gardişi on dar nuqtahoi gunogun qimathoi gunogun dorad. Mas., agar dar ekvator davri gardiş 10 soatu 12 daq. boşad, on dar arzi 40° ba 10 soatu 39,4 daq. va dar sohahoi qutbiji zijoda az 57° az 11 soat zijod meşavad. Dar natiçai carxidani bosur'at sajjora fişurda gardidaast (0,1).

To solhoi 80 asri 20 çuzvhoi sathiji sajjoraro bo joriji teleskopho az Zamin xub muşohida kardan mumkin nabud. Ma'lumoti daqiq dar borai Zuhal minba'd tavassuti dastgohhoi sajjori kajhoniji amrikoiji «Pioner-11» (1979), «Vojaçer-1» (1980), «Vojaçer-2» (1981) va «Kassini-Gjugens» (2004) dastras gardidaand. Majli ekvator (xatti istivo) nisbat ba madori sajjora 29° buda, in holat boisi ivazşaviji faslhoi sol dar Zuhal megardad. Tavassuti «Vojaçer-2» dar sohahoi muajjani qabathoi atmosferiji sajjora taşkilahoi siklonī ba qajd girifta şudaand. Jake az taşkilahoi kaloni atmosferī Doƣi Kaloni Qahvarang (DKQ) ast, ki on az qutbi şimol 16° durtar voqe' gaştaast. Arzi taşkilahoi atmosferiji Zuhal to 78° buda, sur'ataşon to 600 m/s merasad, ba zudī nest va dar çojhoi digar barqaror meşavand. Muşohidai radifoni masnū' nişon medihad, ki taqsimoti arziji bodhoi Zuhal dar Nimkurai çanubī ba sur'ati bodhoi Nimkurai şimolī monand ast. Sarfi nazar az in, harakati atmosferī dar nimkuraho az hamdigar farq dorad. Qabathoi abrnoki tūlkaşida nuri Oftobro sust karda, dar natiça dar umqi 350 km torik meşavand. Dar sathi fişoraş 10⁵ Pa harorati Zuhal ba 143 K (-130°S) barobar ast. Atmosfera az hidrogen N (94 %), helij Ne (6 %) va miqdori kami unsurhoi digar iborat meboşad.

Zuhal dar atrofaş halqa doşta, on az Zamin tahti kunçhoi az 0° to 28° muşohida meşavad. Halqahoi Zuhalro avval Galilej ba namudi nuqtahoi du tarafi on muşohida namudaast. Ba'd az nim asr Gjugens Zuhalro muşohida karda, ba xulosa omad, ki sajjora bo halqai tunuku hamvor va ba on narasandai ba doiratulburuç (ekliptika) moil ihota şudaast. Mehvari Zuhal nisbat ba doiratulburuç tahti kunçi 26,4° voqe' gardida, sababi taƣjirjobiji faslhoi sol meşavad. Majdoni magnitiji on duqutba (dipolī) buda, tiraş ba mehvari sajjora muvozī (bo sahehiji 1°) va markazi dipol ba markazi sajjora muvofiq ast (bo sahehiji 0,01°). Seli garmiji doxilī nisbat ba seli garmiji az Oftob rasanda beştar meboşad. Fişurdaşaviji çozibaviji sajjora garmī çudo mekunad. Hastai filizzī qarib nimi radiusi sajjora va radiusi doxilī 0,15-i hissai radius jo taqr. 9 hazor km-ro taşkil medihad. Fişor dar markaz ba 2,3∙10¹² Pa va harorat ba 17000 K barobar ast.

Majdoni magnitiji Zuhal nisbatan sust, şadidijati majdoni magnitiaş dar sathi abrhoi namojoni ekvator 15-16 A/m buda, nisbat ba Zamin qarib du barobar kamtar ast. Mehvari gardişi Zuhal bo tiri dipoli majdoni magnitī muvofiqat mekunad. Ba'ze zarrahoi zarjad (barqa) hangomi harakat az jak qutb to qutbi digar az doxili silsila (sistemaho)-i halqaho guzaşta, az tarafi cangu jaxho furū burda meşavand va boisi kam şudani zarrahoi barqa dar atrofi magnitosferai Zuhal megardand. Pointar az atmosfera uqjonusi hidrogeni molekulaviji moe' çojgir şudaast. Dar umqi on taqr. 30 hazor km hidrogen dar zeri fişori taqr. 3∙10¹¹ Pa ba holati filizzī meguzarad. Harakati onho majdoni magnitiji qavitarro ba amal meorad. Markazi sajjoraro hastai ohanivu sangī taşkil medihad.

Halqahoi Zuhal dar hamvoriji ekvatori sajjora xobida, kunçi tamojulaşon nisbat ba hamvoriji mador ba 27° barobar ast va dar davomi soli Zuhal taƣjir namejobad. Vale in kunç az manzari Zamin taƣjirjobanda ast. Halqa dar şakli tasmahoi sarbasta zohir meşavad. Sarhaddi ba sajjora nazdiki halqa 146000 km va qismi kanoriji on to 273000 km dur ast. Ƣafsiji qabat az sadho metr to jakcand km merasad.

Muşohidahoi zaminiji fototajfsançī va kajhonī nişon dodand, ki halqaho az anbūhi zarrahoi jaxi ob va zarrahoi cang iboratand. Halqa az se halqai tūlkaşida (A — halqai beruna, V — halqai mobajnī va S — halqai doxilī) iborat meboşad, ki bo tarqişhoi Kassinī az ham çudo karda meşavand va qutraşon az cand santimetr to cand metr buda, har kadome az onho az rūi madori kepleriji xud harakat mekunand. Halqa to masofai 2,3 radiusi sajjora tūl kaşidaast. Halqahoi alohida az maçmūi halqahoi digar iboratand va şakli madori ba'zei onho az davra farq doşta, soxtoraşon xele murakkab meboşad. Onho ehtimol az dahho hazor halqaca iboratand, ki dar maçmū' onhoro az samti sajjora ba gurūhhoi zerin taqsim namudan mumkin ast: D, C, B, A, F, G, E.

Dastgohhoi sajjori kajhonī xususijati açibi halqahoro nişon dodand. Onho taşkilahoi radialiji vobastai ravşanu tira jo bar'aks ravşan dorand, ki nisbat ba halqaho susttar harakat karda, sur'ataşon ba sur'ati kunçiji magnitosfera barobar ast. Taşkilahoi mazkurro spokho menomand, ki tabiataşon xub omūxta naşudaast. Se halqai asosiji A, V, S az Zamin bemamonijat farq karda meşavand. Dar şabhoi sof halqahoi susti D, E, F va tarqişhoi nisbatan noajonro muşohida kardan mumkin ast. Qismi doxiliji halqaho nisbat ba qismi beruna teztar carx mezanand. Sur'ati onho taqr. ba 10 km/s barobar ast.

Silsilai radifhoi Zuhal xele murakkab buda, 64 radifi on omūxta şudaand. Buzurgtarin radifi Zuhal Titan nom dorad (qutraş 5880 km, massaaş 2,4·10⁻⁴ massai Zamin). Muşohidaho nişon dodand, ki Titan ba Zuhal hameşa bo jak tarafaş nigaron ast. Radifonro ba 2 gurūh — muntazam va nomuntazam çudo mekunand. Radifoni muntazam az rūi madori qarib doiraşakli ba sajjora nazdik va dar hamvoriji ekvatori on çojgirbuda ba samti gardişi sajjora carx mezanand. In daleli pajdoişi jagona doştani onho meboşad. Radifoni ƣajrimuntazam dur az sajjora, ba samti muqobil carx mezanand. Onho ehtimol asteroid va jo hastai zuzanabho (kometaho)-i az nazdi sajjora guzaranda boşand, ki ba'dan ba on çazb şudaand.

• Zuhal / A. Rahmonov // Zamin — Illja. — D. : SIEMT, 2018. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 7). — ISBN 978-99947-33-89-9.