Ćeszyński djalekt
Ćeszyński djalekt ślůnskij godki (ćesz. po naszymu, ćeszyńsko rzecz[1], pol.: gwara cieszyńska, czes. těšínské nářečí) – skupina gwar, kerymi godo śe we Ślůnsku Ćeszyńskim - we becyrku Ćeszyna. Je djalektym, kery nojbarźij śe uodrůżńo uod inkszych.
Po ćeszyńsku godo kole 150 000 ludźi.[2] Po zajće czeskij używocze djalektu kůncyntrujům śe we krysach Karwino a Frydek-Mistek.
Pochodzyńy
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Ćeszyńske narzycza rozwinůły śe ze starosłowjańskij godki, a na jejich uobecno forma mo wjelgi ajnflus mjymjecko, polsko, czesko a słowacko. Podug czeskich lingwistůw, ćeszyński djalekt je jydnym ze djalektůw laszskij godki. Dlo uodmjany, Poloki klasyfikujům go jako jedyn ze djalektůw ślůnskij godki, abo, kedy ślůnsko godka je rozpatrowano kej djalekt polskij, używo śe uokreślyńo gwara cieszyńska (ćeszyńsko gwara).
Ćeszyński djalekt połńi dlo swojich używoczůw rola interdjalektu. Uoznoczo to, co łůnczy we śe elymynty czeskigo a polskigo a moge stanowić strzodek kůmůńikacyje przikłodowo půmjyndzy perzůnůma ze Ćeszyna, dlo kerych te godki sům rodne. Skuli tego ćeszyński djalekt je nojczyńśći używanům godkům, narzyczym lebo gwarům we tamtym rygjůńe.
Ćeszyńskymu djalektowi darzi śe lepi we Czeskij Republice ańiżeli we Polsce. Powůdym rychlejszyj integracyje ze literackům polszczyznům je wjynksze podańy tych godek mjyndzy sobům ańiżeli ze czeskům. Po polskij zajće dochodźi przede wszyjskim do fůnetycznygo przibliżańo śe ku polskimu.
Cechy charakterystyčne
[edytuj | edytuj zdrzōdło]We tym djalykće můmy nosowe ý (gýmba, ćýnžor) abo y (gymba, ćynžor). Na kůńcu słůw we tyj samogłosce nosowość śe zatraćůła, skiż czygo je -e (ućeche). We pjyrszyj perzůńe liczby pojedynczyj je yndůng -ým/ym (idým, widzým abo idym, widzym). Ńy mo sam przedńojynzykowygo l (u) – wszandy je ńysylabotwůrcze u (u). Rz coroz barzi śe traći, tak samo kej akcynt na pjyrszyj sylabje. We djalekće tym tyż pokozuje śe ńijaki fůnetyczny a leksykalny ajnflus czeski (chłapjeczek, wajca, dźiwać śe, dwacat), a wele tygo kajńykaj pokozowo śe słowacke mjynke l (lj).
Uodmjany
[edytuj | edytuj zdrzōdło]W praktyce stosuje śe dwje wersyje po našymu. Pjyrszo ś ńich to gorolsko gwara (po gorolsku), we keryj śe godo nauokoło Jabłůnkowa a inkszych sztadůw. Drugo wersyjo mjanuje śe po dolańsku a używo śe jeji we coukyj Karwińe. We becrku Czeskigo Ćeszyna do śe usuchać dwůch tych wersyjůw.
Uobecńy, ćeszyński dialekt je wypjyrany uod polskij a czeskij. Utrzimuje śe atoli dobrze we myńszych społecznośćach, ntp. na wśi.
Bajszpile tekstůw
[edytuj | edytuj zdrzōdło]| „ | Czi jo wjym, czi zoljyty, czi wjano, czi jo wjym. Zoljyty to było, jak szoł jům tam namować. No to zoljyty. Zawsze szoł ze śwjatkym jakjymś drugim, ze szwagrym aljbo z bratym, som nigdy ńe szed. No ji toż prziszli tam do tyj młodyj pańi na ty namowy, na ty zoljyty. Tam cośi tyż było zjeś i pić i tam potym puojedli, popili, potym śe dobrze můwiło. Jak mjoł tu, pod myckům, pod gazym, potym śe domogoł muůcka wszyskjygo. Zoljyti…ůńi śe namowali. No, podobało śe mu, no to zůstoł, a ńe podobało śe mu, no to do wjydzyńa, dwacat groszych. (Brynno).
Skryńćił’ech z drůgi na przejmo ku pogůrkowi zůmczyska. Rozmyślům o tym ńedźwjedźu. Naroz śe dźiwům, a tu pod gojym leży cośikej brunotnego. Mjeśůnczek kapke lepi prziśwjyćił, tůż’ech zrobił jeszcze jedyn krok, bo’ch chćoł wjedźeć, co to tam leży, a to śe naroz dźwigo i ryczy: tuł, tuł, tuł. W tym padźe żech poznoł, że to był niedźwjydź. Jak’ech śe też puśćił do ućeczki, prośćuśko do pogůrka. Już’ech był pod samym wjyrchym, jak mi nogi okjelzły i zjechoł’ech po brzuchu na sům spodek. Już’ech śe teraz ańi ńe ruszył, wjedźoł’ech, że mje to howado tera dopadńe i zeżere. Nic’ech jednak ńe słyszoł, tůż’ech śe porwoł jeszcze roz do gůry, wyszkroboł’ech śe na wjyrch i potym w kity ku chałupje. Ledwo żywy żech śe tam dostoł, zaprził’ech dwjyże i obalił’ech śe do łůżka. (Jaworze Strzedńe). |
” |
Przipisy
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- ↑ Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego. Wydanie drugie, poprawione i rozszerzone. Pod redakcją Jadwigi Wronicz, Ustroń 2010, ISBN 978-83-60551-28-8
- ↑ Zajta TESHEN SILESIAN Libora Štemona
| ||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
