Fotije I

Sveti Fotije Veliki (Carigrad, oko 820. — Bordi, Jermenija, 6. februar oko 897)^[1] bio je carigradski patrijarh od 858. do 867. godine i ponovo od 877. do 886. godine. Smatra se jednim od najučenijih vizantijskih teologa i ubraja se među najznačajnije poglavare Carigradske patrijaršije. Bio je pobornik očuvanja pravoslavnog učenja o ishođenju Svetog duha od Oca, protiveći se umetanju izraza filiokve u Nikejsko-carigradski simbol vere. Takođe je bio zaslužan za pokretanje misije Sv. Ćirila i Metodija među Panonskim Slovenima. Pravoslavna crkva ga slavi kao svetitelja.^[2]

Tokom mlađih godina, Fotije je stekao znatan ugled na carskom dvoru zhvaljujući svojoj širokoj obrazovanosti i predanom radu u službi države. Njegov izbor za carigradskog patrijarha dogodio se i vanredno složenim okolnostima koje su bile izazvane svrgavanjem prethodnog patrijarha Ignjatija, koji je 858. godine bio zbačen voljom cara Mihaila III i carevog ujaka Varde. Iako je bio zbačen i pritvoren, Ignjatije je odbijao da prizna svrgavanje, već je naknadno odlučio da se obrati Rimskoj crkvi. U međuvremeno, Ignjatijevo svrgavanje je u Carigradu bilo označeno kao opravdano, pošto je zaključeno da njegov izbor za patrijarha nije bio obavljen na pravilan način. Za njegovog naslednika naznačen je učeni Fotije, koji je uživao poverenje dvora zahvaljujući uspešnom obavljanju poslova u državnoj službi. Samo za šest dana Fotije je proveden kroz sve crkvene činove, potom je izabran za carigradskog patrijarha, a zatim je svečano ustoličen na Božić 858. godine. U pismu, kojim je Rimska crkva obaveštena o izboru Fotija, papa Nikola I je pozvan da u Carigrad pošalje legate na crkveni sabor koji je trabalo održati zbog izvesnih pitanja o ikonoborstvu. Međutim, ovo pitanje je palo u zasenak usled nastojanja svrgnutog patrijarha Ignjatija da se uz podršku Rimske crkve izbori za povratak na prethodni položaj. Papa Nikola je odlučio da iskoristi ovaj spor za dobijanje ustupaka od Carigrada po pitanju priznavanja primata Rimske crkve, povratka južnoitalijanskih eparhija pod jurizdikciju Rima i priznavanja neposredne nadležnosti nad oblastima Ilirika. Samo pod tim uslovima Nikola je bio spreman da razmotri pitanje o priznavanju Fotijevog izbora za patrijarha.^[3]

Iako je svoje držanje uslovio ustupcima Carigrada, papa Nikola je ipak odlučio da pošalje svoje legate na predstojeći sabor koji je održan 861. godine. Na ovom saboru Fotje je odneo punu pobedu pošto je njegov izbor označen kao zakonit, sa čim su se zvanično saglasili i papini legati. Međutim, kada su vesti o takvom ishodu sabora pristigle u Rim, papa Nikola je bio veoma nezadovoljan zbog toga što Rimskoj crkvi za uzvrat nisu učinjeni nikakvi ustupci, te je stoga odlučio da sazove poseban sabor, koji je održan 863. godine u Lateranu. Na ovom saboru, Rimska crkva je donela odluku o svrgavanju carigradskog patrijarha Fotija, ali ta odluka je ostala bez ikakvog stvarnog učinka.^[4]

Nedugo potom, crkveni sporovi između Rima i Carigrada su se zaoštrili povodom pitanja o nadležnosti u jugoistočnoj Evropi. Iako je čitava oblast nekadašnje antičke Trakije još prema odlukama Četvrtog vaseljenskog sabora (451) bila priznata kao sastavni deo Carigradske patrijaršije, papa Nikola je 866. godine pokušao da iskoristi nezadovoljstvo bugarskog kneza Borisa koji je želeo da nedavno uspostavljena crkva u Bugarskoj dobije viši stepen samuprave u odnosu na Carigrad. Na molbu Borisa, papa Nikola je poslao dva biskupa u Bugarsku, koji su tamo pokušali da zamene vizantijsku jerarhiju i uvedu latinse obrede i običaje.^[5]

Pokušaj Rimske crkve da uspostavi nadležnost nad područjima koja su nesumnjivo potpadala pod vrhovnu nadležnost Carigradske patrijaršije izazvao je snažan otpor u Carigradu, kako od crkvene tako i od carske vlasti. Pošto se u međuvremenu ispostavilo da su latinski misionari u Bugarskoj pokušali da prošire nepravilno učenje o dvostrukom ishođenju Svetog duha od Oca i Sina, čitav spor je dobio i dodatnu teološku, odnosno dogmatsku dimanziju. Radi rešavanja ovih pitanja, patrijarh Fotije je u dogovoru sa carem Mihailom i njegovim novim savladarem Vasilijem odlučio da u Carigradu sazove novi sabor, koji je održan u leto 867. godine. Na ovom saboru, doneta je odluka da se nepravilno učenje o dvostrukom ishođenju Svetog duha od Oca i Sina osudi kao jeres, nakon čega je bačena anatema na papu Nikolu zbog pomenute jeresi, oličene u umetanju izraza filiokve u simbol vere.^[6]

Uskoro potom, došlo je do političkog preokreta pošto je savladar Vasilije uklonio cara Mihaila (867), proglasivši se za novog cara.^[7] Kao rođak i pristalica stare dinastije, patrijarh Fotije je bio sumnjiv novom caru, te je stoga zbačen, a na njegovo mesto je vraćen prethodni patrijarh Ignjatije. Radi izmirenja sa Rimskom crkvom, otpočeli su pregovori o sazivanju novog sabora, koji je održan krajem 869. i početkom 870. godine u Carigradu, uz učešće rimskih legata. Sabor je potvrdio Ignjatija i osudio Fotija, a ujedno je anatemisan i pređašnji sabor iz 867. godine zajedno s njegovim odlukama, koje su demonstrativno spaljene. Uprkos tome, rimska crkva je ipak pretrpela poraz povodom pitanja o jurisdikciji nad Bgarskom, pošto je bugarski knez Boris usled nezadovoljstva radom latinskih misionara odlučio da pošalje poslanstvo u Carigrad, gde je doneta odluka da se ovo pitanje poveri arbitraži. Punomoćnici triiju istočnih patrijarhata, kao sudije između Ignjatija i legata novog pape Hadrijana II saslušali su bugarske poslanike i izrekli su presudu da Bugarska ipak potpada pod jurisdikciju Carigradske patrijaršije (870).^[8]

Nakon smrti patrijarha Ignjatija (877), car Vasilije je dozvolio Fotiju da se vrati na patrijaršijski tron u Carigradu. Tadašnji papa Jovan VIII priznao je Fotija kao zakonitog patrijarha. Potom je sazvan novi Carigradski sabor (879—880), na koji su došla i tri papina legata. Sabor je doneo jednoglasnu odluku o poništavanju prethodnog sabora (869—870), čime je poništena i ranija osuda Fotija. Zajedno sa ostalim saborskim ocima, papski legati su takođe osudili učenje o dvostrukom ishođenju Svetog duha od Oca i Sina i umetanje izraza filioque u simbol vere, potvrdivši izvorni Nikejsko-carigradski simbol vere.^[9] Odluke ovog sabora su potom bile prihvaćene i od strane pape Jovana, čime je ostvareno privremeno izmirenje među crkvama. Pošto se pomenuti sabor proglasio za opšti, odnosno vaseljenski, neko vreme je i smatran takvim, ali pošto ga je Rimska crkva kasnije odbacila to pitanje je ostalo sporno.^[10]

Nakon smrti cara Vasilija (886), novi car Lav VI Mudri je svrgnuo patrijarha Fotija, koji je primoran da se povuče u manastir, gde je kasnije i umro, u dubokoj starosti.^[11] Pravoslavna crkva je patrijarha Fotija kanonizovala za svetitelja i crkvenog oca.

Patrijarh Fotije je neposredno povezan sa istorijom hristijanizacije slovenskih naroda. Još za vreme njegove prve uprave, a svakako na njegovu inicijativu, Vizantija je stala obnavljati svoju staru delatnost pokrštavanja okolnih nekrštenih naroda. Vizantijci su tada pokrstili Bugarsku, pokušali da pokrste Rusiju i poslali zapadnim Slovenima braću Solunjane, Ćirila i Metodija, sa novosastavljenom azbukom i sa crkvenim knjigama, prevedenim na slovenski jezik. Sve je to organizovao upravo patrijarh Fotije, a njegovu politiku su sledili i svi njegovi naslednici.^[12]

Patrijarh Fotije je ostavio značajan trag i u vizantijskoj književnosti, u kojoj je s njim počela obnova klasičnih grčkih studija, i uopšte književni polet. Među književnim radovima patrijarha Fotija naročito je poznata njegova Biblioteka^[13], velika zbirka eseja o mnogobrojnim djelima iz starogrčke i starije hrišćanske prošlosti, od kojih su neka danas ili sasvim izgubljena ili nepotpuno očuvana, tako da se o njima zna upravo zahvaljujući Fotijevim spisima. U ovim esejima Fotije se ističe kao pisac od velikog umeća i kao sjajan starogrčki stilista. Osim Biblioteke, od Fotija nam je ostalo još mnogo drugih, mahom isto tako sjajnih, spisa o bogoslovskim pitanjima o njegovoj dogmatičkoj i crkvenoj borbi s papstvom; mnogi govori, pisma, crkvene pesme, jedan grčki rečnik itd. Predavao je i na obnovljenom carigradskom univerzitetu carevog ujaka, a svoga rođaka, cezara Varde, a i kod svoje kuće, jednom krugu učenika i prijatelja, među koje su spadali i „slovenski apostoli“ Sveti Ćirilo i Metodije.

Fotije I na Vikimedijinoj ostavi.

• SPC: Sveti Fotije Carigradski Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. mart 2018)
• Eparhija šumadijska: Sveti Fotije, patrijarh carigradski
• Sveti Fotije Carigradski: Okružna poslanica
• Patriarch Photios of Constantinople: His Life, Scholarly Contributions, and Correspondence; Together with a Translation of Fifty-two of His Letters by Despina Stratoudaki White