Ustanci su gotovo istovremeno izbili u Bosanskoj krajini, Lici, na Kordunu, Baniji, Romaniji, Majevici i Ozrenu, u Hercegovini. Ustanak je uglavnom organizovala Komunistička partija Jugoslavije, sem u Hercegovini, gde su borbe počele spontano još juna 1941. kao vid životne samoodbrane Srba od ustaških pokolja.[1] Spontani faktor je imao odlučujući uticaj i na ustanke Srba u drugim krajevima.[1]
Kao zvaničan početak ustanka u Hrvatskoj i Bosna i Hercegovina slavio se 27. jul 1941. godine[2], iako su prve borbe počele još u maju.[3] Kraj Siska je osnovan Sisački partizanski odred22. juna 1941. godine, što se u Hrvatskoj danas obeležava kao Dan antifašističke borbe. U prvih nekoliko dana opšteg ustanka oslobođena je povezana velika teritorija od Knina na sever do Kulen Vakufa i od Gospića na istok do Mrkonjić Grada. Od 27. jula do prvih dana avgusta ustaška vlast je u Bosanskoj krajini, Lici, delovima Korduna i Banije i u severnoj Dalmaciji potpuno slomljena. Ustaše su se zadržale u nekoliko gradova.[4] Među ustanicima potom dolazi do deobe na partizane i četnike, koje je Italija privukla sebi.
Komunisti su presudno uticali da ustanak ne postane međuetnički sukob, već organizovana borba protiv ustaša i okupatora.[5] Na jednoj strani trebalo je sprečiti pokolje srpskog življa, a na drugoj, onemogućiti srpske ustaničke mase da ne skrenu na stranputicu odmazde protiv Hrvata i Muslimana u celosti.[6] Posledice ove politike su bile od odlučnog značaja za pobedu narodnooslobodilačke borbe.[7]
Petog dana Aprilskog rata, 10. aprila 1941. godine, je voljom Hitlera i Musolinija proglašena tzv. Nezavisna Država Hrvatska. Nakon nekoliko dana je rukovodstvo Komunističke partije Jugoslavije, pozvalo narode Jugoslavije („vi, koji se borite i ginete u borbi za svoju nezavisnost”) da ne klonu duhom i da se priključe onima („komunisti i čitava radnička klasa Jugoslavije ”) koji će „ustrajati do konačne pobede u prvim redovima narodne borbe protiv osvajača”.[8]
Teror nad Srbima, koji su činili oko trećine stanovništva NDH, je vrlo brzo uspostavljen kao sistem. Zakoni protiv Srba počinju da se ređaju posle 25. aprila, kad je Ante Pavelić potpisao „Zakonsku odredbu o zabrani ćirilice”. Usledila je „Zakonska odredba o prelazu s jedne vere na drugu”, pa o ukidanju svih „srpsko-konfesionalnih pučkih škola i zabavišta”. Zabranjena je srpska pravoslavna vera, jer „nije u skladu s novim državnim uređenjem”. Kretanja Srba su ograničena. Na rukavu moraju nositi plavu traku sa slovom P.[4]
Politbiro CK KPJ je krajem aprila 1941. u Zagrebu ustao protiv bratoubilaštva: „Protiv srpskog i slovenačkog naroda razuzdala se jedna nezapamćena šovinistička i bratoubistvena kampanja sa strane marionetske vlade u Zagrebu koja nema masovne potpore u narodu..."[9] Čak i u redovima onih koji su uspostavljali „novu Hrvatsku” dolazi do zaprepaštenja. Tako se dogodilo s komandantom 1. oružničke, to jest žandarmerijske pukovnije. On će „Ravnateljstvu za javni red i sigurnost” poslati protestno pismo u vezi s pokoljima, koje on po ustaškom rječniku zove „čišćenje”:
"Čišćenje od strane ustaša ... je izazvalo paniku kod srpskog stanovništva tako, da je sve pobeglo u šumu od straha pred čišćenjem ... Nastao je opšti strah. Psihološki gledano s jedne strane, puzanja i kukavičluk, a s druge strane zversko ogorčenje. Rad ustaša pored ostalog bio je netaktičan, jer su očišćeni manje opasni i manje krivi, kao i mnogi starci, žene i djeca do najniže dobi, dočim su oni sa mračnom savešću mladi i jači pobegli u šume. Sa jednom rečenicom kazano: Neborci su očišćeni, a — borci ostali u šumi."[4]
Ustaše bacaju ljude u jamu.
Sistematski ustaški pokolji bili su glavni razlog za odlazak srpskog stanovništva u zbegove, i bunu protiv vlasti NDH. Žarišta pobune su — kako je to Italijanima 1. juna tvrdio Momčilo Đujić — u zbegovima srpskog, „obespravljenog, progonjenog i klanog naroda”.[4] U komunističkom časopisu „Gerilac” je pojašnjeno:
„Istina je da je naš pokret nastao u prvom redu zbog ustaških zločina nad srpskim narodom. Istina je, međutim, i to da je njegov cilj širi, da se ne radi samo o zaštiti golih života i imovine nego o potpunom i konačnom narodnom oslobođenju od svih fašističkih okupatora i njihovih plaćenika.”[10] — „Gerilac” od 19. avgusta 1941.
Ustaške pokolje podržavao je i sam Adolf Hitler, koji je već 6. juna primio Pavelića i posavetovao ga da „ako želi istinski stabilnu hrvatsku državu, onda mora da pedeset godina vodi nacionalno netolerantnu politiku“.[3] U Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini - u okviru NDH - srpski narod našao se egzistencijalno ugrožen od klerofašističkog režima koji je koristeći okupaciju Jugoslavije i Hitlerovu podršku išao na stvaranje etnički čiste katoličke države na Balkanu.[11]
Svega 18 dana od kapitulacije Jugoslavije došlo je do sukoba srpskih seljaka iz okoline Sanskog Mosta, sela Kijevo i Tramošnja 6, 7. i 8. maja 1941. godine, poznatog kao Đurđevdanski ustanak sanskih seljaka.[12] Na ustaška zlostavljanja seljaci su odgovorili vatrom i odbili ustaše od svojih sela. Kada su seljaci Kozice, Hazića, Stratinske, Obrovca i drugih susednih srpskih sela saznali za borbu s ustašama na Kijevskoj gori, krenuli su u pomoć Tramošnjacima. Zapovednik delova hrvatske vojske u Bosanskoj krajini javio je Zapovedniku celokupne hrvatske kopnene vojske o borbi sa „četnicima kod Sanskog Mosta“. Ustašama je u tim borbama pristigla pomoć iz Prijedora, a 7. maja na pobunjene seljake krenulo je i jedno nemačko odeljenje iz Prvog diviziona 132. puka stacioniranog u Prijedoru. U svitanje 8. maja ojačanom nemačkom bataljonu pošlo je za rukom da razbije položaje pobunjenih seljaka, bez čvrste i jedinstvene komande. Nemci su za svoje ubijene (odnos 10 Srba za jednog Nemca) streljali 27 Srba u Sanskom Mostu i zatim njihova tela obesili u Gradskom parku.[12]
Majsku („đurđevdansku") pobunu ustaše su iskoristile da pooštre teror nad Srbima.
Imperijalistički grabljivci pregazili su i našu napaćenu zemlju... Sluge Hitlera i Musolinija — frankovačka gospoda — godinama su zajedno sa imperijalističkim osvajačima pripremali porobljivanje naše zemlje... Oni su pod izlikom borbe protiv velikosrpske hegemonije krčili put novim ugnjetačima hrvatskog naroda: nemačkim, talijanskim i mađarskim imperijalistima. Ovu najsramniju izdaju hrvatskog naroda u njegovoj istoriji, frankovačka gospoda hoće da prikažu kao herojsko i časno delo, a najcrnje kolonijalno ropstvo, u koje su bačeni Hrvati, kao nacionalno oslobođenje ispod veliko srpskog ugnjetavanja!
HRVATSKI NARODE!
Plaćenici Hitlera i Musolinija — frankovačka gospoda — raspiruju besomučnu šovinističku mržnju protiv bratskog srpskog i slovenskog naroda... Po nalogu svojih imperijalističkih gospodara nastoje da zavade hrvatski, srpski i slovenski narod, kako bi sprečili njihovu zajedničku borbu protiv imperijalističkih tlačitelja... Sve nas ugnjetava, ponižava i pljačka isti neprijatelj. Borba protiv tog omraženog neprijatelja može biti uspešna samo onda, ako hrvatski i srpski narod, ujedinjen i zbijen u čvrste redove sa ostalim narodima Jugoslavije, povede borbu protiv imperijalističkih okupatora i njihovih plaćenika.
RADNICI I RADNICE! Stupajte u prve redove oslobodilačke borbe hrvatskog naroda za isterivanje okupatora iz naše domovine i za KONAČNO OSLOBOĐENjE ISPOD KAPITALISTIČKOG JARMA.
SRBI U HRVATSKOJ! Komunistička partija u Hrvatskoj obraća se i vama, koji od svog doseljenja u Hrvatsku nikada niste uživali potpunu nacionalnu slobodu. Ali danas, kada je Hrvatska porobljena od imperijal. osvajača, vi ste bačeni u najteži položaj od kako se nalazite u Hrvatskoj. Kao što su ranije u Beča i Pešte, tako i danas u službi Rima i Berlina frankovačka gospoda raspiruju šovinističku mržnju i bratoubilačku borbu između vas i hrvatskog naroda. (...)
Ne dajte se zastrašiti krvavim progonima, ne nasedajte šovinističkoj hajci! Zbijte svoje redove, udružite se u bratsku slogu sa hrvatskim narodom, koji pati kao i vi, priključite se borbenim redovima radnika radi zajedničke borbe protiv okupatora i njihovih plaćenika — frankovačke gospode. Mi se nalazimo pred teškom i odlučnom borbom, ali zajedničkim snagama Srba i Hrvata u Hrvatskoj, zajedničkom borbom svih porobljenih naroda Jugoslavije, pod vodstvom Komunističke partije, srušiti ćemo neprijatelja i izvojevati ne samo nacionalno oslobođenje Hrvata nego ćemo osigurati i nacionalnu ravnopravnost Srbima u Hrvatskoj.[13]
— POZIV CENTRALNOG KOMITETA KPH IZ JUNA 1941 GOD. NA OPŠTENARODNU BORBU PROTIV OKUPATORA I NjIHOVIH SLUGU
Ustanak u Bosni podigli su u velikoj većini komunisti. A olakšano im je to nečuvenim do sada u istoriji mjerama poduzetim od strane organa hrv. države protiv srpskog naroda u Bosni, Hercegovini, Hrvatskoj i Slavoniji. (...) Mi, koji se [za] razliku od komunista nazivamo četnici, hoćemo da budemo elemenat reda i mira, u koliko se može o redu i miru govoriti u ovome ratnom haosu, hoćemo da na najmanju meru svedemo neprilike, koje dolaze kao posledica ovako vođenog rata.[14] — Predlog štaba ozrenskih četnika domobranima za saradnju u borbi protiv partizana (10. maja 1942)
Masovni spontani otpor ustaškim zločinima javio se prvo u istočnoj Hercegovini, u nevesinjskom kraju, početkom juna 1941. godine. Posle ustaških pokolja u okolnim selima (u selu Koritima i u selu Drežnje), seljaci iz Donjeg Drežnja sprečili su 3. juna 1941. ustaše da uđu u selo. Ustaški natporučnik Franjo Sudar je 3. juna krenuo sa trupama u selo Donji Drežanj. Na mostu, poznatijem kao Gvozdeni most, na reci Zalomci, ustaše su dočekali ustanici pod vođstvom Obrena Ivkovića. Ubrzo su se digli srpski seljaci šire okoline.[12]
Kazančani su u noći između 5. i 6. juna napali ustaškukasarnu u svom selu. Ustanike je predvodio budući četnički komandant, sveštenik Radojica Perišić. Posle bombaškog napada i juriša, iz kasarne je s prvim mrakom 50-ak vojnika pobeglo prema Avtovcu. U očekivanju dolaska jačih snaga NDH, razaslati su kuriri sa vešću o početku ustanka. Već tokom 6. juna napadnuta je posada u stanici Jasenak i zauzeti su položaji prema Mulju i Avtovcu. Ustanički prvaci sastali su se istog dana na Gatu, donevši tom prilikom, prema učesniku događaja Aleksi Tepavčeviću, sledeće odluke:
Prvo, da se odmah krene u pravac Zborne Gomile, na putu Avtovac-Stepen; da se na tom putu dočekuju i napadaju vojnički kamioni, koji su, po pričanju meštana, dovozili i odvozili ustaše od Gacka do Bileće. Držati položaje ne tom terenu i ne napuštati ih. Počekivati napade i vršiti napade.
Drugo, ova sela istočno od puta Avtovac-Kobilja Glava evakuisati odmah u planinu prema Crnoj Gori; evakuaciju vršiti po noći i neprimetno; početi sa selima koja su bliža muslimanskom naselju i izloženija napadu. Prekinuti i suzbiti sva odlaženja, ma koga, u varoš Avtovac i Gacko i druga mesta gde su ustaše.
Treće, obavestiti i pozvati sve Srbe na ustanak i borbu, slati kurire u ostale susedne hercegovačke srezove i obaveštavati ih o otporu. Crnogorska granična naselja stalno obaveštavati i pozivati u pomoć. Uputiti u Nikšić nekoliko ljudi i po mogućnosti da sveštenik Radojica Perišić bude s njima; videti tamo crnogorske prvake, tražiti pomoć u borcima i naročito u oružju; izvestiti ih naročito o zbegovima koji će se za koji dan naći u njihovim planinama.[15]
Ustaše su na otpor u istočnoj Hercegovini odgovorili masovnim zločinima nad srpskim stanovništvom Mostara, Čapljine, Ljubinja.[12] Oko 15. juna stigla su ustaška pojačanja za gušenje ustanka. Napred je išao odred „crne legije“, jačine oko 500 ljudi, iza njega lokalne ustaše. Glavna borba odigrala se kod Stepena i Pržina, oko 15. juna. Pobeda je pripala ustanicima, a na bojnom polju je ostalo pedesetak poginulih usta��a. Narednih dana borba se se prenosi i na ostale srezove. Ustaše su u defanzivi, s tim što iz Fazlagića Kule svakodnevno pokušavaju da osvoje srpske položaje kod Bijele Gomile.
Posle napada Nemačke na SSSR pobuna u Hercegovini prerasta u masovni narodni ustanak.[12] Oko tri sata popodne 26. juna ustaničke položaje počela su da nadleću tri aviona NDH. U niskom letu, bacali su ručne bombe i mitraljirali ustanike. Posle početne panike, sva tri aviona, školskog tipa, su oborena. Sledećeg dana 27. juna, u pomoć vojsci NDH došla su dva kamiona italijanskih vojnika. U zasedi kod Kobilje Glave 15-tak Italijana je ubijeno, a ostali su se predali. Novi uspeh osokolio je ustanike da u noći između 27. i 28. juna napadnu Avtovac. 28. ujutru ustanici osvajaju ovu varošicu: „Avtovac je ležao u izgorinama i malo je zgrada ostalo neoštećeno... Stvari su i dalje otimane iz vatre. Predviđalo se da neće biti soli i brašna i zato su najradije nošena ta dva artikla.“[15] U Avtovcu su se prvi put srele ustaničke vođe, sveštenik Radojica Perišić i poručnik Milorad M. Popović.[15]
Jake italijanske kolone, praćene avijacijom, krenule su 29. juna iz Bileće prema Avtovcu. U prazno varošicu Italijani su ušli uveče istog dana, a ustanici su se povukli na ranije položaje. Italijanske i ustaško-domobranske trupe su početkom jula potisle ustaničke snage sa oslobođene teritorije u planine, gde se u zbegove sklonilo neboračko stanovništvo. Na planini Sitnici kod Trebinja nalazilo se 20.000 izbeglica iz stolačkog, ljubinjskog i bilećkog sreza. Drugi zbeg nalazio se na planini Viduši. Zbegovi su organizovani u vojnom pogledu formiranjem četa narodne vojske, zaduženih da brane prilaze zbegovima u planini.[16]
Zločini Pavelićevih ustaša prešli su sve granice. Svi mi pravoslavni Srbi osuđeni smo na smrt i potpuno uništenje bez razlike pola i godina. Sve provalije i špilje po našim klisurama već su napunjene naše nevine braće i sestara. Dugo smo ćutali i trpeli, ali se više nije moglo. Mi smo pripremili oružje da se borimo na život i smrt i naš je jedini poklik: pobediti ili svi izginuti. (...) Zato, braćo Srbi, mi ne smijemo ni u čemu da budemo slični ustašama. Ustaški način ubijanja i paljenja osudio je ceo svet. Mi ne smemo da dozvolimo da se i među nama pojave ljudi koji će iz osvete ubijati nevine žrtve, uništavati imovinu nevinih Hrvata i muslimana. (...)
Zato zbijmo svoje redove i pružimo bratsku ruku onim poštenim Hrvatima i muslimanima koji su spremni da se bore s nama do uništenja neprijatelja.[13]
— POZIV PRIVREMENOG GLAVNOG ŠTABA GERILSKIH ODREDA ZA LIKU POČETKOM AVGUSTA 1941.
Pravoslavni sveštenik Momčilo Đujić se povezuje s zbegovima u Kninskoj krajini, gdje od početka juna formira naoružane četničke grupe.[4] Komunisti takođe organizuju narod u zbegovima i formiraju gerilske odrede. Đujić je u govorima insistirao na borbi protiv „naših neprijatelja Hrvata“, dok su ga komunisti ispravljali „ne Hrvata, nego ustaša“.[4]
Organizovani ustanak na području NDH je započeo u Lici i Bosanskoj krajini, ujutru 27. jula 1941. godine, napadom gerilskih odreda na Srb, Drvar i Bosansko Grahovo. Za borcima su se kretali seljaci, naoružani vilama, kosama, sekirama. Uprkos brižljivoj pripremi ustanka, došlo je do probijanja stihije i krvavih odmazdi nad Hrvatima i „Turcima“ (vidi pokolj u Drvaru i pokolj u Bosanskom Grahovu).
Ustanički talas od Drvara i Bosanskog Grahova širio se prema Livnu i Glamoču, a 29. jula prekrio je sav Podgrmeč. Do prvih borbi na Kozari došlo je 30. jula. Iz Like se ustanak širio ka Dalmaciji. Od 28. do 30. jula 1941. ustanak je zahvatio čitavu Kninsku krajinu i delove Bukovice, kao i Vrliku iz Cetinske krajine. Početkom avgusta izbio je ustanak u kotarima Udbina i Korenica, a polovinom meseca u Brinju i Otočcu.[17]
Stvorena je sve veća slobodna teritorija, čiji je centar postao Drvar. Ova teritorija, koja je obuhvatala je područje Kulen Vakufa, Donjeg Lapca, reke Zrmanje, Kninske krajine, Dinare, Bosanskog Grahova i Glamoča tj. preko 5.000 km², nazivana je i Drvarska republika.[18] Na velikoj slobodnoj teritoriji od Knina do Bihaća, ustaničke snage su polagale zakletvu objavljenu u drvarskom „Gerilcu”: „Zaklinjem se da ću se neprijatelju, koji je pomoću domaćih izdajica i plaćenika, porobio i opljačkao moju zemlju ... osvetiti, da ću mu nanositi udarac, krv za krv, smrt za smrt!” U Drvaru je osnovan štab na čelu s komunistom Ljubom Babićem. Dana 30. jula u Drvaru je formirano Vojno revolucionarno veće, sastavljeno od svih političkih komesara odreda, koje je imalo karakter organa narodne vlasti.
Polovinom avgusta, izvršena je reorganizacija narasle ustaničke vojske. Dana 16. avgusta je, posredstvom Marka Oreškovića, delegata CK KPJ, formirana Drvarska brigada, s komandantom Milutinom Moračom, koja je krajem avgusta imala oko 700 boraca.[18] U oslobođenom Drvaru, organizovana je radionica za popravku lakog nemačkog naoružanja i izradu ručnih bombi, nagaznih mina i lakih minobacača. U dvomesečnom periodu izrađeno je oko 5.500 betonskih i železnih bombi, popularnih „drvarčanki“, stotine nagaznih mina i neutvrđen broj minobacača nazvanih drvarskim topovima.[18] Gerilski informativni biro izdavao je bilten „Gerilac“.
U Drvaru je 31. avgusta održano zasedanje delegata „narodnooslobodilačkih gerilskih odreda za Bosnu i Liku”. Savetovanje je održano u prisustvu predstavnika sa svih frontova „od Velebita, Dinare i Plitvičkih jezera pa sve do Livna“. Osim što je trebalo čvršće povezati odrede, otvoreno je pitanje „protivnarodnih elemenata“, koji „više vole italijanski fašizam nego slobodu srpskog naroda”. Svi delegati (među kojima i četnici Momčilo Đujić, Branko Bogunović i Živko Brković) su prihvatili odluku da će „nastaviti svetu borbu nacionalnog oslobođenja ispod italijanskih i nemačkih okupatora i njihovih plaćenika ustaških bandita i domaćih izdajnika”, na liniji bratstva i jedinstva sa Hrvatima, Slovencima i Muslimanima.[19]
Neuspesi snaga NDH u borbama protiv ustanika doveli su u pitanje ustašku državu, pa je traženo Italijanima da okupiraju slobodnu teritoriju. Italijani su u septembru sa dve divizije krenuli prema Drvaru, prikazujući se zaštitnicima srpskog naroda od ustaša. Italijani su se nesmetano kretali kroz područje Kninske krajine pod kontrolom četnika.[4] Tamošnje vođe, s Đujićem na čelu, sačinili su sporazum s Italijanima da ih bez borbe puste u Bosansko Grahovo. Dinarski odredi, vojska od oko hiljadu pušaka, bez ispaljenog metka su pustili italijansku kolonu od oko 330 vojnika sa 7 lakih tenkova i 4 topa, da uđu u Bosansko Grahovo.[20] Đujić potom formira Dinarsku četničku diviziju, u službi Italijana.
Prilikom napada Italijana na Drvar, došlo je do konačno raskola četnika i partizana. Tokom borbi, Brkovićeve, Bogunovićeve i Đujićeve jedinice se odvajaju od Drvarske brigade. Četnička formacija se prvi put spominje kada Živko Brković piše uputstvo o „organizaciji Srpskog narodnog oslobodilačkog pokreta (SNOP)”, ne više kao komandant Petog bataljona Drvarske brigade, već „za štab Puka P. Mrkonjića”. Od 9. septembra, u Drvarskoj brigadi pojam gerilac je zamijenjen pojmom partizan.[4]
Na pripremi narodnog ustanka u Slavoniji radili su najistaknutiji komunisti i to: sekretar CK KPH Rade Končar, Pavle Gregorić, Karlo Mrazović, Drago Marušić, Josip Kavaj, Marko Simenić, Dušan Čalić i ostali. Oni su bili najodlučniji u sprovođenju poziva CK KPJ na oružani ustanak. Okružnoj partijskoj konferenciji u Banovoj Jaruzi 18. juna 1941. pre poziva na ustanak, prisustvuju Rade Končar sekretar CK KPH i Pavle Gregorić, član CK KPH. Na konferenciji je raspravljano o pripremama za oružani ustanak i zaključeno da se ide na diverzantske akcije.[22] U selu Tomici kod Slavonskog Broda održana je 22. juna 1941. Okružna partijska konferencija o pripremi za oružani ustanak. Od svih partijskih organizacija u Slavoniji, brodska partijska organizacija bila je najaktivnija. Ona je već 8. jula 1941. formirala Brodski partizanski odred.
Ustanak na Kordunu, izazvan ustaškim pokoljima, brzo je zaustavljen snažnim represalijama protiv ustanika. Jenjavanje ustanka zaustavio je Okružni komitet KP Hrvatske za Karlovac, pomognut od rukovodećih komunista iz CK KP Hrvatske. Partizanski odredi stavljeni su pod strogu kontrolu komunista, a srpske nacionalističke snage, koje je predvodio Miša Napijalo, krajem 1941. su poražene. Početkom 1941. i 1942. došlo je do pojedinačnih streljanja nacionalista, koji su se suprotstavljali kursu narodnooslobodilačke borbe. Kordun je nakon toga doživeo više ustaških ofanziva.[5]
Ubrzo po dolasku ustaša na vlast počinju progoni lokalnog srpskog stanovništva u Baniji. Dana19. jula1941. godine održano je partijsko savetovanje u šumi Abez, gdje je donesena odluka o dizanju ustanka. Dana 22. juna je u šumi Brezovica kraj Siska formiran Sisački partizanski odred. Odluku o formiranju Odreda je doneo Okružni komitet Komunističke partije Hrvatske za Sisak, i to nakon vesti o početku nemačkog napada na SSSR. Većinu ljudstva su činili članovi KP iz okolice Siska. Komandant Odreda je bio Vlado Janić Capo.
Pokolj u glinskoj crkvi se desio 29. jula 1941. godine, u mestu Glina, gde su ustaše ubile više stotina Srba zatvorenih u crkvi. Zbog toga i sličnih slučajeva, narod masovno beži u šume, što je stvorilo preduslove za ustanak. Na aktiviranje boračkih snaga u zbegovima uticali su komunisti, i one su izvođene pod rukovodstvom Vasilija Gaćeše. Krajem jula i u toku avgusta obrazovane su partizanske grupe i u Gorskom kotaru, naročito u kotaru Ogulin, Delnice, Čabar i Vrbovsko. Nekoliko hiljada Srba izbeglih na Šamaricu, avgusta i septembra 1941. preduzimali su akcije protiv ustaša u kotarima Dvor, Kostajnica, Petrinja i Glina. Oktobra 1941. izbio je masovni ustanak u Drežnici kod Ogulina.[5]
U Drinjači je 1. oktobra 1941. potpisan sporazum o saradnji partizana i četnika u istočnoj Bosni. Tada je formiran zajednički Operativni štab za rukovođenje operacijama. U Vlasenici je 16. oktobra 1941. održana konferencija predstavnika partizanskih i četničkih jedinica istočne Bosne radi raščišćavanja međusobnih nesuglasica. Konferencija nije uspela i četnici su 17. oktobra 1941. u Vlasenici, na svojoj skupštini, izabrali Privremenu upravu istočne Bosne i raskinuli sporazum o saradnji s partizanima. Od toga vremena Jezdimir Dangić i njegovi četnici rade na razbijanju NOP-a u istočnoj Bosni. Partizani i četnici su na tom području vodili pravi mali propagandni rat za pridobijanje lokalnog stanovništva iako formalno nisu bili u stanju otvorenog neprijateljstva. Četnici su u tome imali određenog uspeha pa su čak i neke kompletne partizanske čete promenile stranu.
Proleća 1942. godine, između četnika i partizana dolazi do otvorenih borbi za Istočnu Bosnu.
1.) Želimo ostati u najboljim odnosima sa okupatorskim italijanskim vlastima.
2.) Mi se borimo samo za proterivanje ustaša, koji su toliko zločina počinili nad srpskim narodom.[24] — Izveštaj komandanta Višegradskog četničkog odreda o pregovorima sa komandantom italijanskih okupacionih jedinica u Višegradu (1. novembra 1941)
Četnici su u ustanku delovali u dva pravca: izazivanjem nacionalne netrpeljivosti prema Hrvatima, uvući Srbe u nacionalni (četnički) pokret, a naglašavanjem tragične sudbine i izbacivanjem u prvi plan parole o odbrani srpstva razviti osećanje mržnje i izdaje prema svima i svakome ko nije na liniji srpstva i srpske tradicije (partizani).[25]
Neki četnički predstavnici su tražili da Italija „anektira celu Dalmaciju”. Niko Novaković Longo i Boško Desnica su u maju 1941. objavili javni apel u listu „San Marko” kojim u ime „100.000 pravoslavnih Srba severne Dalmacije” traže da Italijani pripoje čitavu Dalmaciju, a ne samo njen severni deo[26], što je dr Novakoviću donelo naklonost Rima.[27]
Četničke jedinice u Hrvatskoj nastaju izdvajanjem iz ustaničkih snaga, od Italijana naoružavani, opremljeni, hranjeni, plaćani i korišteni.[4] Četnici su vodili politiku taktiziranja, koja ne smije biti „pogubna borba” protiv okupatora, već zavaravanje saradnjom u iščekivanju pobede antihitlerovskog saveza, kada će „spašeni narod, bez velikih žrtava na koje je bio osuđen od Berlina, moći zatražiti i pouzdano dobiti ugodno i ugledno mjesto pod kapom nebeskom, odnosno u budućem slobodnom svetu”.[28] Od avgusta je vršen silovit pritisak na ustanike da prihvate italijansku okupaciju: „Srbi, koji sprečavaju okupaciju, otvoreno služe Paveliću, štite Nezavisnu Državu”.[29] U proglasima pop Đujić kaže:
„Draga braćo, ne nasedajte ustaškim provokatorima i neodgovornim avanturističkim elementima koji vas huškaju u boj protiv italijanske vojne sile ... Mi smo sklopili trajan mir.”[30]
Četnički pokret se od početka ispoljio kao opasnost za opšti ustanak, jer je ustaničke mase pozivao na kolaboraciju i na izolovanje ustanika Hrvata.[31]
U skladu sa novonastalom situacijom fašističke okupacije, usvojena je Rezolucija Majsko savetovanje CK KPJ 1941. Majskog savetovanja KPJ:
„Pred Komunističkom partijom Hrvatske stoji velika i časna zadaća da organizuje i vodi najodlučniju borbu protiv raspirivanja nacionalne mržnje između Srba i Hrvata i Slovenaca, da radi neumorno na bratstvu i slozi hrvatskog i srpskog naroda, da ujedinjuje te narode u borbi protiv okupatora i šake uzurpatora, koji danas krvavo terorišu i ugnjetavaju ne samo srpski nego i hrvatski narod ... da organizuje široke mase radnika i seljaka u borbi za istinsku nezavisnost hrvatskog naroda ... protiv raspirivanja nacionalne mržnje, a za bratstvo naroda Jugoslavije...”[32]
U julu CK KPJ je uputio poziv narodima Jugoslavije na opšti ustanak protiv okupatora:
„U ime slobode i nacionalne nezavisnosti Komunistička partija Jugoslavije poziva sve rodoljubive narodne elemente da se ujedine u borbi protiv zajedničkog neprijatelja — fašističkog okupatora i domaćih izdajnika ... učinimo da naša zemlja bude okupatoru grobnica, a ne baza za njegovo snabdevanje!”[33]
Partizani su sa ustašama vodili nemilosrdne borbe, ali nisu dozvoljavali da to postane borba protiv hrvatskog naroda u celini. Oni su pozivali regularnu vojsku, domobrane, na prelazak mobilisanih u partizane. Ustaše nikada nisu pozivani na predaju, smatrani su partijskom vojskom, fašistima i likvidirani bez milosti.[17]
Dana 12. septembra 1941. godine, Tito je naložio Radi Končaru „da se ukida naziv gerilac” i umesto njega koristi „popularni naziv partizani", koji važi za čitavu zemlju.[34]
Prvi kontakti s rukovodiocima ustaničkih formacija uspostavljeni su na teritoriji pešadijske divizije „Sasari” povodom „ustanka Like” (jul—avgust 1941. godine). Na osnovu razgovora koje su oficiri ove komande vodili s rukovodiocem jedne lokalne četničke formacije (u Velikoj Popini), kontakti su se postepeno širili na celu četničku organizaciju koja postoji na području Like. Na taj način je uspelo da se ove formacije postepeno privuku u našu sferu uticaja i kontrole do te mere da su pre izvesnog vremena neke od njih zajedno s nama započele — uz nesumnjive rezultate — borbu protiv komunista.
[35] — Izveštaj komande italijanskog 6. armijskog korpusa od 17. januara 1942.
Suočeni sa zločinima ustaša, neki srpski prvaci su tražili saradnju s Italijanima kao zaštitnicima, koji su bili zainteresovani za takvu saradnju, koristeći staru devizu: „zavadi, pa vladaj".[36] Tek što je ustanak planuo, 29. jula, komandant 6. armijskog korpusa general Renco Dalmaco je objašnjavao potčinjenima da Đujić i ostali „nacionalisti-pobunjenici” uopće „nisu protivnici Italije”, nego da „zaista pokazuju poštovanje prema našim oficirima”. On je upozorio višu komandu na neophodnost hitnog donošenja odluke „za naše ponašanje i vladavinu”, jer su „pobunjenici prilično dobro svrstani u formacije”, a uočena je mogućnost da — zbog malog ugleda „nacionalista-pobunjenika” — „komunistički elementi preuzmu uzde pokreta i izazovu akcije usmerene i protiv Italijana”.[37]
Italijani izvode dve instrukcije za odnos prema srpskim pobunama u NDH:
prvo, treba Srbe, prihvaćajući njihove antiustaške akcije, vezati uza se, što će, u poljuljanoj konstelaciji i onako nezaživele ustaške državne konstrukcije, u pravom trenu otvoriti put daljeg širenja rimske imperije i preko Velebita i preko grebena Dinare,
drugo, kontrolom, pa čak i pomaganjem antiustaškog usmjeravanja srpskih ustaničkih masa, paziti da ustanak ne prihvati komunističke parole i — što se već moglo nazreti — da iz antiustaštva ne preraste u oslobodilački antifašistički pokret.[38]
Iako su upravo italijanski fašisti doveli na vlast Pavelića, nakon srpskog ustanka će se predstavljati kao zaštitnici Srba od ustaškog genocida. U Pađenima je 26. avgusta potpisana „proširena izjava” u kojoj „Italijani garantuju sigurnost i slobodu naroda srpskog u okupiranoj oblasti, ispovedanja religije, slobodu škole i nastave” s tim da „vojnu i civilnu upravu preuzimaju Italijani, a kod civilne uprave biće imenovan komesar Hrvat u sporazumu sa Zagrebom i Rimom”.[39]
Italijani su koristili ustanak Srba, da bi širili svoju zonu uticaja, odnosno da bi zaposeli garnizone u nekim gradovima NDH. U zapovesti Glavnog stožera domobranstva od 28. avgusta 1941. se kaže:
„Posade u Kninu, Sinju, Mostaru i Nevesinju ostavljaju u posadnim mjestima onoliko snaga koliko je potrebno za osiguranje objekata u kojima se čuva vojni materijal... Privremene posade u Lovincu, Gračacu, Livnu, Ljubinju, Stolcu i Berkoviću biti će povučene. Kada čete u označenim posadama budu izmenjene sa četama Italijanske vojske imaju javiti svoju spremnost za odlazak... Oružništvo i finansije ostaju na svojim mestima."[40]
Ustaške vlasti su bile krajnje zabrinute što se italijanski oficiri neprestano sastaju s „glavnim vođama pobunjenika ”, to jest s Đujićevim četnicima, pri čemu ih priznaju „kao poglavare sela Kninske krajine”. Od avgusta ustaše uočavaju da se Italijani prema popu Đujiću ili Paji Popoviću „odnose kao prema službenim licima”.[41]
U skladu sa svojom politikom, Italijani će već sledeće 1942. regrutovati deo srpskih ustanika, četnika, u okupatorske jedinice Dobrovoljačke antikomunističke milicije.
Udeo ovih ličnosti (četnika) u saradnji za naše ciljeve omogućio je da se proširi i produbi već postojeća obaveštajno-politička organizacija... bilo je mogućno — preko njih — da se utvrde kontakti sa generalom Dražom Mihailovićem, rukovodiocem preostalih jugoslovenskih snaga i četničko-nacionalističkih formacija koje je London nameravao da gurne protiv nas stvaranjem gerile, čiji je razvoj mogao poprimiti velike razmere i primorati nas na angažovanje značajnih snaga i sredstava.[35] — Izveštaj komande italijanskog 6. armijskog korpusa od 17. januara 1942.
Pavelića je silina ustanka primorala da 21. avgusta prepusti župu Bribir-Sidraga nadležnosti Općeg upravnog povjereništva pri štabu Druge italijanske armije, a pet dana kasnije u Zagrebu je potpisan sporazum o ponovnoj okupaciji „druge zone”. Ta zona je proglašena demilitarizovanom, a italijanski generali i Pavelić su se sporazumeli da Đujićeve snage, nazvane „nacionalisti-pobunjenici” (pojam četnici zbog ustaša nije upotrebljavan) mogu uz obostrano, italijansko i ustaško odobrenje koristiti protiv narodnooslobodilačkih ustanika, koji su označeni kao „komunističke bande”.[42] Dušan Plenča ocenjuje: „tako je rođen kninski fenomen Drugog svetskog rata: italijanske vlasti štite, ispomažu i podjednako angažirano brane pozicije i ustaša i četnika. Antikomunizam, odnosno narastajuća opasnost od narodnooslobodilačkog pokreta za italijansko-ustaško-četničke interese, delovala je kao koheziona sila u zajedništvu akcije kontrarevolucionarnih snaga.”[38]
Usled siline ustanka, poslanik Nemačke u NDH, Zigfrid Kaše, zaključio je da „nova hrvatska država”, ako uistinu „hoće da iziđe na kraj sa Srbima, onda mora svakom pojedinom Srbinu priznati pravo na rad, porodicu, egzistenciju i osnovna građanska prava”.[43] Ustaške vlasti prelaze na „politiku smirivanja”. Na sastanku predstavnika rimske i zagrebačke vlade 15. i 16. novembra 1941. u Opatiji dogovoreno je „da se garancija hrvatske vlade najšire primeni na sve stanovništvo koje se vratilo u svoja prebivališta i koje ispoljava miroljubivost”, te „da se s pravednošću ispita mogućnost ponovnog vraćanja u službu činovnika lokalne uprave i isplatu penzija koje im pripadaju” i „da otvori škole koje će moći da koristi i pravoslavno stanovništvo”. Izraz nove politike vidi se i u Pavelićevoj odluci od 27. novembra da u Kninu smijeni pristalicu politike klanja, a za velikog župana imenuje Davida Sinčića, koji tvrdi kako „viši državni interesi” nalažu politiku „smirivanja ustanka”, odnosno politiku „ispravljanja nekih nepravdi prema življu grko-istočne vere”. On je uporno uveravao Pavelića da moraju ustanku „svojim postupkom oduzeti karakter borbe za ljudska prava”: „Moramo grkoistočnjacima oduzeti iz ruke adut i razlog kojeg osobito pred Italijanima imaju i imali su, tj. da su oni prisiljeni boriti se jer smo im tobože oduzeli sredstva i prava na život”.[44]
Sukladno politici pacifikacije, Montičeli je uverio Sinčića da kod „obćinskog poglavarstva” ponovo zaposli 33 Srbina i da provede reviziju školskog programa „tako da se u njemu odrazi poštovanje istorije, običaja i narodne samobitnosti Srba”.[45] Nakon toga, Italijani su organizovali sastanak četničkih vođa sa ustašama. Momčilo Đujić, Pajo Popović i Brane Bogunović su prvi od četničkih vođa decembra 1941. godine došli u salon velikog župana Davida Sinčića u Kninu.[46] Sinčić je Đujiću i dvojici njegovih pratilaca obećao materijalnu i novčanu pomoć za četničke trupe, zapošljavanje Srba, ravnopravnu deobu 9,5 vagona kukuruza među srpskim i hrvatskim stanovništvom... Nakon sastanka, promenjene su opštinske uprave i u Kninu, Drnišu, i Bosanskom Grahovu. U Grahovu je doveden na čelo opštine prijeratni opštinski predsednik Srbin Marko Kesić, „koji je položio zakletvu Poglavniku i Državi Hrvatskoj”. U Kninu je za donačelnika postavljen Josip Laća, prijatelj Đujića i Bogunovića.[47]
Procesom legalizacije četnici su uključeni u sistem okupacije, dok su partizani proglašeni zajedničkim neprijateljima.
U avgustu je započelo podvajanje u ustaničkim jedinicama. Mada jedinice još nisu počele da se dele, ljudi su se delili na „gerilce“ (partizane) i „četnike“. Ustanički front razaran je propagandom da su Italijani prijatelji a samo ustaše krvnici, te da se Italijani kao srpski zaštitnici propuštaju, jer oni obezbeđuju povratak srpskih izbeglica na ognjišta i sprečavaju ustaško samovlašće.[17]
Osnovno pitanje raskola je bilo: borba protiv Italijana ili njihovo mirno prihvatanje kao „zaštitnika“ progonjenih Srba od ustaša. Komunističko ustaničko vodstvo tražilo je da se okupatorima pruži otpor, suprotno četnicima koji su smatrali da postoji samo jedan neprijatelj - ustaše. Od prvobitne ustaničke mase, na jednoj strani učvršćivale su se partizanske jedinice, a na drugoj četnički odredi, između kojih su marta 1942. započele nemilosrdne borbe koje se nisu prekidale do kraja rata.
Polovinom 1942, četnici su ovladali u krajevima severne Dalmacije, za razliku od Banije, Korduna i Like gde su nadvlađivali partizani. Italijanska struja se naročito iskazivala u zaleđu dalmatinske obale i na tromeđi Dalmacije, Like i Bosanske krajine.[17]
^„Kad za čitavu zemlju važi popularni naziv partizani, koji je odredio Glavni štab onda ne može biti različitih naziva naših narodnih partizana niti kod vas, u jednoj pokrajini, zato što se to nekome sviđa, iako je partizan i gerilac jedno te isto, samo na raznim jezicima”. (J. B. Tito, Sabrana djela, 7, 129)
^ abIZVEŠTAJ KOMANDE 6. ARMIJSKOG KORPUSA OD 17. JANUARA 1942. KOMANDI 2. ARMIJE O KONTAKTIMA S RUKOVODIOCIMA ČETNIČKIH FORMACIJA [1], Pristupljeno 9. 4. 2013.
^ZAPISNIK S KONFERENCIJE PREDSTAVNIKA ITALIJANSKE VLADE I VLADE NDH ODRŽANE 26. AVGUSTA 1941. U ZAGREBU POVODOM OKUPACIJE DEMILITARIZOVANE ZONE OD STRANE ITALIJANSKIH TRUPA (Vidi Arhiv VII. reg. br. 14/2, k. 143., reg. br. 40/2—2, k. 82).
.jpg)
