Spomenik palim borcima i žrtvama fašizma

Spomenik palim borcima i žrtvama fašizma
Spomenik palim borcima i žrtvama fašizma
Opšte informacije
Mesto	Subotica
Opština	Subotica
Država	Srbija
Vreme nastanka	1946.
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture
Nadležna ustanova za zaštitu	Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture
www.heritage-su.org.rs

Spomenik palim borcima i žrtvama fašizma u Subotici, u funkciji je mauzoleja od novembra 1946. godine kada su uz svečanu komemoraciju položeni posmrtni ostaci velikana subotičkog radničkog pokreta i revolicionara streljanih, obešenih ili poginulih u borbi za slobodu ovog kraja. Spomenik predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture.^[1]

Nakon oslobođenja Subotice, 10. oktobra 1944. godine, odnosno posle završetka rata sa Danom pobede nad fašizmom, 9. maja 1945. godine započinje u gradu četvrto razdoblje spomenogradnje. Na samom početku, bilo je oblikovano nekoliko konvencionalnih memorijala, nalik tradicionalnim-grobljanskim-spomen belezima. Konkurs za prvi posleratni spomenik u pravom smislu te reči raspisan je u skladu sa tada važećim normama postupka, 8. novembra 1946. godine i bio otvoren za učešće svih jugoslovenskih državljana. Prvu nagradu dobio je predlog beogradskog vajara Dragutina Spasića, koji se dalje u jugoslovenskoj skulpturi ne nalazi među značajnijim autorima. Međutim, prema svedočenju Tibora Gajdoša, Spasić će se „zagubiti” i u Subotici. Naime početkom pedesetih će projektovanje spomenika biti povereno uglednom skulptoru Tomi Rosandiću (1878—1958).

Spomenik u Subotici je bio svečano otkriven 30. oktobra 1952. godine. Od rata na ovamo bio je treći po redu u Vojvodini, ali prvi po novoj, savremenoj koncepciji oblikovanja javnih spomenika, bez teatralnosti soc-realističke heroike i demagoških poruka.

Spomenik se sastoji od tri dela: postamenta, pristupnog platoa i grobnice.

Postament kao nosač skulpturalnih delova, građen je sa jezgrom od natur betona i delimično ozidan opekom, sa kamenom oblogom od krečnjaka (posle restauracije mermernom), nosi sa čeone strane bronzani reljefni friz, blago zakrivljen. Gornja strana zida nosi grupnu figuru takođe od bronze, centralno postavljenu, dok je severna strana zida u funkciji pristupa u grobnicu sa centralno postavljenim bronzanim vratnicama, u kojoj se nalaze posmrtni ostaci petnaest građana Subotice. Oko ulaza su postavljene bronzane ploče sa imenima palih boraca i žrtava fašizma, i natpisa u bronzi 1941-1945 (autor Peter Černe, slovenački vajar, 1969. godine). Zid se završava na bočnim stranama pilonima.

Pristupni plato je izveden u dva nivoa, prvi niži sa po tri stepenika, a drugi nivo je spoljni omotač grobnice, koji sa osam stepenika vodi do polukružnog platoa ispred reljefnog friza.

Sama grobnica je poluukopana, zidovi ozidani opekom u produžnom malteru, a plafonska konstrukcija je od radijalno postavljenih I nosača, plitkog svoda od opeke.

Spomenik palim borcima i žrtvama fašizma, jasno izražava opredeljenje Tome Rosandića da oblikuje memorijal trajnih vrednosti i univerzalnog značenja, bez ideoloških atributa i šablonizirane demagogije prepoznatljivih u produktima socijalističkog realizma. Reljefna površina horizontalno postavljene bronze kazuje o sukobu dobra i zla, trijumfalnoj završnici borbe. U središtu reljefa, pobednik je dostojanstvena osa zbivanja, mirna ljudska figura kao i ostale bez odeće i oznake pripadnosti bilo kojoj od sukobljenih strana. Od pobednika levo i desno, u borbenom kovitlacu atletskih telesa kao da bitka jenjava. Povrh ovog prevashodno ritmičkog talasanja „životne forme” od središta ka dvema stranama lepezasto se raščlanjava forma u konjaniike koji jezde sa vešću o pobedi (miru). U samom uglu, pritešnjen i onemogućen protivnik.

Nad ovim košmarom, zapravo majstorski komponovanom igrom oblika, na postamentu je kao završnica, piramidalna kompozicija puna plastike, devojke jedrih grudi i bujnih oblika, odnosno ispruženo telo mladog atlete. Obe figure su izraz životne snage. Lovorov venac kojim devojka ovenčava beživotno truplo, jedini je znak smrti. Korpus spomen – belega volumenima razvijen u horizontalu iskazuje pijetet, funkcijom je kosturnica ali životne forme plastičnog iskaza isijava vitalitet! Monument univerzalne poruke i trajnih plastičkih vrednosti, skladno ukomponovan i saživljen sa okruženjem. Naglašenom horizontalom spomenika svesno je izbegnut dualizam sa bliskom vertikalom baroknih tornjeva katedrale. Na izduženoj ravni trga, on ima podršku okolnih volumena i u perspektivnom viđenju pleni dostojanstvom smirenog masiva, „pomirenog” sa ambijentom.

Sanacija i rekonstrukcija spomenikaizvršena je 1985. godine, po projektu Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Subotice, projektanata arhitekte Ante Rudinskog, Roža Pletikosića, građevinskog inženjera i Duška Gencela, građevinskog inženjera.

• Spisak spomenika kulture u Severnobačkom okrugu
• Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica

Spomenik palim borcima i žrtvama fašizma na Vikimedijinoj ostavi.

• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd
• Lista spomenika