Rimsko carstvo

Rimsko carstvo Senatus Populusque Romanus  (latinski) Imperium Romanum  (latinski) Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων (starogrčki)
Zastava Grb
Rimsko carstvo 117. n. e. u svom najvećem obimu, u vrijeme Trajanove smrti.   Vazalne države[1][a]
Geografija
Prestonica		Rim (27. p. n. e. — 330. n. e.)[b] Konstantinopolj (330—1453)[v]
Društvo
Službeni jezik		latinski i grčki regionalni jezici
Religija		Politeizam vođen carskim kultom (do 380. n. e.) Nikejsko hrišćanstvo (zvanično od 380. n. e.)
Politika
Oblik države		Poluizborna apsolutna monarhija (defakto)
— Car		(spisak)
Istorija
Istorijsko doba		klasična antika — kasni srednji vijek
— Osnivanje		27. p. n. e.
— Ukidanje		395. n. e. (ujedinjeno)[14][15]
Događaji
— Zapadno rimsko carstvo		395. n. e. — 476/480. n. e.
— Istočno rimsko carstvo		395. n. e. — 1453. n. e.
Geografske i druge karakteristike
Površina
— ukupno		2.750.000 km2 (25. p. n. e.)[16] 5.00.000 km2 (117. n. e.)[16][17] 3.400.000 km2 (390. n. e.)[16] km²
Stanovništvo		56.800.000 (25. p. n. e.)[18]
Valuta		Sestercij,[g] aureus, solid, nomizma
Zemlje prethodnice i naslednice Rimskog carstva
Prethodnice:		Naslednice:
	Rimska republika	Zapadno rimsko carstvo
		Istočno rimsko carstvo

Rimsko carstvo^[d] bila je postrepublikanska država starog Rima i generalno se podrazumijeva da označava period i teritoriju kojim su vladali Rimljani nakon pretpostavke isključive vladavine Oktavijana pod Principatom 31. godine. p. n. e. Obuhvatalo je teritoriju u Evropi, sjevernoj Africi i zapadnoj Aziji, a kojom su vladali carevi. Pad Zapadnog rimskog carstva 476. uobičajeno označava kraj klasične antike i početak srednjeg vijeka.

Rim je proširio svoju vlast na veći dio Sredozemlja i šire, ali je ozbiljno destabilizovan u građanskim ratovima i političkim sukobima koji su kulminirali pobjedom Oktavijana nad Markom Antonijem i Kleopatrom u bici kod Akcijuma 31. p. n. e. i kasnijim osvajanjem Ptolomejskog kraljevstva u Egiptu. Rimski senat je 27. p. n. e. dodijelio Oktavijanu sveobuhvatnu vlast (imperium) i novu titulu avgusta, označavajući njegovo pristupanje kao prvog rimskog cara monarhije sa Rimom kao jedinom prijestonicom. Ogromne rimske teritorije bile su organizovane u senatorske i carske provincije.

Prva dva vijeka Carstva doživjela su period neviđene stabilnosti i prosperiteta poznat kao Pax Romana („Rimski mir”). Rim je dostigao svoje najveće teritorijalno prostranstvo pod Trajanom (98—117 n. e.); pod Komodom (180—192) počeo je period sve veće nevolje i opadanja. U 3. vijeku, Carstvo je doživjelo krizu koja je ugrozila njegovo postojanje, pošto su se Galsko i Palmirsko carstvo otcijepila od rimske države, a niz kratkovječnih careva vodio je Carstvo. Ponovo je ujedinjeno pod Aurelijanom (v. 270—275). Dioklecijan je 286. uspostavio dva različita carska dvora na grčkom Istoku i latinskom Zapadu; hrišćani su došli na vlast u 4. vijeku nakon Milanskog edikta. Carsko sjedište premješteno je iz Rima u Vizantion 330, preimenovan u Konstantinopolj po Konstantinu Velikom. Period Seoba naroda, koji je uključivao velike invazije Germana i Atilinih Huna, doveo je do propadanja Zapadnog rimskog carstva. Padom Ravene u ruke germanskih Herula i svrgavanjem Romula Avgusta 476. od strane Odoakra, Zapadno rimsko carstvo je konačno palo. Istočno rimsko carstvo je opstalo još jedan milenijum sa Konstantinopoljem kao jedinom prijestonicom, sve do pada grada 1453. godine.^[đ]

Zbog obima i izdržljivosti Carstva, njegove institucije i kultura imale su trajan uticaj na razvoj jezika, religije, umjetnosti, arhitekture, književnosti, filozofije, prava i oblika vladavine na njenim teritorijama. Latinski je evoluirao u romanske jezike, dok je srednjovjekovni grčki postao jezik Istoka. Usvajanje hrišćanstva od strane Carstva dovelo je do obrazovanja srednjovjekovnog hrišćanstva. Rimska i grčka umjetnost imale su dubok uticaj na italijansku renesansu. Rimska arhitektonska tradicija poslužila je kao osnova za romaničku, renesansnu i neoklasičnu arhitekturu i uticala je na islamsku arhitekturu. Ponovno otkrivanje klasične nauke i tehnologije (koje su činile osnovu za islamsku nauku) u srednjovjekovnoj Evropi dovelo je do naučne renesanse i naučne revolucije. Mnogi savremeni pravni sistemi, kao što je Napoleonov kodeks, potiču iz rimskog prava, dok su rimske republičke institucije uticale na italijanske gradove-države republike srednjovekovnog perioda, rane Sjedinjene Države i savremene demokratske republike.

Rim je počeo da se širi ubrzo nakon osnivanja Rimske republike u 6. veku pre nove ere, iako ne izvan italijanskog poluostrva sve do 3. veka pre nove ere. Dakle, bila je „imperija“ (velika sila) mnogo pre nego što je imala cara.^[21] Republika nije bila nacionalna država u modernom smislu, već mreža samoupravnih gradova (sa različitim stepenom nezavisnosti od Senata) i provincija kojima su upravljali vojni komandanti. Njime su upravljali godišnji magistrati (pre svega rimski konzuli) u saradnji sa Senatom.^[22] Prvi vek pre nove ere bio je vreme političkih i vojnih preokreta, koji su na kraju doveli do vladavine careva.^[23] Vojna moć konzula počivala je u rimskom pravnom konceptu imperijuma, što znači „komandovanje“ (mada tipično u vojnom smislu). Povremeno su uspešni konzuli dobijali počasnu titulu imperator (komandant); ovo je poreklo reči car, pošto je ova titula uvek bila davana prvim carevima.^[24]

Rim je pretrpeo dug niz unutrašnjih sukoba, zavera i građanskih ratova od kasnog drugog veka pre nove ere — krize Rimske republike — dok je u velikoj meri proširio svoju moć izvan Italije. 44. p. n. e., Julije Cezar je nakratko bio večiti diktator pre nego što je ubijen. Frakcija njegovih ubica je proterana iz Rima i poražena u bici kod Filipa 42. p. n. e. od Marka Antonija i Cezarovog usvojenog sina Oktavijana. Antonijeva i Oktavijanova podela rimskog sveta nije potrajala i Oktavijanove snage su porazile snage Marka Antonija i Kleopatre u bici kod Akcijuma 31. p. n. e. Senat je 27. p. n. e. doneo Oktavijanu princepsa („prvog građanina“) sa prokonzularnim imperijumom, čime je započeo Principat (prva epoha istorije rimske imperije, obično datovana od 27. p. n. e. do 284. godine nove ere), i dao mu titulu Avgust („ poštovan"). Iako je republika stajala u imenu Rimske države, Avgust je imao svu značajnu vlast. Pošto je njegova vladavina započela period mira i prosperiteta bez presedana, bio je toliko voljen da se smatrao monarhom. Tokom godina njegove vladavine nastao je novi ustavni poredak (delimično organski, a delom i namerno), tako da je posle njegove smrti ovaj novi ustavni poredak funkcionisao kao i ranije kada je Tiberije prihvaćen za novog cara.

Rim je počeo sa aneksijom provincija u III veku pre nove ere, četiri veka pre nego što će dostići svoju najveću teritoriju, i u tom smislu, Rim je bio carstvo dok se još njime vladalo kao republikom.^[25] Republikanskim provincijama upravljali su konzuli i pretori, koji su bili izabrani na jednu godinu i imali su Imperijum „pravo komandovanja“.^[26] Gomilanje bogatstva i vojne moći od strane nekoliko ljudi preko njihovih provincijskih položaja bio je važan faktor koji je doprineo transformaciji republike u autokratsku imperiju.^[27] Kasnije, moć imperatora izražena je kao imperijum (od ove reči poreklo vode mnoge reči koje označavaju carstvo, kao na primer, u Francuskom i Engleskom jeziku Empire).

Ali ova reč dobija na značaju tek kasnije u rimskoj istoriji.^[28]

Kad je propala Rimska republika (509. p. n. e. — 31. p. n. e.), Oktavijan Avgust, unuk sestre Gaja Julija Cezara učvrstio je svoj položaj pobedom nad jedinim preostalim protivnikom, Markom Antonijem, u bici kod Akcija 31. p. n. e.

Dotadašnji su događaji radili u njegovu korist: Rim je zbog građanskog rata bio u haosu. Osim toga, Rim nije bio spreman prihvatiti vlast despota.

Oktavijan je zvanično govorio da je spasio republiku i pažljivo je svoje nove moći i povlastice smestio u okvire starih republikanskih institucija i principa vladavine.

Oktavijan je bio lukav čovek. Odbio je titule koje su Rimljani povezivali sa monarhijom. Nastavljeno je sa izborom konzula, narodni tribuni nastavili su da predlažu zakone a senatori su i dalje debatovali u kuriji. Avgust je bio taj koji je uveo princip u kome car kontroliše sve krajnje odluke, uz podršku vojne sile. Prvo je raspustio vojsku i organizovao izbore. Izabran je na najviši položaj u državi, na položaj konzula. Godine 27. p. n. e. zvanično je vratio vlast rimskom senatu, pa se ponudio da se odrekne svoje vojne premoći i vlasti nad Egiptom. Ne samo da je Senat odbio njegovu ponudu, nego mu je prepustio i Hispaniju, Galiju i Siriju. Malo nakon toga, Senat mu je dodelio naziv Avgusta (lat. Augustus = preuzvišeni).

Ipak, Avgust je znao da mu položaj konzula neće doneti apsolutnu moć. Godine 23. p. n. e. odstupio je s tog položaja kako bi stekao druga dva. Kao prvo, iako je bio patricijskog roda uzeo je ovlašćenja narodnog tribuna, što mu je omogućilo da saziva senat kad god hoće i određuje predmete za raspravu. Takođe, taj položaj mu je obezbedio i neprikosnovenost (lat. Sacrosantus) odnosno kultnu nedodirljivost. Svakome ko bi se usudio da mu se nasilno suprotstavi pretila je kazna bogova. Kao drugo, dobio je najviša ovlašćenja tj. imperijum (lat. Imperium) koji je u vreme Republike pripadao samo konzulima i pretorima. Imperijum mu je omogućavao da u svako doba komanduje rimskom vojskom koja je isključivo njemu dugovala vernost.

Godina 23. p. n. e. obično se računa kao godina kad je Avgust postao rimski car. Ipak, više je volio građanske titule poput titule princepsa senata (lat. Princeps senatus) i „prvog građanina“. Kao car, Avgust je hladnokrvno i efikasno uredio svoje carstvo; njegove su izuzetne sposobnosti velikim delom zaslužne što se Rimsko carstvo održalo tako dugo. Uveo je standardizovani novac i poreze; izgradio je birokratsku strukturu od pripadnika konjaničkog staleža i oslobođenika (bivših robova). Vojnicima je uredio način plaćanja i čitav program povlačenja iz službe posle roka od dvadeset godina.

Bio je vešt propagandista. Dobio je podršku rimskih književnika kad je postao pokrovitelj pesnika Horacija, istoričara Tita Livija i naročito Vergilija. Da se svidi narodu, koristio je igre i posebne događaje koji su slavili njega i njegovu porodicu.

Kao apsolutni vladar carstva, imenovao je svog naslednika. Tako je vratio običaj koji je odbačen još prilikom osnivanja Rimske republike kao sramotan. U početku je to trebalo da bude Marcel, sin njegove sestre, koji se oženio Avgustovom kćeri Juliju Stariju. Međutim, Marcel je umro 23. p. n. e. Nakon Marcelove smrti Avgust je udao svoju ćerku za Marka Agripu, koji mu je glavni pomoćnik, naročito u vojnim pitanjima. Iz tog je braka poteklo petoro dece, tri sina i dvije kćeri: Gaj Cezar, Lucije Cezar, Julija Mlađa, Agripina Starija i Postum Agripa (ime „Postum“ znači da je dete rođeno nakon očeve smrti). Avgust je usvojio svoja dva najstarija unuka, Gaja i Lucija, čime je postalo očigledno da ih on smatra svojim nalsednicima. Pokazao se širokogrudnim i kao očuh, prema Livijinoj deci iz prvog braka, Druzu Starijem i Tiberiju Klaudiju, nakon što su osvojili velike delove srednje Evrope.

Agripa je umro 12. p. n. e., a Livijin sin Tiberije se razveo i oženio sa Agripinom udovicom i to po Avgustovom nalogu. Tiberije je učestvovao u Avgustovoj tribunskoj vlasti, ali ubrzo se povukao na Rodos, verovatno zato što je osećao da Avgust daje prednost Gaju i Luciju. Kada su i Gaj i Lucije umrli kao mladići (4. odnosno 2. godine posle Hrista, i kako mu je brat Druz umro još ranije (9. p. n. e.), Tiberije je pozvan nazad u Rim. Tada ga je Oktavijan Avgust konačno usvojio i tako odredio za naslednika.

Oktavijan Avgust je umro 19. avgusta 14. godine nove ere. Ubrzo ga je senat proglasio bogom i uvrstio u panteon rimskih bogova. Postum Agripa i Tiberije su proglašeni naslednicima. Postum, koji je tada živeo povučeno, odmah je ubijen. Verovatno je Tiberije umešan u njegovu smrt.^{[traži se izvor]}

Avgustova vladavina portretisana je u literaturi i umetnosti toga vremena kao „Zlatno doba“. Avgust je položio temelje sistema koji se naziva principat i koji je trajao gotovo tri veka (27. p. n. e. — 284. n. e.). Prvih dvesta godina principata tradicionalno se nazivaju dobom Pax Romana.

Tokom ovog perioda carstvo je držano na okupu pomoću učestvovanja u civilnom životu, ekonomskih veza i zajedničkih kulturoloških, pravnih i religijskih normi. Pobune u provincijama nisu bile česte, ali gušene su brzo i bez milosti kada bi se dogodile, kao u Britaniji i Galiji.^[29] Šezdeset godina jevrejsko-rimskih ratova u drugoj polovini prvog veka i prvoj polovina drugog veka, bile su posebne po dužini i nasilju.^[30]

Tiberije, 14. — 37. n. e.

Tiberije je bio izuzetno uspešan general, osvojio je Panoniju, Dalmaciju i Reciju a privremeno i delove Germanije, time uspostavljajući temelje severne granice carstva, ali je ostao upamćen kao mračan, povučen i sumoran vladar koji zapravo i nije želeo da postane car. Plinije Stariji Tiberija naziva "tristissimus hominum" „najsumornijim među ljudima“.^[31][32]

Tiberije je, početku svoje vladavine pokušao da igra istu ulogu kao Avgust, prikazujući sebe kao nevoljnog javnog službenika, koji nije želeo ništa više do da služi državi.^[33] Dugo se opirao da prihvati titulu princepsa ali je na kraju ipak prihvatio moći koje mu je senat izglasao, međutim, uporno je odbijao da prihvati titule oca nacije, imperatora i avgusta.^[34]

Nakon smrti sina Druza Mlađeg, 23. godine, Tiberije je postao još povučeniji da bi se 26. povukao iz Rima na ostrvo Kapri, prepustivši administraciju carstva beskrupuloznom Luciju Eliju Sejanu i Kvintu Sutoriju Makronu. Sejan je u Rimu zaveo strahovladu, ali je naposletku pogubljen zbog kovanja zavere protiv Tiberija.

Tiberija je nasledio Gaj, poznatiji kao Kaligula, jedini preživeli Germanikov sin, iako je, prema Tiberijevom testamentu Gaj i Tiberije Gemel — imperatorov unuk, trebalo da budu zajednički vladari.

Prema hrišćanskoj tradiciji za vreme Tiberijeve vladavine, u provinciji Judeji, Isus je razapet po naređenju Pontija Pilata.

Kaligula, 37. — 41.

Iako pojedini istoričari sumnjaju da je Kaligula bio umešan u Tiberijevu smrt, verovatno je da je stari car umro prirodnom smrću. Pretorijanski prefekt Makron, igrao je ključnu ulogu u obezbeđivanju Kaligulinog prestola. Kaligula je prihvatio moći principata koje mu je senat poverio i 28. marta ušao u Rim gde ga je pozdravila oduševljena masa.^[35] Pošto je bio sin omiljenog Germanika, Kaligula je opisan kao prvi car kome su se divili svi na celom svetu.^{[traži se izvor]} Uprkos tome, Kaligulina vladavina ostala je upamćena po sukobu sa senatom, megalomanskim građevinskim poduhvatima, njegovoj ekstravaganciji i brojnim skandalima. To je rezultovalo Kaligulinim ubistvom početkom 41. godine.

Klaudije, 41. — 54.

Klaudije je bio prvi imperator koga je na presto dovela podrška pretorijanaca, a ne senata. Stoga se Klaudije na početku svoje vladavine oslanjao na pretorijance. Za vreme Klaudija, Rimsko carstvo ponovo se proširilo, po prvi put posle Avgusta. Provincije Trakija, Norik, Lukija i Judeja pripojene su carstvu ali najvažnije je bilo osvajanje Britanije 43. godine. Sam Klaudije doveo je značajna pojačanja rimskim snagama u Britaniji i otpočeo pripreme za ofanzivu. Zbog njegovih napora, senat ga je počastvovao trijumfom.

Nakon nekoliko neuspešnih brakova, Klaudije se po četvrti put oženio svojom rođakom, Agripinom Mlađom. Uskoro je usvojio i njenog sina Nerona, pa su on i Klaudijev sin, Britanik, proglašeni za zajedničke naslednike. Međutim, većina antičkih istoričara slaže se da je ambiciozna Agripina otrovala Klaudija da bi dovela svog sina Nerona na vlast. Neron je deifikovao Klaudija, ali je nekoliko godina kasnije naredio ubistvo njegovog sina Britanika.

Neron, 54. — 68.

Neron je došao na vlast sa nepunih sedamnaest godina. Prvobitno se nalazio pod jakim uticajem svoje majke, Agripine, koja ga je i dovela na presto. Uprkos tome, Neron je uskoro došao u sukob sa majkom, koja nije želela da se odrekne svog uticaja nad njim, i često se mešala u njegov privatni život. Neron se uskoro oslobodio Agripininog uticaja. Vremenom, Neronova moć je porasla, oslobodio se savetnika i rivala za presto a sam Seneka bio je optužen za proneveru i vezu sa Agripinom, ali je uspeo da se oslobodi optužbi. 58. godine, Neron je započeo novu aferu sa Popejom Sabinom, ženom svog prijatelja i budućeg imperatora, Otona. Pošto njegov razvod od Oktavije i brak sa Popejom nije bio politički izvodljiv dok je Agripina živa, posle nekoliko neuspelih pokušaja, Neron je 59. naredio njeno ubistvo.

Uprkos Neronovoj kontroverznoj politici, Carstvo je u tom periodu uspešno ratovalo protiv Parćana, zahvaljujući odličnom komandantu Luciju Domiciju Korbulonu. Parćani su se morali privremeno odreći Jermenije i prepustiti je Rimu.

Do pobune je došlo u Britaniji, i ona je ugušena nakon velike borbe.

Drugu polovinu Neronove vladavine obeležila je careva sve veća ekstravagancija i česte zavere i pobune. Nakon Vindeksove neuspešne pobune, poslednja i po Nerona pogubna pobuna dogodila se marta 68. Gaj Julije Vindeks, guverner Lugdunske Galije, pobunio se protiv Neronove poreske politike. Lucije Verginije Ruf, guverner Gornje Germanije, dobio je naređenje da uguši pobunu. U pokušaju da pridobije podršku van svoje provincije, Vindeks je pozvao Servija Sulpicija Galbu, guvernera Tarakonske Hispanije da se pridruži pobuni i proglasi sebe za imperatora nasuprot Neronu.

Napušten od svih, Neron je izvršio samoubistvo u vili blizu Rima.

Sa Neronovom smrću, 9. juna 68. okončala se i Julijevsko-klaudijevska dinastija.^[36] Nakon vesti o njegovoj smrti, Senat je posthumno proglasio Nerona za javnog neprijatelja da bi zadovoljio Galbu (senat je prethodno i Galbu proglasio javnim neprijateljem) koji je imenovan za novog imperatora.

Neronova smrt uvela je carstvo u građanski rat. Galba, koji je postao car uz pomoć španskih legija, postajao je sve nepopularniji i Rimu zbog odbijanja da daje novačene darove vojsci i zbog discipline koju je nametao. Njegova finansijska politika takođe je izazvala nezadovoljstvo. Početkom 69. godine, trupe u Germaniji pobunile su se i proglasile Vitelija za cara.

Galbu su u Rimu ubili pretorijanci, koji su potom proglasili za cara Otona, bivšeg guvernera Luzitanije i jednog od Neronovih favorita.

Pošto je Neron i dalje bio popularan među rimskom masom, Oton je vratio mnoge od njegovih saradnika. Ubrzo je međutim došlo do sukoba sa Vitelijom u severnoj Italiji. Otonove snage pretrpele su poraz u bici kod Bedrijaka. Oton je izvršio samoubistvo, a pobedničke Vitelije snage ušle su u Rim.

Vitelije je, poput Galbe, dugovao svoj položaj provincijskim trupama. U Rimu se međutim, njegova uprava pokazala nepopularnom. Vitelije je davao položaje članovima svoje porodice. Već jula 69. došlo je do nove pobune u provincijama, ovog puta, vojska na istoku proglasila je svog komandanta, Tita Flavija Vespazijana za cara. Uskoro su ga podržali i Ilirik i Dalmacija pa su pristalice počele napuštati Vitelija. Vitelija su, na sam dan ulaska Vespazijanovih trupa u Rim, ubile njegove pristalice da bi zadobile naklonost novog imperatora.

Vespazijan, 69. — 79.

Nakon haosa građanskog rata, Vespazijan je ponovo stabilizovao državu i uveo novi režim, osnovavši novu dinastiju. Kao vešt propagandista, Vespazijan je kroz ambiciozne građevinske poduhvate davao legitimitet svojoj vlasti. Jedan od najpoznatijih poduhvata biće izgradnja Flavijevskog amfiteatra, poznatog kao Koloseum. Vespazijan važi za jednog od najuspešnijih rimskih imperatora, zajedno sa Avgustom i Trajanom.

Tit 79. — 81.

Tit je bio uspešan vojni zapovednik koji se posebno istakao u Prvom rimsko-jevrejskom ratu i osvajanju Jerusalima 70. godine. Njegova kratka vladavina obeležena je erupcijom Vezuva 79. godine koja je uništila nekoliko gradova u Napuljskom zalivu, Herkulaneum i Pompeju. Tit je završio izgradnju Koloseuma, koju je započeo Vespazijan. Tit je umro od groznice, posle samo dve godine vladavine. Pojedini antički istoričari navode da je njegov brat, Domicijan, ubrzao njegovu smrt, ali pouzdanost ovih tvrdnji nije velika. Tit je deifikovan odmah posle smrti.

Domicijan, 81. — 96.

Domicijan je proveo mladost i ranu karijeru u senci svog brata.

Ovakva situacije održala se i tokom vladavine njegovog oca, Vespazijana, koji je postao car 69. nakon perioda poznatog kao Godina četiri cara.

Dok je Tit držao mnoge važne položaje za vreme očeve vladavine, Domicijanu su ostavljene počasne funkcije ali on nije imao pravu moć.

Domicijanovu vladavinu obeležio je rat sa Dačanima i osvajanja rimskog generala Agrikole u Britaniji. Domicijanova ekonomska politika i bespoštedna borba protiv korupcije i nepotizma obezbedile su da tokom njegove vladavine birokratski aparat deluje efikasno kao nikada ranije. Međutim, Domicijan nije bio popularan. Sebe je posmatrao kao novog Avgusta, božanskog vladara koji vodi Rimsko carstvo u eru prosperiteta. Domicijan je sam bio cenzor i vodio je računa u javnom moralu.

Car je ubijen 18. septembra 96. u dvorskoj zaveri.

Domicijanova smrt obradovala je senat i odmah nakon što je Nerva proglašen za cara, izglasana je zabrana sećanja na ubijenog cara. Njegovi novčići i statue su istopljeni, njegovi lukovi srušeni a ime izbrisano iz svih javnih spisa.

Njegovom smrću okončana je vladavina Flavijevaca.

Nerva, 96. — 98.

Senat je za novog imperatora proglasio Nervu, dugogodišnjeg zvaničnika na dvoru za vreme Nerona i imperatora iz doma Flavijevaca. Nerva je postao imperator u šezdesetpetoj godini, i bio je prvi imperator u dotadašnjoj istoriji koga je izabrao Senat. Kao novi vladar, Nerva je obećao da će obnoviti građanske slobode koje su bile umanjene za vreme Domicijanove autokratske vladavine. Nervinu vladavinu karakterišu finansijske poteškoće i njegova nesposobnost da kontroliše vojsku. Pobuna pretorijanaca u oktobru 97. godine prisilila je Nervu da usvoji naslednika.^[37] Biće to početak sistema adopcije, u kome će imperator određivati naslednika putem usvajanja, sistem koji se pokazao kao odlično rešenje u narednom periodu.

Nerva je usvojio Trajana, mladog i veoma popularnog generala, kao naslednika. Posle jedva petnaest meseci provedenih kao imperator, Nerva umire prirodnom smrću, 27. januara 98. godine. Trajan ga je odmah nasledio i deifikovao.

Trajan, 98. — 117.

Trajanova vladavina označava najveći teritorijalni obim imperije a Trajan je smatran jednim od najboljih imperatora. Već i pre no što je postao imperator, Trajan je bio poznat kao sposoban general sa velikim ugledom u vojsci. Kao car, najviše je upamćen kao vojni komandant i osvajanju Dakije i Mesopotamije.

Trajanova pobeda i osvajanje Dakije umnogome je ojačalo carske prihode, pored ogromnog plena, Rim je sada kontrolisao dačke rudnike zlata kojima je upravljao carski Prokurator iz redova vitezova (procurator aurariarum).

U spomen rimske pobede u dačkim ratovima podignut je Trajanov stub, na kome su zabeleženi najvažniji događaji i tok rata i koji pruža dragocene podatke o rimskom društvu na početku II veka nove ere.

Trajan se bavio poslovima administracije a tokom ovog vremena otpočeo je svoju prepisku sa Plinijem Mlađim. Jedna od tema bila je i odnos prema hrišćanima u provinciji Pont, gde je Plinije služio kao guverner. Trajan je podigao mnoge znamenite građevine i Rimu, među kojima je najpoznatiji Trajanov forum. U ovom periodu Trajan je formalizovao sistem znan kao Alimenta,^[38] socijalni program čiji je cilj bio pružanje pomoći siročadi i siromašnoj deci u Italiji. Sistem je obezbeđivao novčana sredstva, hranu i subvencionisano obrazovanje. U početku se program finansirao iz plena zadobijenog u dačkom ratu a kasnije iz poreza na imovinu i dobrotvornih davanja.

Trajanova vladavina označila je period najveće moći carstva, a Trajan je tradicionalno smatran jednim od najboljih imperatora. Po dolasku novog imperatora senat bi ga dočekivao frazom: "budi srećniji od Avgusta i bolji od Trajana" (lat. Sis felicior Augusto, melior Traiano). Trajan je dobio i počasnu titulu Optimus "najbolji".

Hadrijan, 117. — 138.

Pošto je bio Trajanov štićenik, Hadrijan je bio najbliži tome da nasledi presto iako ga Trajan nije zvanično usvojio što je učinio tek na samrti, i po nekim izvorima, na insistiranje supruge Plotine koja je podržavala Hadrijana. Pošto je dokument potpisala sama Plotina, moguće je da je Trajan tada već bio mrtav.

Osiguravši podršku i senata i uklonivši Lusija Kvijeta, popularnog generala bliskog Trajanu, Hadrijan je konsolidovao svoj položaj. Odmah se posvetio suzbijanju jevrejske pobune a odmah potom lično je došao na dunavsku granicu carstva i postarao za tamošnje poslove. Hadrijanova vladavina najvećim delom ostala je mirna, za razliku od Trajanove ekspanzionističke politike, Hadrijan se odlučio za odbranu postojećih granica. Ovakva politika podrazumevala je podizanje jakih utvrđenja na granicama carstva. Najpoznatiji takav poduhvat jeste izgradnja zida na severu današnje Engleske, poznatog kao Hadrijanov zid. Na Dunavu i Rajni podignut je niz utvrđenja i postaja. Hadrijanova politika težila je miru kroz demonstraciju rimske moći koja je imala da učini utisak na potencijalne neprijatelje i odvrati ih od napada.

Hadrijan je umro 10. jula 138. u svojoj vili u mestu Baje, u 62. godini. Istoričari opisuju Hadrijana kao najsvestranijeg rimskog cara, sklonog kosmopolitizmu. Car je često voleo da demonstrira svoje intelektualne veštine a najviše je cenio umetnost čiji je bio veliki pokrovitelj. Njegova vila kod Tibura (danas Tivoli, Italija) najfiniji je primer aleksandrijskog vrta u rimskoj arhitekturi.

Sam Hadrijan pisao je poeziju na latinskom i grčkom jeziku a napisao je i detaljnu autobiografiju. Hadrijan, strastveni helenofil, prvi je rimski imperator posle Nerona (koji je takođe bio veliki ljubitelj grčke kulture) koji je nosio bradu što će slediti skoro svi imperatori nakon njega, ali ne zbog ljubavi prema grčkoj kulturi, već zbog postojećeg trenda. Kao zaštitnik helenističke kulture, Hadrijan je bio upoznat sa delima filozofa Epikteta, Heliodorija i Favorina. Iako nije ukinuo ropstvo, Hadrijan je izmenio pravni sistem da bi ublažio težak položaj robova i zabranio je mučenje. Mnogi kasniji istoričari smatraju Hadrijana mudrim i pravednim vladarem, Šiler ga je nazvao "Prvim slugom carstva" a britanski istoričar Edvard Gibon divi se njegovim "ogromnom i nepresušnom geniju" a 1776. rekao je da je Hadrijanovo doba deo "Najsrećnijeg doba u ljudskoj istoriji."

Antonin Pije i Marko Aurelije, 138. — 180.

Jedan od prvih postupaka Antonina kao cara (vladao od 138. do 161.) je da ubedi senat da deifikuje Hadrijana, što je prvobitno odbijeno. Njegova vladavine najmirnija je u istoriji principata. Nema nijednog dokaza da je Antonin ikada učestvovao u vojnom pohodu, niti da je uopšte video, a još manje komandovao rimskom vojskom. Ipak, u Britaniji, Antonin je vodio agresivniju politiku u odnosu na onu svog prethodnika, Hadrijana, po carevim instrukcijama, novi guverner Britanije, Kvint Lolije Urbik, počeo je invaziju sa ciljem osvajanja južnih delova Škotske. Zadobivši nekoliko značajnih pobeda, podigao je Antoninov zid koji je napušten već nakon dvadeset godina.

Antonin je upravljao carstvom oslanjajući se na guvernere provincija ali i putem direktne komunikacije carskim pismima, od kojih su nekolicina javno objavljivana. Za razliku od Hadrijana, Antonin je samo jednom napustio Italiju.

Kako je carevo zdravlje počelo da slabi, Marko je postepeno preuzimao državne dužnosti. Antonin je umro 7. marta 161. u 74. godini. Njegova vladavina najduža je posle Avgustove, samo nekoliko meseci duža od Tiberijeve.^[39] Antoninovi naslednici, Marko Aurelije i Lucije Ver odmah su deifikovali svog prethodnika.

Marko Aurelije i Lucije Ver bili su veoma popularni. Međutim, Ver je umro od kuge nakon povratka sa pohoda, 169. godine, pa je tako Aurelije ostao jedini car. Vladavina Marka Aurelije obeležena je skoro neprekidnim ratovanjem sa Germanskim i Sarmatskim narodima na Dunavu, a veliki deo svoje vladavine imperator je proveo na granici. Tokom ovog pohoda, Marko je napisao jedno od svojih najpoznatijih dela, "Samome sebi" (Meditationes) zbog kojeg je zadobio veliku slavu o ostao u istoriji poznat kao "Car Filozof". Aureluje je jedan od glavnih predstavnike kasne stoičke škole.

Komod, 180. — 192.

Komod je bio prvi imperator u purpuru rođen, tj. rođen za vreme vladavine svog oca. Isto tako, Komod je bio prvi imperator koji je nasledio svog biološkog oca, još otkako je Tit nasledio Vespazijana 81. godine. Još u mladosti, Komod je pratio svog oca, Marka Aurelija, tokom njegovog rata na Dunavu, protiv Markomana,Kvada i Jaziga.

Komod je 177. godine i zvanično proglašen za avgusta pa je tako bio očev savladar.

Nakom smrti Marka Aurelija tokom vojne kampanje na Dunavu, Komod je ostao jedini car i odmah je zaključio mir sa Germanima, i u Rimu proslavio trijumf. Međutim, mladi imperator pokazao se nezainteresovanim za državna pitanja, već je živeo na svojim imanjima, vladajući putem svojih miljenika. Uskoro je došlo do porasta korupcije i nemira u provincijama, a imperator je pokazivao sve veću surovost i kapricioznost. Nakon niza zavera, Komod se potpuno povukao iz javnog života, te je na svom imanju izvan rima vežbao rvanje i gladijatorske borbe.

Komodova megalomanija uzimala je sve većeg maha. Posle jednog požara Komod se proglasio novim Romulom i ponovo osnovao grad, preimenujući ga u Colonia Lucia Annia Commodiana. Svi meseci u godini preimenovani su da bi odgovarali jednom od Komodovih dvanaest imena: Lucius, Aelius, Aurelius, Commodus, Augustus, Herculeus, Romanus, Exsuperatorius, Amazonius, Invictus, Felix, Pius. Legije su dobile ime Commodianae a čak je i sam senat nazvan Komodov Srećni Senat. Njegova palata i svi rimljani poneli su ime Commodianus a dan na koji su ove reforme donete imao je da bude nazvan Dies Commodianus, Komodov dan.

Komod je ubijen u dvorskoj zaveri, 31. decembra 192. a senat je uveo zabranu sećanja i naredio da se sruše njegove statue i javni natpisi sa njegovim imenom.

Komodovom smrću počeo je period nestabilnosti nazvan Godina pet careva. Senat je za cara izabrao Pertinaksa, prefekta grada Rima, ali njegova vladavina nije dugo potrajala, tek 86 dana. Nezadovoljni pretorijanci ubili su Pertinaksa, da bi na aukciji ponudili titulu cara onome ko im ponudi najviše novca.

Didije Julijan, senator i bivši konzul ponudio je najviše, pa su ga pretorijanci pozdravili kao imperatora i otvorili kapije palate. Pod pritiskom vojske, senat je potvrdio njegov izbor, ali ni Julijanova vladavina nije potrajala mnogo duže od one njegovog prethodnika. Njegov izbor za cara izazvao je proteste širom prestonice a u provincijama su izbili nemiri i trojica pretendenata na presto osporila su Julijanov izbor za cara. Pescenije Niger u Siriji, Klodije Albin i Septimije Sever u Panoniji. Shodno dogovoru sa Albinom, Sever je marširao prema Italiji. Kako je uskoro dobio podršku čitave Italije, Julijanov pad bio je neminovan. Senat je proglasio Severa za cara i izdao nalog za Julijanovo pogubljenje. Svrgnutog cara ubio je u palati vojnik.

Nakon što je raspustio pretorijansku gardu, Sever se okrenuo borbi sa pretendentima. U bitkama kod Kizika i Nikeje pobedio je snage Pescenija Nigera, a konačnu pobedu u građanskom ratu odneo je nad Klodijem Albinom u bici kod Lugdunuma u Galiji.

Postavši tako jedini gospodar carstva, Sever je otpočeo novu dinastiju.

Septimije Sever, 193. — 211.

Dolazaka Septimija Severa na vlast, označio je oporavak carstva nakon epohe propadanja pod Komodom. Iako je Sever zaveo vojnu diktaturu, uživao je popularnost među masama, pošto je povratio stabilnost i uveo odlučne mere protiv korupcije u višim klasama. Ipak, Severovi odnosi sa senatom uvek su bili zategnuti, budući da je za vreme njegove vladavine pogubljen veliki broj senatora.

Poslednje godina Severove vladavine obeležio je njegov pohod na Kaledoniju (deo današnje Škotske) u Britaniji. Pošto ga je bolest sprečila da nastavi pohod, Sever je sklopio mir, ali je ubrzo umro u Eborakumu (današnji Jork, Engleska) ostavivši sinove Karakalu i Getu kao zajedničke vladare.

Karakala, 211. — 217.

Zajednička vladavina Karakale i Gete pokazala se neodrživom. Posle samo deset meseci savladarstva, Karakalini vojnici ubili su Getu na sastanku koji je njihova majka, Julija Domna, sazvala radi njihovog pomirenja. Karakala je proglasio damnatio memoriae (zabranu sećanja) protiv svog brata.

Karakalinu vladavinu obeležila je devalvacija rimskog zlatnika, raskošni građevinski poduhvati i sve veći poreski nameti kojima se izdržavala vojska, na čiju se podršku Karakala oslanjao. Karakalin edikt iz 212. godine kome je svim slobodnim stanovnicima Rimskog carstva dodeljen status rimskih građana, najznačajniji je događaj u ovom periodu.

Kasnije istorija pridala je veliki značaj karakalinom ediktu.

Nakon uspešnih pohoda protiv Alemana u Germaniji i Karpa i Jaziga na Dunavu, Karakala je napustio Rim i otišao na istok, gde je planirao pohod protiv Parćana.

Na putu iz Efesa, nedaleko od mesta Haran u današnjoj južnoj Turskoj, Karakalu je ubio jedan od oficira iz njegove lične garde. Pretorijanski prefekt, Makrin, verovatno je stajao iza ubistva, a vojska ga je odmah proglasila za cara.

Elagabal i Aleksandar Sever, 218. — 235.

Makrin je uzbrzo postao veoma nepopularan među vojskom zbog nesposobnosti u ratu sa Parćanima. Preživeli članovi dinastije Severa, Julija Meza, Julija Soemija i Julija Mameja skovale su zaveru da za novog cara postave četrnaestogodišnjeg sina Julije Soemije, Elagabala. Makrin je poražen u bici kod Antiohije čime je sukob rešen u Elagabalovu korist.

Međutim, mladi i neuravnoteženi car, pokazao se potpuno nesposobnim, te se predao dekadenciji i poštovanju rimljanima nepoznatog i odbojnog kulta boga El-Gabala), te bio pod kontrolom svoje majke.

Nezadovoljni pretorijanci ubili su Elagabala i njegovu majku, a za cara je proglašen njegov rođak, sin Julije Mameje, Aleksandar Sever.

Mladi Aleksandar pokazao se kao sposobniji i uravnoteženi vladar, ali i on se nalazio pod potpunom kontrolom svoje majke i bake, što je bilo izuzetno nepopularno u vojsci. Car je bio primoran da guši pobune, a došlo je do rata sa Parćanima u Mesopotamiji i njihovim naslednicima, Sasanidima. Došlo je do invazije Germana i Sarmata na Dunavu i Rajni. Neiskusni car požurio je na bojište, ali su ga u Majncu, zajedno sa majkom, ubili nezadovoljni vojnici koji su proglasili Maksimina Tračanina za cara.

Smrt Aleksandra Severa označio je propast dinastije Severa i početak pedesetogodišnjeg perioda poznatog kao Kriza trećeg veka, u kome je Rimsko carstvo došlo na rub propasti.

Antički Rim
Ovaj članak je deo serije o političkom sistemu Antičkog Rima
Periodi
Rimsko kraljevstvo 753—509. pre n. e. Rimska republika 509—27. pre n. e. Rimsko carstvo 27. pre n. e.—476. n. e. Principat Dominat Zapadno rimsko carstvo Istočno rimsko carstvo
Rimski ustav
Ustav Kraljevstva Ustav Republike Ustav Carstva Ustav kasnog Carstva Senat Skupštine Magistrat
Redovni magistrati
Konzul Pretor Kvestor Promagistrat Edil Tribun Cenzor Guverner
Vanredni magistrati
Diktator Magister equitum Vojni tribun Reks Trijumvirat Decemviri
Titule i priznanja
Car Legat Duks Oficijum Prefekt Vicarius Vigintiseksviri Liktor Magister militum Imperator Princeps senatus Pontifex maximus Avgust Cezar Tetrarh
Presedan i pravo
Pravo Imperijum Mos maiorum Kolegijalnost Auctoritas Građansko pravo Cursus honorum Senatus consultum Senatus consultum ultimum
Skupštine
Centurijska Kurijska Plebejska Tributska
p r u

Kriza trećeg veka, poznata i kao Vojna anarhija je period u rimskoj istoriji tokom kojeg je došlo do drastičnih promena u rimskoj državi i društvu. Kombinacija nekoliko faktora dovela je carstvo na rub propasti. Invazije varvarskih plemena, serija građanskih ratova, kuga i ekonomski kolaps istovremeno su pogodili rimski svet i civilizaciju.

Principat, sistem koji je zasnovao Oktavijan Avgust, tokom ovog burnog vremena, prestaje da postoji. Zbog nejasnih zakona nasleđivanja dolazi do krize vlasti. Neprekidni građanski ratovi i smene careva na prestolu unose nestabilnost, čime je carstvo značajno oslabljeno.

Drugo veliko obeležje ovog doba jeste krah novčane privrede i depopulacija nekada velikih gradova, što je bilo posebno izraženo u zapadnom delu carstva. Vrednost rimskog novca postojano je opadala da bi za vreme vladavine imperatora Aurelijana (270—275) postala potpuno bezvredna. Velika inflacija dovodila je do podizanja cena i poskupljenja osnovnih namirnica što je pak uzrokovalo pomeranje stanovništva iz gradova na selo. Veliki troškovi plaćanja vojske i rasipništvo pojedinih imperatora delimično je bilo odgovorno za ovakvo stanje. Još je Neron prvi značajno devalvirao vrednost novca da bi od njegovog vremena, većina careva postepeno smanjivala sadržaj plemenitih metala u novcu čime su sa istom količinom zlata i srebra mogli kovati više novca. Zbog ovoga, inflacija je značajno narasla a rimska država našla se u ekonomskim poteškoćama. Kako su se sredstva smanjivala, imperatori su pribegavali drastičnom povećanju poreza da bi mogli plaćati vojsku — koja je bila osnovni oslonac careva u ovom dobu — čime se povećavao pritisak na srednju klasu i siromašnije slojeve stanovništva. Teški porezi dovodili su populaciju u težak položaj te su se sve češće slobodni ljudi stavljali pod zaštitu velikih zemljoposednika na čijim su imanjima radili. Međutim, postepeno su ovime gubili slobodu i bivali vezani za zemlju čime su udareni temelji srednjovekovnom feudalizmu.

Još jedan važan faktor slabljenja carstva jeste krah unutrašnje trgovine. U doba principata, širom carstva funkcionisala je razgranata trgovačka mreža, provincije su međusobno trgovale a trgovačke rute bile su bezbedne i trgovci su relativno lako i brzo mogli da obavljaju svoje poslove širom imperije. Građanski ratovi i unutrašnji sukobi učinili su putovanja nesigurnim i opasnim a pad vrednosti novca dovodio je do sve većih poteškoća u razmeni dobara. Ovakve promene najavljivale su doba manjih decentralizovanih mesnih ekonomija — umesto jedne velike trgovačke mreže iz doba principata — u srednjovekovnoj Evropi.

Veliki zemljoposednici, budući da više nisu mogli sigurno izvoziti svoja dobra, proizvodili su sada uglavnom za svoje potrebe. Umesto uvoza hrane iz većih gradskih centara, hrana je direktno gajena na seoskim imanjima i distribuirana mesno. Tako su veći seoski posedi postajali samodovoljni. Zbog svega ovoga, mesni velikaši, budući da su bili sve nezavisniji od centralne vlasti, nisu više poštovali autoritet države i čak su pružali sve veći otpor pri sakupljanju poreza. Bogatstvo se više nije merilo urbanim statusom i položajima u civilnom gradskom životu, već vlasništvom nad velikim poljoprivrednim površinama u ruralnim predelima. Šire mase stanovništva polako su izgubile teško stečene građanske i političke slobode i postajale zavisne od velikih zemljoposednika i mesnog plemstva (koloni). Srednja trgovačka klasa skoro je iščezla opadanjem trgovine i depopulacijom gradova — iako je u istočnim delovima carstva ovakav proces bio manje izražen nego na zapadu.

Krizu trećeg veka možemo posmatrati kao početak dugog procesa koji je od sveta klasične antike vodio u rani srednji vek.

Tokom perioda od pedeset godina (234. — 284.) na prestolu se smenilo više od dvadeset careva, od kojih je većina imala veoma kratke vladavine a mnoge su ubili njihovi vojnici. Ovaj period karakteriše velika politička nestabilnost i anarhija, kao i sve učestaliji upadi varvarskih naroda preko Rajne i Dunava, pa se tako često građanski ratovi unutar samog carstva poklapaju sa periodima najezde varvarskih plemena.

Već sredinom trećeg veka, kao rezultat velike nestabilnosti i čestih građanskih ratova, dolazi do fragmentacije carstva. 260. odvaja se Galsko carstvo, a deset godina kasnije i Palmirsko carstvo. Car Galijen ni posle dugotrajnog rata nije uspeo da ponovo ujedini imperiju, ali to je učinio Aurelijan (vladao 270. — 275.), ali nakon njegovog ubistva građanski ratovi nastavili su se, do Dioklecijanove pobede nad rivalom Karinom čime je okončano doba krize i počeo period poznat kao Tetrarhija.

Dolazak Dioklecijana na vlast predstavlja jasnu prekretnicu u rimskoj istoriji. Kriza trećeg veka promenila je rimski svet. Svestan toga, Dioklecijan otpočinje sa nizom reformi koje imaju za cilj regeneraciju carstva, vojno, ekonomski i politički. Kako je nestalo rimskog principata, novi gospodar carstva, Dioklecijan, uspostavlja Dominat. Carska vlast više nije vrhovna magistratura već postaje autokratska i despotska. Stari republikanski okvir, koji se uporno održavao tokom principata, biva potpuno uklonjen Dioklecijanovim reformama. Neprekidne uzurpacije i građanski ratovi tokom III veka, nagnali su Dioklecijana da uzdigne carsku vlast na viši nivo. Uzdižući carevu ličnost iznad svih ostalih, Dioklecijan pre svega želi da učvrsti vlast vladara i spreči uzurpacije i političku nestabilnost koja je mučila rimsku državu tokom većeg dela trećeg veka. Tako car postaje apsolutni gospodar svojih podanika, njegova vlast potiče direktno od bogova (Konstantin će dodatno proširiti Dioklecijanov koncept i u njega će uvesti hrišćanstvo i monoteističkog Boga) i više ne zavisi toliko od svetovnih faktora koliko od onozemaljskog. Uvodi se komplikovani dvorski ceremonijal, po uzoru na istočnjačke dvorove (pre svega Sasanidsku Persiju). Između ostalog, uvodi se i proskineza, kao najvidljiviji pokazatelj promene karaktera vlasti.

U političkom smislu, najvažnija Dioklecijanova reforma je uvođenje sistema poznatog kao Tetrarhija (reč potiče iz Grčkog i ima približno značenje "Vladavina četvorice"). Carstvo se deli na dva dela (podela je zapravo administrativnog karaktera, obe polovine i dalje se smatraju delovima jedne, celovite imperije), istočni i zapadni. Kako se pokazalo tokom krize trećeg veka, čitava teritorija carstva postala je previše velika da bi uspešno bila kontrolisana iz jednog centra i da bi njome mogao da vlada samo jedan vladar. Stoga, Dioklecijan uvodi vladarski kolegijum od četiri vladara. Po jedan avgust i po jedan cezar. Vremenom, cezar bi zamenio avgusta a kolegijum bi bio dopunjen izborom dva nova cezara.

Administrativno, iako je Rim ostao nominalna prestonica, radi bolje odbrane carstva biraju se nove prestonice. Nikomedija, Dioklecijanovo sedište kao avgusta istočne polovine carstva, Sirmijum, sedište Galerija kao cezara na istoku, Mediolanum (Milano), Maksimijanovo sedište kao avgusta zapada i Avgusta Trevirorum (današnji Trir u Nemačkoj), prestonica Konstantina Hlora, cezara na zapadu.

Uspon Dioklecijana na vlast označio je i početak nove epohe. Dioklecijan je izgradio novi sistem upravljanja carstvom koji je nazvan Tetrarhija (grčki "vladavina četvorice"). Sastavljen je kolegijum od četiri vladara, dva avgusta i dva cezara. Po jedan avgust, kao stariji car, imao je da vlada istočnom i zapadnom polovinom imperije, uz pomoć kolege, cezara. Predviđeno je da se avgusti povuku i da ih zamene njihovi cezari, dok bi kolegijum bio popunjen izborom nova dva cezara.

U početnoj fazi tetrarhije, Dioklecijan je vladao istočnom polovinom carstva, dok je za avgusta na zapadu uzdigao Maksimijana. Da bi se uspešnije rešili mnogobrojni problemi širom prostrane teritorije carstva, Dioklecijan je izabrao po jednog cezara na zapadu i istoku. Na istoku je izabran Galerije a na zapadu Konstancije Hlor.

Dioklecijanovu vladavinu obeležili su sukobi sa Sarmatima na Dunavu i Balkanu, pobune u Egiptu i rat sa Persijom kao i progon hrišćana.

Dioklecijan je abdicirao 305. godine, postavši prvi rimski car koji se dobrovoljno odrekao prestola. Usledili su sukobi Konstantina, Maksimijana i Maksencija na zapadu, Licinija i Maksimina na istoku. Konstantin i Licinije izašli su kao pobednici iz serije građanskih ratova. 324. Konstantin je pobedio Licinija i postao jedini car čitave imperije.

Postavši jedini car, Konstantin je povratio političku stabilnost nakon dugačkog perioda građanskih ratova. Glavno obeležje ovoj epohi daje Konstantinovo osnivanje Carigrada 330. godine na mestu grčke varoši Vizantion. Ovime ujedno počinje i Vizantijska epoha, čime se težište Rimskog sveta pomera sa oslabljenog zapada na istok.^[40]

U ovom periodu takođe dolazi do sudbonosnih događaja i u religijskom pogledu. Ranu Hrišćansku crkvu potresale su mnoge kontroverze, od kojih su se najžešća bila sporenja oko prave Hristove prirode. Želeći da sačuva jedinstvo crkve i reši brojne teološke sporove, Konstantin je 325. godine sazvao sabor u Nikeji koji je kasnije biti priznat kao Prvi vaseljenski sabor Hrišćanske crkve. Car je lično predsedavao na sednicama sabora na kome je učestvovalo oko 300 episkopa, uglavnom sa istoka.^[41] Na saboru je osuđeno Arijevo učenje i njegovi sledbenici i utvrđen je Simvol vere i mnoge druge važne odluke za potonji život crkve i njenu organizaciju.

Konstantin je umro 334. godine, u trenutku kada je planirao pohod protiv Persije.

Carstvo je ponovo podeljeno između Konstantinovih sinova i njihovih rođaka. Braća Konstantin II, Konstans Konstancije II postali su zajednički carevi. Konstantinu II su pripale zapadne provincije, Galija, Britanija, i Hispanija, Konstans vladao nad Italijom, Norikom i Ilirikom, dok je Konstancije II imao da upravlja istočnim provincijama Anadolijom, Sirijom, Palestinom i Egiptom. Dalmatije je kao cezar na upravu dobio deo Balkanskih provincija, Grčku i Trakiju.

Uskoro je međutim došlo do nove serije građanskih ratova u kojima su značajnu ulogu igrale religijske razlike između careva. Konstantin II ubijen je nakon kraćeg sukoba sa bratom Konstansom, koji je nakon toga preuzeo kontrolu nad njegovim provincijama na zapadu. U međuvremenu, Konstancije je bio zauzet na istoku, gde je ponovo izbio rat između Rimljana i Persijanaca. Konstancije je uspešno odbio nekoliko većih persijskih napada i na nekom vreme osigurao rimske granice na istoku.

Na zapadu je međutim, došlo do novog prevrata kada se uzurpator Magnencije proglasio za cara a njegove pristalice pronašle i ubile Konstansa. Konstancije je tako ostao jedini preživeli sin Konstantina Velikog i savladao Magnencija u krvavoj bici kod Murse, jednoj od najvećih u rimskoj istoriji.

Kao jedini car, Konstancije je uspešno ratovao protiv Alemana ali se suočio sa pobunama na zapadu. Jedan od preživelih rođaka Konstantina Velikog, Julijan, proglašen je za cara od strane njegovih vojnika, ali je Konstancije umro pre nego što je mogao da se obračuna sa pretendentom.

Julijan je tako ostao jedini car. Njegova vladavina ostaće upamćena po pokušaju restauracije paganstva kao religije rimskog carstva i pokušaj suzbijanja Hrišćanstva. Kao sledbenik neoplatonizma, Julijan je pokušao da obnovi tradicionalnu politeističku, grčko-rimsku religiju ali sa malo uspeha. Nakon kratke vladavine od svega dve godine, Julijan je poginuo tokom pohoda protiv Persije.^[42]

Nakon kratke vladavine cara Jovijana, imperija je podeljena između braće Valentinijana i Valensa. Valentinijan je preuzeo zapadne, a Valens istočne provincije. Na zapadu je Valentinijan bio primoran da vodi seriju vojnih kampanja protiv Alemana, dok je na Dunavu došlo do upada plemena Sarmata i Kvada. Istovremeno dolazi i do velike seobe Gota koji pod pritiskom Huna napuštaju svoja prebivališta i sele se na zapad.^[43] Goti u velikim masama prelaze Dunav i naseljavaju se u Trakiji, prvobitno sa pristankom carskih vlasti, zauzetih ratom sa Persijancima na istoku. Car Valens naposletku je odlučio da se obračuna sa napadačima, prebacivši vojsku sa istoka u Trakiju.

Kod Hadrijanopolja (današnje Jedrene) dolazi do velike bitke između Gota i Rimljana, 9. avgusta 378. godine. Rimljani su pretrpeli težak poraz, a sam car Valens poginuo je na bojištu. Da bi nagnalo Gote na povlačenje sa Balkana, carstvo je bilo primorano da sa njima sklopi savez. Kao federati, Goti su se obavezali da kao najamnici carstvu pružaju vojnu pomoć. Istočni Goti naseljeni su u Panoniji, a Zapadni severnoj Trakiji.

Nakon smrti Valentinijana I 375. godine, njegov sin Gracijan postao je car na zapadu. Nakon bitke kod Hadrijanopolja, Gracijan je u Sirmijumu proglasio iskusnog generala poreklom iz Hispanije, Teodosija za istočnog cara. U religijskom pogledu, po prvi put dolazi do sloge između zapadnog i istočnog carstva, budući da su i Gracijan i Teodosije bili sledbenici pravoslavlja i Nikejskog hrišćanstva.

Teodosije je već 381. godine sazvao sabor u Carigradu, da bi konačno rešio spor sa arijancima. Na ovom saboru potvrđen je Nikejski Simvol Vere. Samo godinu ranije, 380., car Teodosije je proglasio Hrišćanstvo za državnu veru Rimskog carstva i otpočeo progon pagana i pripadnika raznih jeretičkih učenja.

Dok je na istoku došlo do stabilizacije prilika, na zapadu dolazi do sve većih previranja. Germanski element postaje sve snažniji, a zapadnih carevi sve više se oslanjaju na germanske najamnike u vojsci, što slabi njihov autoritet. Dolazi do slabljenja gradova i gradske privrede, a rimska država pribegava sve većim poreskim nametima da bi finansirala najamnike, što dovodi do opšte nesigurnosti. Sve je veći i spoljni pritisak, budući da brojni Germanski narodi počinju stalne upade u rimske provincije, ohrabreni slabošću carevine.

Nakon novog sukoba sa Gotima na Balkanu, Istočno carstvo bilo je primorano da gotskom vođi Alarihu prepusti komandu nad carskom vojskom na Balkanu.^[44] Uticaj Gota slomljen je međutim, u velikim neredima u Carigradu oko 400. godine kada su Goti potisnuti iz vojske.

Poslednje godine svoje vladavine, Teodosije provodi u sukobu sa uzurpatorom Maksimusom, koji je nakon ubistva cara Gracijana kontrolisao veliki deo zapadnih provincija. Nakon dužeg sukoba, Teodosije je savladao uzurpatora i bici na Savi i postao jedini car. Na samrtnom odru, 395. godine, Teodosije trajno deli carstvo na dva dela, između svoja dva sina, Arkadija, koji dobija istok, i Honorija koji postaje zapadni car.

Ubrzo nakon Teodosijeve smrti, dolazi do velike krize na zapadu, gde maloletni car Honorije potpada pod uticaj moćnog vojskovođe Flavija Stilohona. Već 401. godine dolazi do velike invazije Alarihovih Gota na Italiju, a 406. plemena Vandala, Alana i Sveva u velikim masama prelaze zaleđenu Rajnu i naseljavaju se u zapadnim provincijama.

Nakon tri opsade i brojnih preokreta, Alarih 410. pljačka Rim. Ovaj događaj ima pre svega simbolički značaj i kao takav predstavlja značajnu prekretnicu u rimskoj istoriji.

Rimsko carstvo je bilo jedno od najvećih u istoriji, sa susednim teritorijama širom Evrope, severne Afrike i Bliskog istoka. Latinska fraza imperium sine fine („imperija bez kraja“) izražavala je ideologiju da ni vreme ni prostor ne ograničavaju Carstvo.^[45] U Vergilijevoj Enejidi se kaže da je Jupiter Rimljanima dodelio neograničeno carstvo.^[46] Ova tvrdnja o univerzalnoj dominaciji obnovljena je kada je Carstvo došlo pod hrišćansku vlast u 4. veku.^[e] Pored pripajanja velikih regiona, Rimljani su direktno promenili svoju geografiju, na primer, sekli čitave šume.^[47]

Rimska ekspanzija je uglavnom ostvarena pod Republikom, iako su delovi severne Evrope osvojeni u 1. veku, kada je ojačana rimska kontrola u Evropi, Africi i Aziji. Pod Avgustom, „globalna mapa poznatog sveta“ je prvi put javno prikazana u Rimu, što se poklopilo sa stvaranjem najsveobuhvatnije političke geografije koja je preživela od antike, Strabonove Geografije.^[48] Kada je Avgust umro, u izveštaju o njegovim dostignućima (Res Gestae) istaknuta je geografska katalogizacija Carstva.^[49] Geografija zajedno sa pedantno pisanim zapisima bila je centralna briga rimske carske administracije.^[49]

Carstvo je dostiglo svoje najveće prostranstvo pod Trajanom (r. 98–117), obuhvatajući 5 miliona kvadratnih kilometara.^[50] Tradicionalna procena stanovništva od 55–60 miliona stanovnika činila je između jedne šestine i jedne četvrtine ukupne svetske populacije i činila ga je najmnogoljudnijim ujedinjenim političkim entitetom na Zapadu do sredine 19. veka.^[51] Nedavne demografske studije tvrde da je broj stanovnika na vrhuncu sa 70 miliona na više od 100 miliona.^[52] Svaki od tri najveća grada u Carstvu – Rim, Aleksandrija i Antiohija – bio je skoro dvostruko veći od bilo kog evropskog grada početkom 17. veka.^[53]

Trajanov naslednik Hadrijan je usvojio politiku održavanja, a ne širenja carstva. Granice (globe) su bile obeležene i patrolirane.^[50] Najnestabilnije su bile najjače utvrđene granice. Hadrijanov zid, koji je odvojio rimski svet od onoga što se smatralo uvek prisutnom varvarskom pretnjom, primarni je sačuvani spomenik ovog napora.^[54]

• Spisak rimskih careva

• Putevi rimskih imperatora (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični kanal)
• 313. (1700 godina slobode hrišćanstva), RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični kanal