Krupa na Vrbasu

Krupa na Vrbasu
Pogled na Krupu na Vrbasu
Administrativni podaci
Država	Bosna i Hercegovina
Entitet	Republika Srpska
Grad	Banja Luka
Stanovništvo
— 2013.	1.239
Geografske karakteristike
Koordinate	44° 37′ S; 17° 08′ I / 44.62° S; 17.14° I / 44.62; 17.14
Vremenska zona	UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Krupa na Vrbasu Krupa na Vrbasu na karti Bosne i Hercegovine
Ostali podaci
Pozivni broj	+387 51

Krupa na Vrbasu je naseljeno mesto i sedište istoimene mesne zajednice na području grada Banje Luke, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina. Na popisu stanovništva 2013. godine, Krupa na Vrbasu je imala 1.239 stanovnika.^[1]

Krupa na Vrbasu je smeštena na levoj strani dna doline Vrbasa, desne pritoke Save, i dolinskim stranama Krupe, leve pritoke Vrbasa, i istočnim i severoistočnim padinama Manjače (1.236 м), između Prisjake (815 м), Straže (790,2 м), Kršnjatice (954 м), Paljevine (898 м), Peratovca (872 м), Krčevine (646 м), Javorja (554 м) i Brda (500 м), sa obe strane magistralnog puta Banja Luka—Jajce. Prostire su u visinskoj zoni od 210 do 680 м. Kuće Mijića, koji su raseljeni šezdesetih godina 20. veka, u zaseoku Racune, nalazile su se na 820 м.^[2] Najniži deo naselja lociran je pored toka Vrbasa, a najviši na padinama Manjače. Zaseoci su smešteni u svim delovima atara i imaju karakteristične mikropoložaje, za koje se najšire može reći da predstavljaju prirodno pogodne lokacije. Smešteni su na aluvijalnim ravnima Vrbasa i Krupe, na kontaktu aluvijalne ravni i kotlinskog pobrđa, na dodiru kotlinskog pobrđa i planinskog oboda i na stranama planinskog oboda ka dolinama Krupe i Vrbasa.^[3] Krupa na Vrbasu locirana je 25 км jugozapadno od Banje Luke, dok su pojedini zaseoci znatno udaljeniji, zaseok Racune 38 км (putem preko Krupe na Vrbasu) ili 28 км (putem Banja Luka—Čađavica preko Kola).^[2]

Mikropoložaj naselja određuju geografske koordinate: 44°34’ i 44°39’ severne geografske širine i 17°4’ i 17°7’ istočne geografske dužine. Po geografskoj regionalizaciji peripanonskog dela Republike Srpske, Krupa na Vrbasu sa svojim zaleđem, pripada Banjalučkoj mikroregiji, sastavnom delu Banjalučko-dobojske regije Republike Srpske, koja obuhvata dolinu i sliv srednjeg toka Vrbasa, od Crne Rijeke i Laktaša, zapadni deo sliva Bosne i sliv gornje Ukrine. Krupa na Vrbasu, sa okolnim naseljima, po regionalnoj klasifikaciji za potrebe prostornog planiranja Republike Srpske, ulazi u sklop Banjalučkog regiona ili osovine prvog reda koji povezuje glavne centre severnog dela Srpske, Bijeljinu, Brčko, Doboj i Banju Luku.

Na osnovu ranijih tumačenja, Krupa na Vrbasu sa okolinom pripada Zmijanju, posebnom predelu u široj okolini Banje Luke, koje se definiše i kao kraj omeđen rekama Vrbasom, na istoku, i Sanom, na zapadu, planinom Kozarom (977 м), na severu, i tokom Plive na jugu. Po predanju, to je Zmijanje od pre Kosova, u koje je knezovao Rajko od Zmijanja, koji je vodio Zmijanjce na Kosovo. Danas Zmijanje, u užem smislu, obuhvata uži prostor, planinu Manjaču i teritoriju zapadno od nje, gde su locirana sela Gornje i Donje Ratkovo, Stražice, Sitnica, Dujakovci, Lokvari, Lusići i Stričići, koje se još naziva i Kol Zmijanje.

Saobraćajno-geografski položaj je povoljan i komunikativan. Glavnim komunikacijama, magistralnim putem Banja Luka—Jajce, čija dužina iznosi 72 км, koji je izgrađen u vreme austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine 1894. godine, a pušten u saobraćaj 1896. godine, i regionalnim putem Banja Luka—Čađavica—Mrkonjić Grad, dužine 57 км, naselje je povezano sa susednim i daljim geografskim predelima, preko prostorno razgranate i guste mreže lokalnih i seoskih puteva. Početkom 20. veka, tačnije zakonom od 17. februara i 6. marta 1913. godine, planirana je gradnja železničke pruge normalnog koloseka, čija bi trasa pratila put Banja Luka—Jajce, ali se od te ideje odustalo, najviše zbog zaštite srednjovekovnih gradova u dolini Vrbasa. Postoje indicije da je naselje Krupa na Vrbasu u prošlosti predstavljalo područje kojim su vodile važne saobraćajnice iz Panonije, na severu, ka Jadranskom primorju, na jugu. Na to upućuju lokalitet Gradina, praistorijska gradina i rimske utvrde u Racunama, Gradina u Pehuljama i srednjovekovno utvrđenje Greben-grad, na desnoj dolinskoj strani Krupe, južno od Krupe na Vrbasu.^[4]

Geološku osnovu terena Krupe na Vrbasu čine jurski krečnjaci i brečasti krečnjaci iz formacije krede. Krupsko polje je izgrađeno od kvartarnih peskova i šljunkova razne granulacije. Sa obe strane reke Krupe nalaze se konglomerati, mrkožuti peščari, sivoplave gline, lapori, laporoviti krečnjaci i pojave uglja. U blizini manastira iskopavani su komadi uglja do 200 кг, kao i u Ledenicama. Na osnovu geoloških istraživanja i geološke karte o bočačko-krupskom neogenom prostoru, površine 10км2, pored nalazišta uglja koja su neistražena, registrovane su pojave boksita i krečnjaka.^[5]

Krupa na Vrbasu u svom zapadnom delu pripada planinskom, a u istočnom ravničarsko-brdskom terenu. Nagibi topografske površine su uticali na ovakvo prostorno širenje naselja. Dominira planinski reljef, a preovlađujući elementi su kanjon Vrbasa, Krupska ravan i planinsko zaleđe. Tektonski pokreti, fluvijalna erozija i akumulacija uticali su na stvaranje kanjona Vrbasa, dubine 200 do 700 м. Krupska ravan nastala je tektonskim pokretima u neogenu (niocen). Inicijalni reljef oblikovan je alpskom orogenezom, a današnji izgled dobija dugovremenim delovanjem mnogobrojnih erozivnih procesa.

Od površinskih i podzemnih kraških oblika reljefa, najpoznatija je Strikina pećina (dužine 36 м), u zaseoku Rijeka, kod rodovskih kuća Strika, i Kućerina u zaseoku Vranovini. Po predanju, iz Strikine pećine je u prošlosti izvirala reka Krupa. U Racunama, na lokalitetu Tavanak, nalazi se bezimena jama, dužine 34 м i dubine 71 м, na Racunskim stranama jama Vrani kamen i u Maloj Domanjici Međeđa jama. Na teritoriji Krupe na Vrbasu nalazi se veliki broj izvora, od kojih su veći u zaseoku Racune Begovac kod kuća Prolića, Zeletina kod kuća Amidžića, Smrčevica kod kuća Pavlovića, Leževica i Studenac kod škole, Ograđenica kod kuća Tešanovića i Prosana i Devića vrelo. U zaseoku Ledenice Grabovica, Stanište, Bukvica, Kamenica, Ramadanovac i Đurin točak, u zaseoku Zidine Točak, Bećirovac, Serdarevo vrelo i Pejića točak, u zaseoku Rijeka Vasinovac, Ljeskovica, Ognjenica, Šamarin potok i Jovičin potok, u zaseoku Polje Crno vrelo i u Grabeškoj ili Seredžanskoj mali Vrelo.^[6]

Klima je umerenokontinentalna sa izvesnim uticajima panonske klime. Na teritoriji Krupe na Vrbasu zastupljena su dva mikroklimata,^[7] topliji (dolinski) i hladniji (planinski). Srednja godišnja temperatura vazduha iznosi 11,5 °C. Srednja godišnja količina padavina iznosi 85,4 mm. Iako je količina padavina mala, ona je ravnomerno raspoređena po godišnjim dobima, najviše padavina je u jesen, kada se izluči 287,8 mm, a najmanje zimi 222,7 mm, u proleće 263,4 mm, a leti 250,5 mm. U vegetacionom periodu, od aprila do septembra, izluči se prosečno 549,4 mm vodenog taloga. Prosečan broj dana sa snegom je 58, od čega najviše u januaru (20 dana). Od vetrova najveću učestalost ima severni (severac), a najmanju južni, koji se u narodu naziva jugovina.

Hidrografska mreža zbog krečnjačko-dolomitske vodopropusne i škriljave vodopropusne osnove je dosta razvijena sa brojnim izvorima (vrelima), dok neka naselja oskudevaju u vodi. Pojedini izvori su kaptirani za potrebe vodosnabdevanja naselja, sprovedeni do javnih česmi ili su neiskorišćeni. Glavna reka ovog kraja je Vrbas sa svojim levim pritokama Krupom i Rekavicom. Povoljna nadmorska visina (690 м) i pad reke Vrbasa pogoduju hidroenergetskom iskorišćavanju. Uzvodno od Bočca, na teritoriji naselja Surjan, kod Mrkonjić Grada, nalazi se HE Bočac, instalacione snage 110 MW, čija je gradnja počela 1977. godine, sa godišnjom proizvodnjom 307,5 GWh, i manji kompenzacioni bazen Brenica na oko 7,3 км nizvodno od hidroelektrane. Na Vrbasu je planirana izgradnja protočnog pribranskog postrojenja HE Krupa, zapremine 7,87 км3, što bi dovelo do potapanja dela naselja Krupa na Vrbsu, Poljica (zaselak Ljubačeva) i jednog dela Rekavica.

Aluvijalna ravan Krupe (Krupsko polje) je bogata podzemnim vodama. Freatska izdan nalazi se na dubini od 5 м. Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, prirodnih znamenitosti i rijetkosti Bosne i Hercegovine, stavio je 1964. godine pod zaštitu izvor i vodotok Krupe sa kaskadnim delom.. Krupa je ponornica, izvire ispod Dimitora a ponire u južnom obodu Podrašničkog polja, pod nazivom Ponor. Nakon poniranja pojavljuje se u Krupi na Vrbasu, pod nazivom Krupa i čini levu pritoku Vrbasa. Voda ove reke koristi se za vodosnabdevanje Krupe na Vrbasu, odnosno 100 domaćinstva,^[8] dok se ostala domaćinstva vodom snabdevaju direktno sa mnogobrojnih izvora, kao i vodom iz kopanih bunara u kojima se sakuplja kišnica. Na teritoriji Krupe na Vrbasu, poseban značaj imaju i kultni izvori, za koje postoje predanja da su lekoviti, a koje meštani pojedinih sela posećuju za vreme praznika, kao što su Bećurak u Dobrnji ili Vasilino (Kaurino) vrelo u Šljivnu.

Najveću zastupljenost imaju kisela i kiselo-smeđa zemljišta na karbonatnim stenama ograničene proizvodne sposobnosti, terr rossa, rondzine, deluvijalna zemljišta, smeđa koluvijalna zemljišta na glinama i smeđa kisela zemljišta na škriljcima i peščarima. Uz tok Vrbasa zastupljena su aluvijalna karbonatna zemljišta, a bliže obali i aluvijalna nekarbonatna zemljišta. Vegetacijski pokrivač je sačinjen od raznovrsnog mešovitog rastinja (bukva, grab, hrast kitnjak, bor, jela i drugo). Pored toka Vrbasa preovlađuje hrast kitnjak i običan grab, a na kršnim kamenjarima dominiraju šume i pašnjaci. Životinjski svet je dosta bogat i raznovrstan sa mnoštvom kapitalnih primeraka, među kojima se ističu medved, vuk, lisica, srna, divlja svinja, zec, fazan, jazavac, veverica i druge vrste. Vodotoci su bogati mladicom, potočnom pastrkom, lipljanom i drugim vrstama riba.^[9]

Površina naseobinske teritorije Krupe na Vrbasu, koju čine dve katastarske opštine, Krupa na Vrbasu (2.358 hektara) i Racune (2.943 hektara), iznosi 5.301 hektar, od čega je 2.647 hektara u privatnom i 2.654 hektara u državnom vlasništvu. Obradivo zemljište obuhvata 1.861 hektar, poljoprivredno 2.186 hektara, produktivno 5.131 hektar a neproduktivno (neplodno) zemljište 170 hektara. U strukturi korišćenja zemljišta preovlađuju šume (55,55% ukupne površine atara), oranice i bašte (22,9%), livade (10,53%) i pašnjaci (6,13%).

Šume su rasprostranjene na Manjači, Kršnjatici, Peratovcu, Jasenovcu, Lisini, Paljevini, Kuli, Stranama, Gradini, u Dolovima, Bunariđu, Vranovini, Gredicama i Osoju. Oranice i bašte su uglavnom oko seoskih kuća. Pašnjaci se nalaze na Prisjaci, Okruglovcu, Katunu, Glavici, Tavanku, Straži, u Mijića krajevima, Kruškovcu, Pavlovoj ravni, Plećinama i Poljanama, a livade na mestima Prisjaka, Straža, Palež, Krčevina, Hrast, Tešića dolina, Rakovića brdo, Lice, Ljubojine njive, Brezik, Salakovica, Šibovi, Delića dolovi i Kruškovac. Utrine se nalaze na mestima Mijići krajevi, Popove livade, Okruglovac i Tavanak.^[10]

Centralni deo Krupe na Vrbasu, zaselak Polje, ima zbijenu strukturu, a ostali zaseoci razbijenu strukturu naselja. Svojim fizionomskim sklopom Krupa na Vrbasu povezuje sedam zaselaka, sa više prostorno određenih grupa rodovskih kuća: Racune (Pavlovići, Amidžići, Čenići, Anđelići, Ljevari, Bojanići, Lekići, Tešanovići, Ercegovi, Stanetići, Prosani, Krupljanini, Đurđevići, Ljuboje, Galešići, Kovaćevići, Stančevići, Prolići, Kneževići, Čubrilovići i Devići), Ledenice (Bojanići, Anđelići, Popovići, Čubrilovići, Šamare, Injci, Malbašići, Malčići, Mijići, Ristići, Strike, Stančevići, Marinkovići, Blagojevići, Vranješevići, Vranješi, Jekići, Vukojevići, Orozi, Lakići, Peulje, Grbići i Tarlaći), Vranovinu (Amidžići i Novakovići, a Stančevići i Podraščani su iseljeni), Zidine (Vidovići, Vučići, Banovići, Simići, Škorići, Stanojčići, Mijići, Lukendići, Novakovići, Serdari, Dragići, Antonići, Perići, Kovačevići, Rađevići, Podraščani, Šormazi, Ilići, Tovilovići, Popovići, Blagojevići, Pejići, Čekići, Orozovići, Kovjenići i Milovanovići), Seredžane (Seredžanska mala) ili Brđanska mala (Mihajlovići, Malići, Orozovići, Mijići, Ducani, Ristići, Jekići i Vranješi), Rijeku (Lukendići, Orozovići, Vučenovići, Ilići, Čubrilovići, Šamare, Šutići, Pejići i Strike) i Polje (Bilići, Milanovići, Strike, Stančevići, Tovilovići, Tešići, Čivčoći, Vukovići, Stupari, Matijevići, Orozovići, Tešanovići, Šamare, Mijatovići, Trožići, Vidovići, Devići, Mihajlovići, Milašinovići, Banjci, Rađevići, Makivići, Injci, Blagojevići, Ilići, Skakavci, Čubrilovići, Tarlaći, Uletilovići, Ristići, Krčmari i Popadići).

Elektrifikacija Krupe na Vrbasu počinje 1954. godine, kada je električno osvetljenje uvedeno u centralni deo naselja, da bi tek 1975. godine bila završena, kada struju dobija poslednji zaselak Racune. Vodosnabdevanje je kolektivno, preko vodovoda sa Gašića vrtela, koji se nalazi na teritoriji susednog naselja Krmine i individualno sa izvora i kopanih bunara, u kojima se sakuplja kišnica. U zaseoku Ledenice se nalazi Ministarova česma, za koju je kaptiran izvor Grabovica, izgrađena 1976. godine.

Krupa na Vrbasu je povezana sa Banjom Lukom putem kroz kanjon Tijesno, koji je presečen u vreme Austrougarske. Ubrzana izgradnja lokalnih puteva počinje tek posle Drugog svetskog rata, kada su asfaltirani ranije trasirani putevi. Tako je zaselak Ledenice spojen Ministarovim putem (nazvan po Vasi Čubriloviću) sa centrom Krupe na Brbasu, dok su Racune preko naselja Kola, povezane putem sa Banjom Lukom, koji je delimično asfaltiran devedesetih godina 20. veka. Godine 2001. asfaltiran je put do vikend naselja Slapovi na reci Krupi, kada je postavljena i ulična rasveta. Put od centra sela do manastira Krupe je modernizovan tek 2004. godine. Ulična rasveta u centru Krupe na Vrbasu uvedena je sedamdesetih godina 20. veka, a početkom 21. veka je modernizovana i proširena. Od 2000. godine počinje masovna telefonizacija pojedinih delova Krupe na Vrbasu.

Pored desne strane puta Banja Luka—Jajce nalazi se Partizansko spomen-groblje, koje je pod zaštitom države, izgrađeno 1954. godine, sa imenima 44 poginula borca. Kod zdravstvene ambulante 2003. podignut je spomenik palim borcima u Bosni i Hercegovini tokom devedesetih godina 20. veka, sa imenima 11 boraca.^[11]

Mnogobrojni arheološki nalazi, pisani izvori i usmeno kazivanje, sa realnom istorijskom osnovom, ukazuju da naseobinska istorija Krupe na Vrbasu ima viševekovni kontinuitet. Analizom ranije naseljenosti konstatovani su tragovi praistorijskog naseljavanja, iz paleolita, koji su pronađeni u Strikinoj pećini. Ostaci iz rimskog perioda sačuvani su na mestu Gradina. Imajući u vidu da je za vreme rimske vladavine ovim prostorima prolazio put Salona—Servitium (Split—Gradiška), sa velikom sigurnošću se može tvrditi da je ovaj prostor bio tada naseljen. Put je izgrađen za vreme Dolabela, a njegova dužina je iznosila 167 milja. Od glavnog puta, odvajali su se priključni drumovi koji su vodili od Mrkonjić Grada ka Banjoj Luci, s tim da je jedan krak prolazio preko Trijebova, spuštajući se u Zmijanjski ponorac, preko Bataruše, a zatim istočnim padinama Tiričevice vodio do sela Lokvara.^[12] Rimski put, od Lokvara, je delimično nasledio savremeni drum, koji prolazi zaseok Ilići, pored kuća Pajića, u Gornjim Stričićima, i izlazi kod Koračka, u Stričićima, gde se spajao sa putem Podrašničko polje—Banja Luka. Od Koračka rimski put se spuštao u Dobrnju do zaseoka Kadina voda, odakle se odvajao za Šljivno, pa preko zaseoka Ko0natara i Plavšića male (Kola), trasom današnjeg puta od Vilusa, izlazio na Vrbas kod Gornjeg Šehera. Postoji mogućnost da je ovaj put korišćen i tokom turske vladavine, što potvrđuju mnogobrojni hanovi. U Banjalučkom kotaru su 1878. godine postojala 32 hana, od kojih su šest bili u Banjoj Luci.

Na prostor današnje Bosne Sloveni su zatekli ilirsko-romansko stanovništvo koje je vremenom asimilovano. U nekim pisanim dokumentima se nalazi da su Turci na ovim prostoru zatekli čisto slovensko-srpsko stanovništvo, koje se pred najezdom Osmanlija povlačilo u naselja planinskog područja. Glavno zanimanje tadašnjeg stanovništva je bilo stočarstvo.

Bosna se prvi put pominje u pisanim izvorima u 10. veku, kada je obuhvatala područje oko gornjeg i srednjeg toka istoimene reke do Zavidovića. U to vreme predstavljala je sastavni deo Srbije. Posle vladavine bana Kulina ona je opustela, a navodi se da je Bosna tada izgledala kao pustinja i šikara, puna trnja i kopriva i postala je leglo guja. Tokom 12. veka formirana je srednjovekovna država Bosna, u čiji sastav su vremenom ušle pet oblasti: Zapadne Strane ili Završje, Soli, Usora, Donji Kraji i Zahumlje. Krupa na Vrbasu je u tom periodu ulazila u sastav Donjih Kraja, koji se prvi put pominju 1244. godine. U sklopu Donjih Kraja nalazila se župa Zemunik, koja se na jugu graničila sa delovima župa Luka i Banica, na istoku sa župom Vrbanjom, na zapadu župom Sanom, a na severoistoku župom Glaž. U pisanim izvorima župa Zemunik se prvi put pominje 1287. godine u Prijezdinoj povelji, kojom on župu daruje u miraz svojoj ćerci Katarini i zetu Babonići, naglašavajući da su njegovi preci posedovali župu Zemunik.^[13] Župa se poslednji put navodi 1434. godine u povelji Jurja, vojvode Donjih Kraja. Na teritoriji koju je zahvatala župa Zemunik, ubicirana su naselja: Kola, Pavići, Bočac, Agino Selo, Krmine, Krupa na Vrbasu i Rekavice. Od naselja koja su se nalazila u župi, čiji su nazivi danas očuvani u imenima zaseoka spadaju: Ruysche — Rujište, koje danas predstavlja katastarsku opštinu i zaseok Rekavica, i Scotesnicha — Sjutrašnjica, danas katastarska opština u sastavu Kola. Bosna je najveći uspon i prostarnstvo, kada je izlazila na more, imala za vreme vladavine kralja Tvrtka I Kotromanića.

Padom srednjovekovne Bosne 1463. godine i uspostavljanjem turske vlasti na prostoru župe Zemunik, formirana je nahija Zmijanje, koja je postojala do početka 19. veka. Ugarski kralj Matija Korvin je 1463/64. zauzeo severne bosanske krajeve, iz kojih je potisnuo Turke, i na teritoriji, između reke Vrbasa,^[14] pa sve do Jajca, i istočno od reke Bosne do Zvornika, organizovao dve banovine, Jajačku i Srebreničku. Krupa na Vrbasu je ušla u sastav Jajajčke banovine, koja je postojala do 1527/28. godine. U turskim katastarskim popisnim defterima iz 1541. godine u nahiji Zmijanje navode se varoši Bočac i Krupa na Vrbasu, sa 21 selom i 350 kuća, od kojih su šest sela naseljene mezre i jedan čifluk. U nahiji Zmijanje evidentirana su naselja Šljivno (Šljivna) sa 22 kuće, Dobrnja sa 18 kuća, Ljiljanovac (danas Dujakovci) sa 10 kuća, varoš tvrđave Krepna ili Vrh Krupna (Krupa na Vrbasu) sa 14 kuća, i varoš tvrđave Bočac sa 29 kuća. Popisom iz 1563. u nahiji je upisana i varoš Zvečaj, Rekavice (Rjekavice) sa 12 kuća i mezra Ljubačevo sa 17 kuća. Pojedini istraživači navode dase Zmijanje prvi put pominje 1587. godine u Vakufnami Ferhat-pašine džamije u Banjoj Luci. Nahija Zmijanje je pripadala Banjalučkom kadiluku, koji je obuhvatao 10 nahija, osnovan početkom druge polovine 16. veka. U Putopisu Evlije Čelebije stoji da je Banjalučki kadiluk osnovan posle 1554, a pre 1583. godine, i da se pre toga nalazio u kadiluku Kobaš, koji je pre 1583. pretvoren u Banjalučki. Novom administrativnom podelom, Turci su na teritoriji Bosne formirali Bosanski sandžak, sa sedištem u Vrhbosni — Sarajevu, koji se delio na kadiluke (kaze). Ubrzo nakon toga, Banja Luka 1554. postaje sedište Bosanskog sandžaka, koje je premešteno iz Sarajeva. Posle formiranja Bosanskog pašaluka, od 1580. Banja Luka je bila njegovo sedište, sve do sredine 17. veka., kada je sedište premešteno u Travnik, a od 1851. u Sarajevo. Bosanski pašaluk je 1699. obuhvatao pet sandžaka i 38 kadiluka, sa najmanjom teritorijalnom jedinicom nahijom.

Po uspostavljanju turske vlasti, putopisac Benedikt Kuripešić navodi da na ovom prostoru stanuje mnogo martolosa, vojnika plaćenika, u većini slučajeva bez porodice i zemlje, koji su se uglavnom nalazili uz neku tvrđavu. Usmeno predanje, koje je zabeležio Petar Kočić u pripoveci Zmijanje,^[15] ukazuje da su stanovnici ovih predela služili Turcima kao martolosi, jer su čuvali stražu u Stražicama i po malo vojevali sa Turcima. U osvojenoj Bosni, Turci su zatekli ratare i stočare pravoslavne i katoličke vere. Ratare su raspoređivali u timare i hasove, i bili su prevođeni u raju koja je plaćala obaveze na zemlju u naturi. Stočarsko stanovništvo, koje su Turci nazivali Vlasima, nije bilo trajno nastanjeno na određenoj teritoriji, i plaćalo je porez u Filuriji (dukatima). U turskim defterima piše da su u nahiji Zmijanje stanovnici plaćali filuriju u iznosu od 150 akči i da su imali povlastice filuridžija. Drugi izvori navode da je stanovništvo Zmijanja, u opštini Omaška, plaćalo godišnju filuridžiju od jednog dukata. Zbog načina plaćanja, može se sa sigurnošću tvrditi da su ove prostore naseljavali stočari. Neki istraživači iznose činjenice da je Zmijanje vazda imalo svoju vlastitu zemlju i izvesnu autonomiju i da stanovnici sa ponosom ističu da su starovnici i svojaci od postanja. Stanovništvo Zmijanja je u turskim defterima upisano po imenima oca, mada su u nekim selima već bila formirana prezimena, kao što su Vranješ u Dujakovcima, Marić i Radonjić u Bočcu i Radonjić u Krupi na Vrbasu. Neki istraživači navode da je posle pada Jajačke banovine 1528. godine bilo znatno doseljavanje stanovništva iz Hercegovine, kao i početkom 19. veka sa tromeđe Dalmacije, Bosne i Like. To potvrđuju istraživanja zasnovana na predanju meštana. Prema drugim pisanim dokumentima ovaj prostor je naseljen u 16. veku srpskim stočarima iz Stare Raške, Hercegovine, Zete i Istočne Bosne.

Posle 1878. godine, za vreme austrougarske okupacije, Krupa na Vrbasu ulazi u sastav Banjalučkog okruga, koji se delio na manje administrativno-teritorijalne jedinice, kotare (srezove). Austrougarskim popisom iz 1910. godine, Krupa na Vrbasu je organizovana kao seoska opština u sastavu seoskog kotara Banja Luka. Osim teritorijalnih promena, austrougarska okupacija doprinela je pogoršanju socijalno-ekonomskih prilika. Nerešeni agrarno-feudalni odnosi na selu doveli su do toga da je seljak i dalje bio kmet, koji je davao zemljoposedniku trećinu, a državi desetinu, ili slobodan seljak sa malo zemlje. U Banjalučkom kotaru,od 95 katastarskih opština, samo u Lokvarima nije bilo kmeta.^[16]

Nakon Prvog svetskog rata, stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, administrativno-teritorijalnom podelom na oblasti, Krupa na Vrbasu je pripala Banjalučkom seoskom kotaru (srezu) u Vrbaskoj oblasti. Zakonom iz 1929. godine, kada je Bosna i Hercegovina podeljena na četiri banovine, Drinsku, Vrbasku, Zetsku i Primorsku, Krupa na Vrbasu ulazi u sastav Vrbaske banovine, čije je sedište bilo u Banjoj Luci.

U socijalističkom periodu, Krupa na Vrbasu u mreži naselja Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine, sve do ukidanja statusa opštinskog centra 1963, imala je istaknuto mesto u mreži njenih naselja sa centralnim funkcijama lokalnog nivoa.^[17]

Kretanje ukupnog stanovništva Krupe na Vrbasu je rezultat međusobnog uticaja prirodnog priraštaja, sa jedne, i mehaničkog odliva stanovništva, sa druge strane. U demografskom razvoju Krupe na Vrbasu uočljive su tri glavne karakteristike koje su međusobno povezane. Prva, kontinuirani porast od oslobođenja od Turaka do šezdesetih godina 20. veka, kada apsolutni prosečni godišnji porast stanovništva iznosi 26,3 stanovnika, druga, stalno smanjenje seoske populacije, počev od sedamdesetih godina 20. veka, kada je stanovništvo umanjeno za više od dva puta, i naglašeno negativni razvoj (demografski, fizionomski i funkcionalni) sa izraženom transformacijom klasičnog (naturalnog) sela i seljaštva u selo i seljaštvo sa elementima tržišne orijentacije, naročito posle Drugog svetskog rata.

Prirodni priraštaj stanovništva pokazuje jasno prepoznatljivo smanjenje, koje proizilazi iz opadanja broja rođenih i znatne učestalosti smrtnosti. U Krupi na Vrbasu je 2003. godine bilo rođenih 12, a umrlih 24, za razliku od 1979. godine, kada je rođenih bilo 34, a umrlih 17.^[18]

Etničke odlike stanovništva Krupe na Vrbasu odlikuje homogenost i istorijski kontinuitet dugovremene srpske naseljenosti. Tokom mnogobrojnih istorijskih događaja kojima je stanovništvo naselja bilo zahvaćeno, etnički sastav se nije bitnije menjao. U vreme turske okupacije na teritoriji Zmijanja je popisano pravoslavno stanovništvo, a islamizacija je zabeležena samo u pojedinim slučajevima, i to, u selima Banjica, Stražice i Crljeni. Za vreme austrougarske okupacije, stanovništvo je u popisima iskazano po verskoj pripadnosti. Versku strukturu stanovništva Krupe na Vrbasu i okolnih naselja karakteriše dominantna zastupljenost žitelja pravoslavne veroispovesti. Stanovništva muslimanske veroispovesti je najviše bilo u Aginom Selu i Bočcu, a katoličke u Rekavicama, koje se uglavnom raselilo, pre i posle ratnih sukoba u Bosni i Hercegovini devedesetih godina 20. veka. Neposredno po uspostavljanju austrougarske vlasti, u Šematizmu Mitropolije dabrobosanske za 1883. godinu, u opisu manastira Krupa se nalazi podatak da u blizini manastira žive pravoslavni Srbi i 15 muhamedanskih kuća. Do Drugog svetskog rata, osim pravoslavnih Srba, u naseljima Bočac, Agino Selo i Krupa na Vrbasu, živeli su i muslimani koji su odseljeni, najviše u Banju Luku.^[19]

Sastav stanovništva – naselje Krupa na Vrbasu
	2013.[20]	1991.[21]	1981.[22]	1971.[23]	1961.
Ukupno	1 239 (100,0%)	1 858 (100,0%)	2 133 (100,0%)	2 490 (100,0%)	2 952 (100,0%)
Srbi	1 219 (98,39%)	1 826 (98,28%)	1 974 (92,55%)	2 456 (98,63%)	–
Neizjašnjeni	7 (0,565%)	–	–	–	–
Hrvati	6 (0,484%)	7 (0,377%)	5 (0,234%)	13 (0,522%)	–
Nepoznato	3 (0,242%)	–	–	–	–
Ostali	2 (0,161%)	10 (0,538%)	8 (0,375%)	10 (0,402%)	–
Jugosloveni	1 (0,081%)	14 (0,753%)	137 (6,423%)	–	–
Muslimani	1 (0,081%)	–	–	–	–
Bošnjaci	–	1 (0,054%)1	7 (0,328%)1	10 (0,402%)1	–
Crnogorci	–	–	2 (0,094%)	–	–
Slovenci	–	–	–	1 (0,040%)	–

1. ¹ Na popisima od 1971. do 1991. Bošnjaci su popisivani uglavnom kao Muslimani.

U selu su 2005. godine živeli rodovi, Pavlovići, pet kuća i slave Jovanjdan, Amidžići, 20 kuća i slave Nikoljdan, Čenići, dve kuće i slave Jovanjdan, Anđelići, tri kuće i slave Jovanjdan, Bojanići, 20 kuća i slave Stevanjdan, Lekići, jedna kuća i slavi Stevanjdan, Tešanovići, 23 kuće i slve Stevanjdan, Ercegovi, dve kuće i slave Lučindan, Stanetići, dve kućei slave Jovanjdan, Prosani, dve kuće i slave Markovdan, Krupljanini, tri kuće i slave Nikoljdan, Đurđevići, tri kuće i slave Časne verige, Ljuboje, dve kuće i slve Đurđevdan, Galešići, četiri kuće i slave Nikoljdan, Kovačevići, sedam kuća i slave Đurđevdan, Stančevići, 10 kuća i slve Svetog Vilimpiju, Prolići, dve kuće i slve Miholjdan, Kneževići, jedna kuća i slevi Stevanjdan, Devići, četiri kuće i slave Jovanjdan,^[24] Popovići, četiri kuće i slave Jovanjdan, Čubrilovići, 17 kuća i slave Nikoljdan, Šamare, 15 kuća, 12 slave Stevanjdan a tri Jovanjdan, Injci, sedam kuća i slave Vasiljdan, Malbašići, devet kuća i slave Jovanjdan, Malčići, tri kuće i slave Jovanjdan, Mijići, 14 kuća, 13 slave Đurđevdan a jedna Nikoljdan, dve familije Blagojevića, 10 kuća, devet slave Đurđevdan a jedna Mratindan, Vranješevići, pet kuća i slve Đurđevdan, Vranješi, tri kuće i slave Đurđevdan, Jekići, tri kuće i slave Stevanjdan, Vukojevići, jedna kuća i slavi Jovanjdan, Orozi, dve kuće i slave Časne verige, Orozovići, osam kuća i slave Časne verige, Peulje, 12 kuća i slave Stevanjdan, Grbići, četiri kuće i slave Đurđevdan i Stevanjdan, Tarlaći, četiri kuće, tri slave Markovdan a jedna Nikoljdan, Lakići, jedna kuća i slavi Nikoljdan, Novakovići, dve kuće i slave Stevanjdan, dve familije Vidovića, 11 kuća, šest slave Jovanjdan a pet Stevanjdan, Vučići, tri kuće i slave Jovanjdan, Šarac, jedna kuća i slavi Stevanjdan i Časne verige, Simići, jedna kuća i slavi Stevanjdan, Škorići,jedna kuća i slavi Jovanjdan, Stanojčići, tri kuće i slave Nikoljdan, Ristići, 11 kuća i slave Nikoljdan, Lukendići, šest kuća i slave Jovanjdan, Serdari, pet kuća i slave Časne verige, Dragići, jedna kuća i slavi Đurđevdan, Antonići, jedna kuća i slavi Časne verige, Perići, jedna kuća i slavi Jovanjdan, Rađevići, 10 kuća i slave Jovanjdan, Podraščani, jedna kuća i slavi Časne verige, Šormazi, dve kuće i slave Nikoljdan, Ilići, 14 kuća i slave Markovdan, Šorde, jedna kuća i slavi Nikoljdan, Tovilovići, 14 kuća i slave Markovdan, Strike, 15 kuća i slave Đurđevdan, Pejići, devet kuća i slave Đurđevdan, Čekići, dve kuće i slave Jovanjdan, Milovanovići, jedna kuća i slavi Časne verige,^[25] Kovjenići, jedna kuća i slavi Stevanjdan, Mihajlovići, 12 kuća i slave Stevanjdan, Malići, jedna kuća i slavi Nikoljdan, Duceni, 15 kuća i slave Đurđevdan, Vučenovići, sedam kuća i slave Jovanjdan, Šutići, dve kuće i slave Jovanjdan, Bilići,jedna kuća i slavi Časne verige, Milanovići, jedna kuća i slavi Jovanjdan, Tešići, pet kuća i slave Đurđevdan, Čivčići, tri kuće i slave Đurđevdan, dve familije Vukovića, tri kuće, dve slave Nikoljdan a jedna Đurđevdan, Krčmari, četiri kuće i slave Markovdan i Đurđevdan, Stupari, jedna kuća i slavi Časne verige, Mijatovići, jedna kuća i slavi Jovanjdan, Trožići, jedna kuća, Milašinovići, jedna kuća i slavi Miholjdan, Banjci, jedna kuća, Makivići, jedna kuća i slavi Vasiljdan, Skakavci, jedna kuća, Uletilovići, jedna kuća i slavi Nikoljdan, Matijevići, jedna kuća i slavi Đurđevdan i Popadići, jedna kuća i slavi Stevanjdan.

U zaseoku Ledenice su živele dve familije, Mišići, doseljeni iz Rekavica, koji su se raselili, i Pipići, koji su biološkim putem ugašeni, a u Racunama, Mijići, koji su se raselili. Do Drugog svetskog rata u Krupi na Vrbasu je živela muslimanska porodica Džanića.^[26]

Starosedelačkom stanovništvu pripadaju familije Ljevari, Ercegovi, Prosini, Ljuboje, Galešići, Kovačevići, Kneževići, Devići, Malbašići, Marinkovići, Jekići, Vučići, Vukovići, Stanojčići, Lukendići, Serdari, Antonići, Čekići, Tešići, Bojanići, Blagojevići, Tešanovići, Vranješevići, Vranješi, Peulje, Ristići, Duceni, Tovilovići, Strike, Stančevići, Mijići, Vidovići, Rađevići, Pejići, Mihajlovići i Stupari.^[27]

Najstariji period doseljavanja stanovništva u Krupu na Vrbasu je vreme turske vladavine. Osnovni razlozi doseljavanja u ovoj fazi društvene istorije, po predanju, su ubistva bega, u pojedinim slučajevima zbog bolje zemlje (šume, plodne zemlje i bogatih pašnjaka) ili zbog vode. Mnoge familije su prvobitno naseljavale nepristupačne terene, u blizini šuma, koji su im služili kao skrovišta u slučaju zuluma. Za vreme turske vlasti doseljeni su Pavlovići (Dabrac kod Mrkonjić Grada), Amidžići (Dragoraj kod Ključa), Đurđevići (Trijebovo kod Mrkonjić Grada), Čubrilovići (Crna Gora), Šamare (okolina Zadra), Injci (Kola, gde su došli iz Bosanskog Grahova), Orozi i Orizovići (Bočac), Šormazi (Šipovo), Čenići (Dalmacija), Anđelići (Crna Gora), Ilići (Hercegovina) i Krčmari (Karanovac). Posle oslobođenja od Turaka Lekići (Trijebovo), Krupljanini (Krmine), Grbići (Rekavice), Tarlaći (Mrkonjić Grad), Vučenovići (Bočac), Malčići (Rekavice), Popovići (Krmine), Prolići (Trijebovo), Šutići (Mlinište kod Mrkonjić Grada), Čivčići (Surjan kod Mrkonjić Grada) i Makivići (Krmine, poreklom iz Lusića), a nakon Drugog svetskog rata Stanetići (Krmine), Blagojevići (Mratindan, došli iz Rekavice), Vukojevići (Rekavice), Lakići (Rekavice), Novakovići (Agino Selo), Vidovići (Jovanjdan, došli iz Krmina), Šarci (Sokolac kod Šipova), Simići (Bregovi kod Kneževa), Škorići (Agino Selo), Dragići (Surjan), Šorde (Rekavice), Milovanovići (Lijevče polje), Kovjanići (Bočac), Malići (Rekavice), Bilići (Šehovci kod Mrkonjić Grada), Milanovići (Agino Selo), Vukovići (Đurđevdan, došli iz Šehovaca), Mijatovići (Agino Selo), Trožići (okolina Sanskog Mosta), Milašinovići (Dobrnja), Banjci (Ključ), Skakavci (Foča), Uletilovići (Bočac), Matijevići (došli 1999. godine), Perići (Surjan), Podraščani (Šehovci) i Popadići (Krmine).^[28]

Po funkcionalnom kapacitetu i prostornom dometu svojih spoljnih funkcija, Krupa na Vrbasu predstavlja funkcionalno čvorište većeg značaja, koje svojom konvergentnom i divergentnom gravitacijom objedinjuje i povezuje mnogobrojna naselja u okruženju, od kojih se stepenom povezanosti ističu seoska naselja koja su do 1963. godine činila njeno administrativno-upravno područje.^[29]

Krupa na Vrbasu je 2008. imala tri privatna ribnjaka (kalifornijske i potočne pastrmke, šarana i proizvodnju ribljeg mlađa), dve privatne firme za proizvodnju jaja, osnovane 1998. i 2001. godine, svinjogojnu farmu, osnovanu 1996/97. i veterinarsku ambulantu, koja je počela sa radom pedesetih godina 20. veka. Ranije je radila Zemljoradnička zadruga Čemernica, koja je bila smeštena u zadružnom domu, a do početka devedesetih godina 20. veka u Krupi na Vrbasu su radile dve prodavnice Agroprometa iz Banje Luke i robna kuća Krupa. Industrijski razvoj baziran je na postojanju više manjih privatnih preduzeća, kao što su za proizvodnju rasvetnih i grejnih tela Vigmelt (osnovano 1981. kao zanatska radionica koja se bavila elektro-instalaterskim i bravarskim radovima) i pilana Manja. Do početka devedesetih godina 20. veka radio je pogon banjalučke fabrike obuće Bosna, formiran 1979. Takođe, postojala su dva privatna preduzeća, za eksploataciju drveta, otvoreno 1892, i preradu drveta Milan Jovanović. Avgusta 2005. godine, u završnoj fazi je bila izgradnja livnice.

Tradicionalno zanatstvo u Krupi na Vrbasu činili su mnogi zanati (vodeničarski, kovački, samardžijski, kačarski i drugi) koji su vremenom iščezli i ustupili svoje mesto novim.^[30] Ranije su bili brojni kovači, familija Boajnića je od davnina poznata kovačka porodica. Oni su imali kovačku radnju još u reme turske okupacije. Do pedesetih godina 20. veka, u zaseoku Polje, radila je kovačka radnja Antonija Bojanića, a 2008. radila je kovačka radnja Vasa Bojanića, u zaseoku Ledenice. Manja kovačnica je postojala u Racunama, u vlasništvu Semeuna Tešanovića, koja je prestala sa radom osamdesetih godina 20. veka. Po predanju, na reci Krupi, muslimanske porodice Džanići, Smajlagići i Đumišići su imali vodenice (klinove), a Muhamed Džanić je imao i svoj han, kafanu i trgovinu.

Nosioci razvoja trgovine su više privatnih radnji, šest prodavnica, benzinska stanica Parma Trend, pčela sa radom 2000. godine, kao i stočna pijaca, koja se održava pazarnim danom - subotom, na mestu Pjeskulja, kod zaseoka Ledenice.

Krupa na Vrbasu, po ukidanju statusa opštinskog centra, transformisana je u administrativno-upravni centar manjeg značaja - sedište mesne kancelarije, koja obuhvata naselja Krupa na Vrbasu i Krmine. U vreme postojanja opštine, u naselju je bio katastar, omladinski dom, biblioteka, pekara, poslastičarnica i drugi objekti.

Naselje ima dve osnovne škole, osmorazrednu „Vojislav Ilić”,^[31] ranije „Rada Vranješević”, koja je počela sa radom 1906. godine, i četvororazrednu u zaseoku Ledenice, koja je otvorena šezdesetih godina 20. veka. U ovoj školi, osim učenika iz Krupe na Vrbasu, osnovno obrazovanje stiču i đaci putnici iz Krmina i Rekavica. Početkom devedesetih godina prestala je sa radom, zbog manjka učenika, četvororazredna škola u Racunama, koja je osnovana početkom šezdesetih godina 20. veka. Takođe, naselje poseduje poštu, privatno komunalno preduzeće Ekoeurotim, koje je osnovano 2004. godine, auto perionicu, frizerski salon, zdravstvenu ambulantu, koja radi od pedesetih godina 20. veka, apoteku, otvorenu šezdesetih godina 20. veka i udruženje Zavičajno vrelo, osnovano 1998. godine.^[11]

Na slapovima Krupe se od 1999. godine održava Međunarodna vajarska kolonija Krupa, kojoj prisustvuje veliki broj posetilaca. Na sedmoj Koloniji, održanoj avgusta 2005. godine, učestvovali su umetnici iz 11 zemalja (Meksika, SAD, Francuske, Nemačke, Italije, Bugarske, Mađarske, Srbije i Crne Gore, Republike Makedonije, Hrvatske i Japana). Glavni organizator Međunarodne kolonije je banjalučki Klub umjetnika, a pokrovitelj manifestacije je grad Banja Luka. Jedan od proizvoda ove kolonije je spomenik banu Milosavljeviću, koji je postavljen u centru Banja Luke.

Oktobra 2004. godine na slapovima Krupe je održana prva manifestacija Povratak selu, čiji su organizatori Turistička organizacja Banje Luke, Centar za razvoj i unapređenje sela i mesna zajednica u Krupi na Vrbasu. Krupa na Vrbasu je bila domaćin od 7. do 10. jula 2005. godine Evropskog prvenstva u raftingu Banja Luka—Vrbas 2005, kada je za potrebe takmičara urađen kamp na ušću reke Krupe u Vrbas, dovedena struja, voda i ulična rasveta od škole do ušća Krupe.

Krupa na Vrbasu je 2008. imala pet manjih ugostiteljskih objekata (Ranč, Sanu, Oskar, Ada i Miha), dva restorana (Kanjon i Krupske vode) i roštiljnicu Čukura.^[31]

Prostor Krupe na Vrbsau je naseljen još od paleolita. Iznad vrela Krupe, nalazi se Strikina pećina, u kojoj su pronađeni paleolitski tragovi ljudske naseljenosti, kao i pod Vranovinom i u srednjem toku reke Krupe. Na mestima Lipik i pod Grebenom, utvrđeno je postojanje praistorijskog naselja iz eneolita (lasinjska kultura). Isto su pronađeni u zaseoku Racune na lokalitetu Gradina, ostaci praistorijske gradine iz bronzanog ili gvozdenog doba. Na ovom mestu su otkopavanjem pronađeni zidovi od maltera, za koje se pretpostavlja da su ostaci stražarnice koja se nalazila na putu kroz zaseok Racune u rimsko doba. Materijalni ostaci iz rimskog doba su utvrđeni i na Gradini, kod kuća Strika, u zaseoku Polje, i iz bronzanog i gvozdenog doba, kod rodovskih kuća Peulja. Po predanju, u zaseoku Racune, postoje ostaci starog druma koji meštani nazivaju put Marije Terezije. Sa obe starne druma, na lokalitetima Mramorje (kod vrela Salakovica) i Čatrnja (južno od vrela Begovac), nalaze se nekropole stećaka iz srednjeg veka, koje je mesno stanovništvo koristilo kao građevinski kamen. Kod vrela Begovac, po kazivanju meštana, nalazio se stećak - mramor, pored koga je Marija Terezija ostavila kola puna dukata. Po verovanju, u stećcima, naročito oni koji su bili ispisani, nalazilo se zakopano blago, zbog čega su mnogi stećci vremenom nestali.^[32] Pretpostavlja se da je kod pomenutih lokaliteta postojala rimska etapna stanica - Aemate (Lamatis), koju su neki istraživači locirali na mestu Bunari, u Gornjem Ratkovu, na putu Sitnica—Banja Luka. Od vrela Begovac, put je prolazio pored srednjovekovne nekropole stećaka na lokalitetu Mramorje, u blizini izvora Salakovice, zatim pored Gradine u Peuljama, do izvora Ljeskovica, pa se u Ledenicama račvao za sela Kola i Rekavice.

Iz srednjeg veka su lokaliteti Mlinovi, gde se veruje da je postojalo naselje, i Zidine, gde su pronađeni nadgrobni spomenik i ostaci crkve. Kod pravoslavne crkve Svetog Ilije nalazi se stećak (dimenzije 220×140×55 cm) u obliku sanduka (severozapad—jugoistok), ukrašen astralnim znacima (krst, polumesec u krugu i rozeta), a u prošlosti je bila nekropola sa više stećaka.

Iznad kanjona Tijesno, na strmim liticama nalaze se ostaci srednjovekovnog grada Grebena, koji je zaštićeno kulturno dobro, a sastoji se iz tri stepenasto poređana dela. Ovaj grad se prvi put u pisanim dokumentima pominje 1192. godien, koji je kasnije bio u posedu Hrvatinića, Vukčića i Nelipića. U Prijezdinoj povelji iz 1287. godine, uz grad Greben navodi se selo Sepuna (Žepina) koje je Milan Karanović, ubicirajući naselja iz povelje, locirao na teritoriji današnje Krupe na Vrbasu, uz samu reku Krupu. Smatra se da je Greben bio u posedu Ugarske, jer ga je kralj Ljudevit I 1374. podelio braći Budislavu i Gregoru Kurjakoviću. Prema pojedinim pisanim izvorima grad Greben je 1385. godine bio u vlasništvu Vukca Hrvatinića, koji ga je preuzeo od Ugara. Greben je 1464. godine, zajedno sa drugim gradovima u dolini Vrbasa, predstavljao odbrambeni sistem Jajačke banovine, u kome je 1480. logorovao ugarski kralj Matija Korvin. Godine 1527. Greben osvajaju Turci, ali se ne zna da li im je služio kao vojna utvrda.

Nedaleko od Grebena nalazi se manastirski hram Svetog Ilije, za koji se pretpostavlja da potiče iz 13. veka. U nekim dokumentima se nalazi da je manastir sagrađen između 1286. i 1296. godine, u doba vladavine kralja Milutina, a po predanju je zadužbina Stefana Nemanje.^[33] Manastirska crkva (južni deo porte) smeštena je na nekropoli stećaka, od kojih su dva ukrašena astralnim znacima. Na osnovu arheoloških iskopavanja, smatra se da je nekropola starija od crkve. Postoje indicije da su manastir Krupu u Dalmaciji osnovali kaluđeri iz manastira Krupe na Vrbasu. Od pada Jajačke banovine 1527/28. godine, pa sve do 18. veka o manastiru nema pisanih tragova, osim beleške nepoznatog nemačkog putopisca koji navodi opusteli pravoslavni manastir Krupu na Vrbasu. Po predanju, pragove sa zapadnih i južnih vrata crkve i jednu ploču sa natpisom Turci su iskoristili za podizanje neke džamije. Hram je obnovio 1889. godine, uz dozvolu austrijskih vlasti, mitropolit Sava Kosanović. Početkom Drugog svetskog rata, 1941. godine, hram je bio zapaljen, kada su izgoreli i manastirski konaci, a neko vreme je služio oslobodiocima kao bunker i mitraljesko gnezdo. Hram je obnovljen 1964. godine, a Zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine ga je 1970. godine proglasio kulturnim dobrom. Postoji mogućnost da je crkva Svetog Ilije do 16. veka bila franjevački samostan, jer su pojedini istraživači srednjovekovne sakralne arhitekture konstatovali postojanje katoličke crkve u Krupi na Vrbasu, kao i Grebensku kustodiju u sastavu Bosanske vikarije u 14, 15. i 16. veku.^[34] O prisustvu Grebenske kustodije i franjevačkog samostana u Grebenu, ukazuju i povelje iz 1374. i 1375. godine, kao i pisani izvori, da su u Grebenu vršene prepiske sa rimskim papom Pijom II, ali i da je papa Pavle II 1469. godine odredio grebenski samostan kao sigurno mesto u kome će biti smeštene crkvene vrednosti koje su vratili od Turaka.

U zaseoku Polje, kod kuća Tovilovića, na lokalitetu Rastik, nalazi se stara crkva brvnara posvećena Svetom Nikoli. Pisana dokumenta o gradnji crkve ne postoje, sem zabeleženog predanja sveštenika Bogdana Vranješevića. Prema tom predanju, hram je podignut 1735, a osvešten 1752. godine od strane crnogorskog vladike Janičija. O gradnji crkve postoje dva narodna verovanja, da su Turci, na lokalitetu Spasovine, odredili da se crkva podigne, ali su meštani preko noći preneli građu na današnje mesto, pa su javili Turcima da je crkva prešla (preletjela), a po drugom da su Turci branili da se podigne hram, ali je beg Đumišić dozvolio svojim kmetovima da naprave hram i da je on dao dukate za gradnju. Takođe, po predanju, na mestu današnje crkve brvnare u prošlosti je postojao hram, jer je prema meštanima crkva stara 500 godina. Crkva je napravljena od hrastove građe (dužine 8,3 м, a širine i visine 6 м). Prilikom gradnje jedno od brvana usekla je i otesala devojka iz familije Strika. Nakon određenog vremena sva brvna su oštećena, a jedino je to ostalo celo. U crkvi je sačuvano Jevanđelje, štampano u Moskvi 1778. godine. Crkva je pokrivena limom, a do pedesetih godina 20. veka krovni pokrivač je bio od šindre. Crkva brvnara je kulturno dobro.

Iz vremena turske vladavine, u narodu su ostala sećanja na čardak, gde se davala begu trećina, i han, vlasništvo muslimanske porodice Džanići. Po predanju, na lokalitetu Mijića Gozd, u zaseoku Ledenice, su se nalazile livnice, jer su prilikom kopanja okolnog zemljišta meštani pronalazili nekakve metalne odlivke.

Na reci Krupi se nalazi devet vodenica (Racunski, Ristića, Vranješevića, Rađevića, Blagojevića, Vidovića, Strikin, Tešanovića mlin i mlin Rupanjac, sa dva vitla). Do 1998. godine samo je jedna vodenica radila, a 2008. je pet bilo u funkciji. Najstariji je Blagojevića mlin, koji je, po predanju, postojao i u tursko doba.^[35] U Šematizmu Mitropolije dabrobosanske iz 1883. godine, zabeležena su dva mlina valjarice od Hadži Abitage Đumišića i njegovog brata iz Banje Luke. Današnje vodenice na reci Krupi izgrađene su između dva svetska rata. Tokom devedesetih godina 20. veka tri vodenice su porušene. Do četrdesetih godina 20. veka sve vodenice su bile pokrivene šindrom, a danas limom. Po svojoj autentičnosti značajna je vodenica u Ducanima, u zaseoku Seredžanska mala, a vodenica poznata kao Poredovnički mlin, pravljena četrdesetih godina 20. veka, ima dva vodenična kamena.^[24]

Neposredno posle Drugog svetskog rata, kada ulazi u sastav Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine, Krupa na Vrbasu je sedište istoimenog mesnog odbora, površine 9.257 hektara, sa dva naselja, Krmine i Krupa na Vrbasu, koji je pripadao okrugu Banja Luka.^[36] Posle ukidanja mesnih narodnih odbora, koji su predstavljali najniže administrativno-teritorijalne jedinice, formirana je pedesetih godina 20. veka opština Krupa na Vrbasu, sa sedištem u istoimenom naselju,^[37] kao deo sreza Banja Luka. Ona je prostorno objedinjavala i povezivala sedam naselja, Agino Selo, Bastasi, Bočac, Jagare, Krmine, Krupa na Vrbasu i Ljubačevo, s tim što su naselja Jagare i Bastasi ušli u novoformirani administrativno-upravni i teritorijalni sklop opštine Banja Luka.

Pre ukudanja, opština Krupa na Vrbasu, sa istoimenim centrom, imala je naselja: Agino Selo, Bočac, Dobrnja, Dujakovci, Kola, Krmine, Krupa na Vrbasu, Lokvari, Lusići, Ljubačevo, Pavići, Rekavice, Stričići i Šljivno. Teritorija opštine, koja je imala površinu 466 км², je nepravilnog oblika, sa dužom stranom u meridijanskom pravcu. Nepravilnost oblika teritorije opštine duž južne granice uslovljena je prostornim uvlačenjem opštine Mrkonjić Grad, između atara Bočca i Aginog Sela, na istoku, i atara Dujakovaca, Lokvara, Lusića i Krupe na Vrbasu, na zapadu. Najsevernija tačka opštine nalazila se u ataru Kola, prema Donjim Kolima, najjužnija u ataru Bočca, prema Baljvinama u opštini Mrkonjić Grad, najistočnija u ataru Aginog Sela, prema Čukovcu i Rađićima u opštini Kneževo, a najzapadnija u ataru Pavića, prema Gornjem Sokolovu u opštini Ribnik, i Hazićima u opštini Oštra Luka. Ukupna dužina granica opštine iznosila je oko 120 км^[38] (severna oko 25 км, istočna oko 25 км, južna oko 30 км i zapadna granica oko 40 км).^[39] Opština Krupa na Vrbasu je ukinuta 1963. godine, a naselja koja su bila u njenom sastavu pripojena su tada novoformiranoj opštini Banja Luka.^[40]

Vikend naselje Slapovi na reci Krupi se nalazi u ataru Krupe na Vrbasu. Locirano je na dolinskim stranama reke Krupe, sa desne strane asfaltnog puta za zaseok Ledenicu 2 км od magistralnog puta Banja Luka—Jajce. Prostire su u visinskoj zoni od 220 do 280 м i fizionomski je sraslo sa zaseocima Polje i Ledenice. Do devedesetih godina 20. veka u vikend naselju su se nalazile dve vikendice, da bi intenzivna izgradnja vikend kuća počela od 1998. godine.^[41] U Krupi na Vrbasu je 2005. godine bilo 24 vikendica, od kojih su 17 bile u sklopu vikend naselja Slapovi na reci Krupi, dok su ostale (pojedinačne ili usamljene) razmeštene u svim delovima atara. Vikend naselje se odlikuje dobrom komunalnom uređenošću. Tokom 2001. godine asfaltiran je put, uvedena ulična rasveta i lokalni vodovod. Kuće u vikend naselju su uglavnom prizemne i jednospratne, ređe višespratne, sa krovom na dve vode ili izlomljenim krovovima. Dvorišta se razlikuju po veličini, sadržajima i uređenosti, sa trotoarima popločanim kamenom, travnjacima i ukrasnim zelenilom.^[42]

• 
  Manastir Krupa na Vrbasu
• 
  Crkva Svetog Ilije u Krupi na Vrbasu
• 
  Slapovi reke Krupe
• 
  Geološka formacija poznata kao Kameni most u blizini Krupe na Vrbasu
• 
  Slapovi reke Krupe u blizini Krupe na Vrbasu
• 
  Krupa na Vrbasu
• 
  Mostić preko Krupe
• 
  Slapovi

• FK Krupa
• Manastir Krupa na Vrbasu
• Tvrđava Greben
• Grad Banja Luka
• Banjalučka regija

• Gatarić, Dragica R. (2008). Krupa na Vrbasu i naselja u njenoj okolini: antropogeografska proučavanja. Beograd. 

• Krupa na Vrbasu turizamrs.org
• Krupa na Vrbasu banjaluka.rs.ba
• Krupa na Vrbasu politika.rs
• Slapovi Na Krupi upoznajsrpsku.com