gjak

   

Wikipedia ka një artikull për fjalën:

Gjak

gjak m.

1. Lëng i kuq që qarkullon në trupin e njeriut e të kafshëve për të çuar ushqim e oksigjen në të gjitha qelizat, për shkëmbimin e lëndëve, për mbrojtjen e organizmit etj. Gjak i ngrohtë. Gjak i kuq (i zi). Gjak i mpiksur. Gjaku i arterieve (i venave). Pika (bula) gjaku. Njolla gjaku. Rrëke (curril) gjaku. Rruazat e gjakut. Enët e gjakut. Qarkullimi i gjakut. Grupi i gjakut. Kafshë me gjak të ftohtë. I larë në gjak. Pikon (kullon, rrjedh) gjak. Ndalon gjakun. I shkon gjak. I plasi gjaku. I doli (i rrjedh) gjak nga hundët (nga veshët). I futën (i dhanë, i shtinë) gjak. I morën (i hoqën) gjak. Dhuroj gjak. Ngjyrë gjaku e kuqe e ndezur. T'u bëftë gjaku ujë! mallk. vdeksh! T'u bëftë gjak e dhjamë! ur. të bëftë mirë!
2. vet. ~RA, ~RAT. Njolla gjaku, pika gjaku që kanë rrjedhur. Fshiu gjakrat.
3. fig. Afri e ngushtë që vjen prej një paraardhësi të përbashkët, farefisni; njerëzit që kanë një afri të tillë, fis, farefis, i afërm; etnogr. lidhje farefisnie nga ana e babait. Lidhje gjaku. Afri gjaku. Njerëz të një gjaku. Jemi (biem) gjak me të. Janë gjak e gjiri. I shkon për gjak e ka në fis.
4. fig. Prejardhje e përbashkët e njerëzve nga një popull, nga një kombësi a komb. Ka gjak shqiptari. Është shqiptar prej gjaku. Bashkatdhetarët tonë të një gjaku. Gjaku s'bëhet ujë. fj. u. nuk mund të mohohen a nuk mund të zhduken lidhjet e afërta.
5. fig. Luftë a punë e rëndë me shumë mundime e sakrifica për të arritur diçka; ajo që arrihet me një luftë a punë të tillë. Është gjaku i popullit. E fituan me gjak. E ka marrë me gjak.
6. fig. Luftë a përleshje me shumë të vrarë; vrasje në masë e njerëzve, gjakderdhje. Kërkonin gjak. Shtypin (mbytin) me gjak. I etur për gjak. keq. Është bërë gjak i madh. Pa gjak. Tokë e larë në gjak vend ku janë bërë përleshje të përgjakshme.
7. veter. Gjakëz. E zuri gjaku. I ra gjaku.
8. vet. ~RA, ~RAT bised. Të përmuajshmet e grave.
9. përd. mb. I gjakosur. E kish këmbën gjak. U bë gjak.
10. përd. mb. Shumë i kuq. I kish duart gjak. I janë bërë faqet gjak i janë skuqur shumë.
11. përd. ndajf. Shumë (për shkallën më të lartë të ngjyrës së kuqe të ndezur). Gjak i kuq.

• Iu avullua gjaku shih tek AVULLOHEM. Bëri gjak theri një kafshë a një shpend. E bëri gjak (mish e gjak) e përvetësoi thellë diçka. U bënë gjak (mish gjak) u bashkuan fort, u shkrinë, u bënë njësh. I buçet gjaku është gati të shpërthejë për të bërë diçka, sa mezi e përmban veten, zien përbrenda. Derdh gjak shih te DERDH. Ka derdhur gjakun shih te DERDH. Është derdhur gjak shih te DERDHEM. I ftohu (i uli, i shoi, i shtroi, i zbuti) gjakrat i qetësoi njerëzit që ishin duke u zënë a duke u grindur ashpër me fjalë, bëri që t'u bjerë zemërimi, qetësoi gjendjen. Iu ftoh gjaku i ra zemërimi, u qetësua. U ftohën (u ulën, u shuan, u shtruan, u zbutën) gjakrat u qetësuan njerëzit që ishin duke u zënë a duke u grindur ashpër me fjalë, u iku zemërimi, u ra inati; u qetësua gjendja. Ia ka futur në gjak diçka
• a) ia ka ngulitur diçka thellë, që të bëhet pjesë e pandashme e mendimeve dhe e ndjenjave të tij, ia ka bërë natyrë të dytë, ia ka bërë edukatë diçka;
• b) e ka bërë që të dojë a të dëshirojë tepër diçka. Me gjak të butë shih te BUTË (i,e). Me gjak (me gjykim) të ftohtë shih te FTOHTË (i,e). Me gjak të ndezur shih te NDEZUR (i, e). Me gjak të ngrirë shih te NGRIRË (i, e). Me gjak të nxehtë shih te NXEHTË (i, e). Gjak i ri shih te RI (i), RE (e). Me gjak të zemrës me gjithë zemër, me gjithë shpirt; shumë. Iu gjend gjak dikujt u tregua shumë i afërt për dikë, e ndihmoi në rrethana shumë të vështira, iu gjend pranë si shok e vëlla. Iu hollua gjaku u plak; u bë më i ndjeshëm ndaj të ftohtit a ndaj një sëmundjeje. I ka hyrë (i është futur) në gjak diçka i është bërë pjesë e pandashme e mendimeve dhe e ndjenjave të tij, i është bërë natyrë e dytë; e ka përvetësuar thellë diçka. I iku gjaku (nga fytyra)
• a) u zverdh krejt në fytyrë;
• b) u trondit shumë. Jap gjakun shih te JAP. E ka në gjak diçka
• a) e ka zakon të ngulitur, e ka veti a ves të ngulitur thellë;
• b) është pjesë e pandashme e mendimeve dhe e ndjenjave të tij, është natyrë e dytë e tij, është edukuar në atë mënyrë. E lanë (e lagën) me gjak luftuan shumë për diçka, e mbrojtën duke derdhur gjak për të. Me lak e me gjak shih te LAK,~U. I ngriu (iu pre, iu tremb) gjaku u frikësua, u tremb shumë, u tmerrua; u trondit. I lufton gjaku (zemra) shih te LUFTOJ. Nuk i mbahet gjaku nuk përmbahet dot, mezi duron. Me mish e me gjak shih te MISH,~I. Iu ndez (iu nxeh) gjaku u inatos, u zemërua, u nxeh shumë. I ndezi (i nxehu) gjakrat i nxiti për ta ashpërsuar grindjen a zënien, e acaroi gjendjen më tej. U ndezën (u nxehën) gjakrat filluan të zihen me fjalë të ashpra, u acarua gjendja. I ngriu gjaku dikujt shih të NGRIJ. I piu (i thithi) gjakun shih te PI. Kam pirë gjak me dikë shih te PI. Pikë e gjak shih te PIK/Ë,~A. Më piqet gjaku me dikë më puqet karakteri me dikë, më pjek ylli. Më prishi gjakun dikush shih te PRISH. Iu prish (iu turbullua) gjaku shih te PRISHEM. Nuk e prish gjakun (terezinë) shih te PRISH. I shkriu gjaku u qetësua, erdhi në vete, i iku tronditja a frika. I trazoi gjakun shih tek TRAZOJ. Pa u tharë (mirë) gjaku fill pas vrasjes së dikujt; pa kaluar shumë kohë nga një luftë, në të cilën kanë rënë shumë dëshmorë. U ka ujdisur gjaku shkojnë mirë njëri me tjetrin, u pajtohen mendimet e qëndrimet. Në valë të gjakut në moshë të re, në kohën e rinisë. Ka vënë gjak është shëndoshur. I vlon (i zien, i lëvrin) gjaku është plot gjallëri, ka shumë forca për të bërë diçka. Iu zbut gjaku dikujt iu ul zemërimi dikujt; u bë i urtë e i butë. E zuri gjaku
• a) i ra të fikët;
• b) shtangu në vend (pasi ka kryer një vrasje). Bën gurin e gjakut dikush e kthen mbarë e prapë, bën kiametin, bën hatanë, bën gazepin. I ka bërë gurin e gjakut e ka sfilitur, i ka marrë shpirtin. Iu bë gjaku (zemra) bozë shih te BOZ/Ë,~A. Iu bë gjaku mavi shih te MAVI. M'u bë gjaku ujë (lëng) shih tek UJ/Ë,~I. I ra (i vajti, i shkoi) gjaku te këmbët (në fund të këmbëve)
• a) u lodh shumë duke ecur ose duke qëndruar në këmbë;
• b) u tremb shumë. I ra gjaku në sy (në lëkurë) u mundua tepër, u lodh shumë. U derdh gjaku pellg shih te PELL/G,~GU. Ka hequr gjakun me të shih te HEQ. I hipi gjaku në fytyrë u skuq i tëri (nga zemërimi, nga inati etj.). I hipi (i kërceu) gjaku në kokë (në tru) u inatos, u zemërua shumë. Janë mish e gjak shih te MISH,~I. Ka gjak në fytyrë (në faqe) është i ndershëm, është njeri me cipë. E ka gjak në sy e urren shumë, e ka halë në sy. E kërkonin me gjak e me lak e kërkonin me gjaknxehtësi, e kërkonin me inat e me zemërim. I ka lyer (i ka bërë) duart me gjak ka vrarë dikë, ka marrë pjesë në një a në disa vrasje. Të merr gjak në vetull
• a) është trim i madh;
• b) është shumë i zoti. Deri në pikën e fundit të gjakut shih te FUNDIT (i,e). I pikon gjak shpata shih te SHPAT/Ë, ~A. I pikon syri gjak shih te SY,~RI. Më pikon (më kullon, më rrjedh) zemra gjak shih te ZEM/ËR,~RA. Ia solli gjakun në vend dikujt e qetësoi dikë, e solli në vete. Shkoi (u bë) gjaku gjer në gju shih te GJU,~RI. Shkojnë gjak e lak shkojnë shumë keq njëri me tjetrin, hahen e zihen vazhdimisht, kanë marrëdhënie shumë të acaruara. Shkoi (rrodhi) gjaku rrëke (lumë) shih te RRËKE,~JA. Vetëm gjaku i ndan dikush do të vritet patjetër, s'bëhet pa u vrarë njëri a tjetri (thuhet kur dy veta janë armiq për vdekje). I erdhi gjaku në vend u qetësua, i iku frika e madhe që kishte. S'i zë vend gjaku është i lëvizshëm, nuk rri i qetë në një vend. Ia zuri jetën (në) gjak ia bëri jetën të vështirë. S'i mbeti pikë gjaku (gjak) në fytyrë
• a) u zverdh shumë, u zbeh krejt;
• b) u tremb pa masë, u trondit shumë. Vajti (shkoi) gjaku deri në bark (deri në shalë) të kalit (deri në tra) shih te BAR/K,~KU. Bar gjaku bot. shih te BAR,~I I. Gur gjaku min. shih te GUR,~I. Gjak i bardhë anat. limfë. Lule gjaku bot. shih te LUL/E,~JA.

gjak m. vjet.

1. Armiqësi që shkaktohej ndërmjet familjeve a fiseve për shkak të një vrasjeje dhe që kërkonte të vritej një tjetër për t'i marrë hakun të vrarit (sipas zakoneve të prapambetura fisnore e feudale); hakmarrje, gjakmarrje; hasmëri. Zakoni i gjakut. Binin (hynin) në gjak. Ra në gjak pa gjak u bë armik me dikë pa vrarë njeri. Ishin në gjak. I futnin në gjak. Pajtuan gjaqet. Gjaku shkonte për gisht gjaku i kërkohej vetëm atij që qëllonte me pushkë (sipas kanunit të maleve).
2. Një rast, kur duhej vrarë një pjesëtar i familjes a i fisit, me të cilin ishte dikush në armiqësi (sipas zakoneve të prapambetura fisnore e feudale). Gjak i vjetër. Taksa e gjakut. I fali gjakun hoqi dorë nga vrasja për hakmarrje. E mori gjakun vrau një njeri nga familja a fisi, me të cilin ishte në hasmëri. Kërkonte gjakun. E lau gjakun u hakmor.