Noreg under første verdskrigen

Det budde kring 2,5 millionar menneske i Noreg i 1914 – av desse to tredelar på bygdene. Det norske samfunnet var «halvindustrialisert», då industriarbeidarane passerte hundre tusen i 1910. Industriproduksjonen var på det nærmaste dobla sidan hundreårsskiftet. Kvar tredje sysselsette arbeidde framleis i jordbruket, berre kvar sjette i industrien. Men industriproduksjonen passerte jordbruket i verdi nokre år før 1914.

Med vekst innan industri og aukande differensiering av arbeid og yrke blei interessene meir ulike, og organisasjonane som ville fremje desse interessene, voks. Fagrørsla blei sterkare og meir radikal i desse åra og dreiv fram eit avtalesystem, medan også arbeidskjøparane organiserte seg. Norsk Landmandsforbund voks til ein sterk organisasjon på bakgrunn av striden om tollvern.

Det politiske livet var dominert av dei to store partia frå stridane om statsskipnad og union: Høgre og Venstre. Dei stod mot kvarandre i sosialpolitikk, språkspørsmål, fråhald – og i konsesjonspolitikken. Spørsmål vart stilt rundt mellom anna kor langt staten skulle gå i å sikre nasjonal kontroll med fossekrafta og dei nye industriane, som blei bygde dels for utanlandsk kapital og med importert teknologi.

Med den aukande arbeidarklassa trengde Arbeidarpartiet seg fram, med støtte av fagrørsla, til å bli ein tredje faktor. Veljarane var nokolunde tredelte under første verdskrigen, men valordninga gjorde at Arbeidarpartiet var sterkt underrepresentert på Stortinget – og miste etter kvart, av denne og andre grunnar, tillit til det parlamentariske systemet frå 1880-åra. Bondeinteressene gjekk i aukande grad på tvers av både Høgre og Venstre – men først i 1920 blei det skipa eit sjølvstendig Bondeparti.

Med store forsyningsvanskar under første verdskrigen steig prisane på mange varer. Om økonomien ikkje skulle ende i kaos, blei sterke reguleringstiltak nødvendige, slik som rasjonering, valutakontroll, maksimalprisar og tvangsdyrking av korn. I desse spørsmåla auka klassemotsetningane. Arbeidarklassa aksjonerte for å oppnå løner dei kunne leve med. Bøndene opplevde at maksimalprisane gav stadig mindre inntekt når driftsmidlar og andre kostnader steig.

Innslaga av spekulasjonsøkonomi og «jobbing» synte at mange kunne tene på folk si nød og andre land sin krig. Krigsåra blei rike spekulasjonsår for dei som hadde pengar å setje inn i etterspurde varer og tenester. Særleg i skipsfarten var det svære fortenester å hente, der fraktene voks til eventyrlege høgder. I 1914 kosta det kr 4,60 å frakte eitt tonn varer over Nordsjøen, i juni 1917 kr 260. Skipsaksjar kunne fort bli seksdobla i verdi. Medan denne spekulasjonen gjekk føre seg på land, gjekk 900 skip tapt i krigsforlis, halvparten av flåten frå 1914. To tusen sjøfolk miste livet (sjå krigsseilar). Sidan skipa var godt forsikra kunne eigarane bygge og kjøpe nye skip, og dermed tene pengar likevel.

For vanlege folk blei situasjonen svært vanskeleg utover i krigsåra. Prisane steig, somme forbruksvarer kunne gå til reine svartebørsprisar, eller dei blei beint fram borte frå butikkane. «Dyrtida» skapte uro og sosiale spenningar. Aggresjonen retta seg både mot «matfordyrarar», spekulantar og bønder, men etter kvart også mot regjeringa, som nølte med å gripe inn med prisregulering og rasjonering. Først frå nyåret 1918 blei vanlege forbruksvarer rasjonerte.

Den økonomiske situasjonen betra seg snøgt då krigen var over i november 1918. Det kom ein etterspørselseksplosjon. Mange forbruksønske skulle møtast, og nedslite produksjonsutstyr skulle fornyast. Pengane flaut frå spekulasjonsvinstar, og det var vanskeleg å finne investeringsprosjekt å setje dei i. 1600 nye aksjeselskap kom i stand i åra 1915–1920, og bankvesenet voks svært raskt, med kring 80 nye forretningsbankar.

Det gjekk ikkje lenge etter krigen før krakket kom både for spekulantar, aksjeselskap og bankar, og så høgt som nivået var drive opp, så djupt blei fallet. Prisane steig i ein ny inflasjonsprega konjunktur, og lønene auka i økonomisk optimisme – før omslaget kom med dramatisk alvor hausten 1920.

Krigen blei ei enorm påkjenning for norsk økonomi og gav staten ei ny, utvida og etter kvart omstridd rolle. Straks krigen braut ut, blei det ei allmenn tillitskrise og stor pågang på bankane. Folk ville ha ut pengane sine. Noregs Bank suspenderte gullinnvekslinga. Prisane fauk i vêret. Mange bedrifter fekk ikkje råvarer frå utlandet, andre var redde for at eksporten ville svikte. I begge tilfelle gjekk dei til permitteringar. Snart stod kvar fjerde fagorganisert utan arbeid.

I krigsåra måtte regjeringa gripe inn i næringsliv og økonomi på ein heilt annan måte enn før for å prøve å sikre forbruksvarer til folket og innsatsvarer til næringslivet. Statsadministrasjonen blei bygd ut med nye avdelingar, nye kontor, nye direktorat og etter kvart nye departement. Dessutan kom det kommisjonar og komitear der staten og næringslivet skulle samarbeide og finne løysingar saman.

Provianteringsarbeidet balla på seg, og i 1916 blei den veksande administrasjonen omskipa til eit provianteringsdepartement. Både staten og dei lokale nemndene hadde fullmakt til å beslagleggje matvarelager for å hindre spekulasjon i nøda. Bøndene fekk tvangspålegg om å dyrke korn. Seint på våren 1915 oppretta staten monopol på kornimporten. Sukkerimportmonopol blei innført i 1917.

Styresmaktene greip inn i prisdanninga med maksimalprisar og priskontroll. I 1917 kom det ei lov om prisregulering, eit prisreguleringsråd og eit prisreguleringsdirektorat, med Wilhelm Thagaard som sjef. Dermed var grunnsteinen lagd for offentleg prisregulering, som stod ved lag i skiftande former gjennom størstedelen av 1900-talet. Då fraktene steig og steig og truga forbruksvareprisane, kjøpte staten skip og starta reiarlag for å kunne frakte nødvendige varer. Husleigene steig mykje, særleg i dei større byane, og alt i 1915 greip regjeringa inn med prisregulering på husleiger.

Frå 1918 fekk kvar familie rasjoneringskort, der kjøpmannen klipte ut merke for viktige matvarer han selde: eit kilo sukker og eit kvart kilo kaffi i månaden for vaksne, 250 gram mjøl per dag, med tillegg for folk med hardt arbeid. Eit rasjoneringsdirektorat tok seg av utdelinga av rasjoneringskorta.

Det kom òg mange slags forbod. Poteter og korn skulle ikkje nyttast til brennevinsbrenning. I 1916 kom det forbod mot import av brennevin, i 1917 mot sterkvin og øl (i klasse 2 og 3).

Ikkje alle desse reguleringane lykkast like bra. Våren 1918 blei smøret heilt borte frå butikkane. Med tvangsdyrking av korn blei det mindre fôr til dyra og dermed mindre smør. Mange bønder ville heller selje det dei hadde direkte til forbrukarane, utan prisregulering. Styresmaktene svarte med å forby postpakkar med smør til privatpersonar, og ingen måtte ha meir enn tre kilo smør i kofferten på reise.

Næringslivskrinsar pressa òg på for å få eit næringsdepartement som kunne ta seg av interessene deira. Eit industriforsyningsdepartement blei skipa, som skulle vere eit slags «upolitisk» fagdepartement til å ta seg av forsyningsproblema for industrien.

Den offentlege økonomien voks under krigen. Dyrtidsløyvingane, fiskeoppkjøp og forsyningskjøp kosta mykje. Like eins var det med matvarekjøp og nøytralitetsvern. Statsgjelda blei tredobla, til ein milliard kroner. Skattesatsane auka kraftig både i staten og kommunane. Statsskatten fekk progressive satsar, og det kom forbruksskattar i tillegg.

Dei fleste reguleringane og kriseordningane blei avvikla like etter krigen, men ein god del blei ståande, til dømes prisdirektoratet og bransjeorganisasjonane. Og stats- og kommunebudsjetta var framleis store. Krigen legitimerte statsinngrep som blei varige. Det offentlege arbeidsområdet blei såleis utvida, og oppfatningane endra seg om kva som var statsansvar – og kva som ikkje var det. Kontaktflata mellom stat og næringsliv blei vidare. Den første verdskrigen styrkte altså dei regulerande og «korporative» trekka ved staten, noko også den andre verdskrigen gjorde.

Krigen tok slutt i 1918, men dei «normale tidene» vende ikkje tilbake. Økonomisk turbulens, klassekamp og politiske kriser kom til å kjenneteikne mellomkrigstida. Regjeringar kom og gjekk med korte mellomrom. Prisar og valutakursar svinga sterkt, og arbeidsplassane var usikre. Fabrikkar stengde, og gardar kom under hammaren. Jamvel bankane var ikkje pålitlege. Streikar og lockoutar varte i månadsvis, med titusenvis av lønstakarar i steile konfliktar. Sjølve det parlamentariske styresettet kom i skotlinja: Frå venstre med ei arbeidarrørsle, der leiinga talte om kommunisme og klassediktatur, og frå høgre med aktivistiske flokkar som drøymde om ei sterk regjering, som skulle styre uavhengig av stortingsrot og setje arbeidarane på plass.

Uroa hadde delvis bakgrunn i internasjonale nedgong frå verdskrigen – kriser, revolusjon og reaksjon. Men dei norske årsakene var òg synlege: Omskipinga frå eit stabilt agrarsamfunn mot eit urbanisert industrisamfunn hadde gått føre seg lenge. Konfliktar som gjerne følgjer slike sosiale og økonomiske strukturskifte, braut ut for fullt mellom klasser, mellom gamalt og nytt næringsliv og mellom by og land, og etterslepet i økonomisk tenking kom til syne i politiske avgjerder som ettertida har stempla som feilgrep.

• første verdskrigen
• krigsforlis med norske handelsskip
• krigsseilar
• Noregs forsvar 1905–1940
• Noregs historie fra 1905 til 1939
• nøytralitet

• Nordmenn i første verdenskrig – Norgeshistorie.no

Artikkelen er eit utdrag frå Berge Furre: Norsk historie 1914–2000. Det Norske Samlaget 2000