Eelaand

Eelaand Taurotragus oryx (Pallas, 1766)
Tile	LC (eellimvuáimálâš)[1]
Tieđâlâš luokittâllâm
Doomeen	Sellâvááimusliih Eucarya
Kodde	Elleekodde Animalia
Uáiviráiđu	Savosuonâsiih Chordata
Vyeliráiđu	Čielgitávtáliih Vertebrata
Luokka	Njomâtteijeeh Mammalia
Lahko	Kyeppirelleeh Artiodactyla
Hiäimu	Vuovdâčorvâgeh Bovidae
Vyelihiäimu	Kussâelleeh Bovinae
Suuhâ	Elandeh Taurotragus
Šlaajâ	oryx

Eelaand (Taurotragus oryx)^[2] lii Afrikist iälusteijee kussâellee. Elandist láá kulmâ vyelišlaajâ: T. o. oryx, mii iälá maadâ- já maadâviestâr-Afrikist, T. o. livingstonii, mii iälá Koskâ-Sambesi meecijn, já T. o. pattersonianus, mii iälá nuorttâ-Afrikist.^[1][3][4][5]

Eŋgâlâskielân elandist láá noomah "common eland", "southern eland" já "eland antelope", já suomâkielân eelaand lii "elandi" teikâ "hirviantilooppi". Nommâ "eland" puátá afrikaanskielâst, já tot meerhâš "sorvâ".^[6]

Eelaand lii jietânâseelaand maŋa maailm nubben stuárráámus antiloopšlaajâ.^[5] Oráseh teddih 400–942 kg,^[7] mutâ motomin joba 1 000 kg.^[8] Niŋálâsah teddih 300–600 kg. Orásij sevealodâh lii 150–180 cm, já niŋálâsâi sevealodâh lii tuše váhá ucceeb, 125–150 cm. Orásij kukkodâh lii 240–345 cm, já niŋálâsâi kukkodâh lii 200–280 cm. Ton lasseen elandijn lii seibi, mii lii suullân 50–90 cm kukke.^[5]

Sehe orásijn já niŋálâsâin láá čuárvih, moh šaddeh jotelávt vuossâmui čiččâm mánuppaje ääigi toi elimist.^[3] Orásij čuárvih láá suullân 43–66 cm, já niŋálâsâi čuárvih láá 51–69 cm, ađai orásij čuárvih láá váhá uánihuboh ko niŋálâsâi.^[5]

Niŋálâs turkkâ lii kuovgâd, já orráás turkkâ lii váhá tevkkâdub. Ko ores puáráásm, te ton turkkâ šadda váhá ránásubbon.

Elandeh tiättojeh uáli jo vijđes kuávlust. Elandeh iälusteh ei. Angolast, Botswanast, Kongo demokraatlii täsivääldist, Etiopiast, Keniast, Lesothost, Malawist, Mosambikist, Maadâ-Afrikist, Tansaniast já Ugandast.^[9] Eelaandnääli lii kiäppánmin, mutâ tot luokittâlloo vala eellimvuáimálâžžân.^[1]

Elandeh eelih ávus tuolbâdâsâin, savanijn já sinokuávluin.^[10] Elandeh iä táválávt ele meecijn, mutâ toh sättih kavnuđ motomin tobbeen-uv.^[11] Elandeh iälusteh meiddei váráduvâin suulân 4 400 m alodahân.^[12]

Elandeh láá šaddoporreeh.^[10] Toh poreh maaŋgâlágánijd šaddoid sehe kukkáid, miestuid, sinoid já siemânijd.^[5][12] Elandeh poreh meiddei securinega- já strykniinmuorâi heđâlmijd. Stuárráámuu uási čäsistis elandeh finnejeh raavvâdstis, já táválávt toh juheh tuše talle ko čääci lii finnimnáál.^[5]

Elandeh oceh raavvâd ain iđedist já ehidist, já peiviv toh vuoiŋâsteh suoivust. Jis lii koolmâs, te elandeh orodeh peeivipaštust.

Eelaandniŋálâsah šaddeh suhâjuátkimahan 15–36 mánuppaje ahasâžžân já oráseh vist 4–5-ihásâžžân. Elandijn ij lah tiätu parâttâllâmäigi, mutâ parâttâllâm tábáhtuvá táválávt arvepaje ääigi, mii lii roovvâdmáánust cuáŋuimáánu räi.

Parâttâllâm álgá ko niŋálâsah nurâdâteh soojijd, main lii ennuv raavâd. Oráseh uávuttâleh niŋálâsâid, vâi toh tiäđáččii, ete láá-uv niŋálâsah kimeguáttám. Táválávt niŋálâsah väljejeh puoh kievrâmuu já stuárráámuu orráás. Maŋgii niŋálâsah sättih patâriđ orásijn, moh irâtteh parâttâllâđ toiguin, já tondiet oráseh taištâleh koskânis.

Niŋálâsah láá čuávjist 8,5–9 mánuppaijeed, já toh kyeddih oovtâ vyesi.^[13] Ohtâ pirrâmpeivi kyeddim maŋa niŋálâsah já vyesih servih čoggijd, main láá eres niŋálâsah já vyesih. Elandeh eelih luándust suullân 15–20 ihheed.^[5]

Elandijd pivdeh tagareh piätuelleeh ko leijoneh, afrikliih vildâpennuuh, gepardeh já hyeenah. Eelaand lii meiddei pivdoellee, já tot miäcástuvvoo Maadâ-Afrikist, Namibiast, Botswanast, Tansaniast, Mosambikist, Sambiast já Zimbabwest.^[14]

Eelaand ij lah uhkevuálásâš šlaajâ, mutâ eelaandnääli lii kuittâg kiäppánmin. Syelipivdo lasseen suijân toos lii eellimpirrâsij monâttem ulmui asâiduttem tiet. Ulmuuh láá ain eenâb já eenâb, já tondiet aassâmkuávdááh láá leevvânmin.^[10] Ulmuuh tarbâšeh eenâb saje viljâlemenâmáid, mii meiddei tuššâd elandij eellimkuávluid.^[10] Elandeh láá monâttâm paijeel 50 % ärbivuáválijn eellimkuávluinis ulmui keežild.^[10] Meiddei maaŋgah siskáldâssuáđih láá suijân eelaandnääli kiäppánmân tagarijn enâmijn ko Ugandast, Ruandast já Angolast.^[10]

Eelaand lii rávhuidittum šlaajâ, já tot suojâluvvoo kuovttijn vuovvijn: vuossâmuš lii nk. "suojâlemtuurism" já nubbe lii suojâlemkuávlui vuáđudem vildâelleid.^[10] Suojâlemtuurism meerhâš tom, ete tuurism iššeed ellei suoijâlmist.^[15] Ovdâmerkkân Ol Lentillest, Keniast lii The Sanctuary -nommâsâš safarihooteel já vijđes suojâlemkuávlu vildâelleid.^[10] The Sanctuaryst ulmuuh peesih keččâđ elleid, já sii mäksim ruttâ iššeed meiddei páihálijd ulmuid.^[10] Afrikist láá meiddei vuáđudum nk. "vildâelleevázáttuvah", moi peht elandeh já eres-uv elleeh pyehtih jotteeđ torvolávt suojâlemkuávlust nuubán.^[10]

• Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Eelaand.