Rade Radić

Radoslav-Rade Radić
Rade Radić u centralnoj Bosni
Datum rođenja	1890.
Mesto rođenja	Jošavka Gornja  Austrougarska
Datum smrti	17. 7. 1946. (56 godina)
Mesto smrti	Beograd  FNRJ
Vojska	NOPOJ (1941-1942) JVUO (1942-1945)
Bitke/ratovi	Napad na partizanski štab i ranjenike Bitka na Kozari Napad na Mrkonjić Grad (1944)

Radoslav Rade Radić (1890—1946) je bio partizanski komandir čete koji je postao četnički vojvoda, saradnik okupatora i njemački liferant za vreme Drugog svetskog rata.

Na početku ustanka u NDH, Rade Radić je u leto 1941. godine predvodio grupu seljaka iz sela Jošavke, kod Banjaluke, u borbi protiv ustaša.^[1] Potom je postao komandir Jošavske čete i član štaba 4. krajiškog partizanskog odreda u Bosni.

Krajem februara 1942. godine, sa grupom zaverenika izvršio je napad na štab i bolnicu odreda, poubijao sve prisutne članove, i nakon masakra partizana stvorio svoj četnički odred »Borje«. Postao je četnički vojvoda u pokretu JVUO Draže Mihailovića. Također je sarađivao sa silama Osovine i vlastima NDH.

Nakon rata je uhapšen, osuđen na smrt i streljan 1946. godine, kao ratni zločinac i saradnik okupatora.

Rođen je 1890. godine u Jošavci kod Banjaluke, od oca Novaka i majke Stoje. Po zanimanju je bio trgovac.^[2] Bio je oženjen i imao je troje dece.

Prema navodima nekih istoričara, bio je član četničkog udruženja „Sloboda ili smrt".^[2] Po tvrdnjama njegovih četničkih saboraca, pre rata je dugo godina bio član Komunističke Partije Jugoslavije.^[3]

Radić je bio partizanski komandir Jošavske čete tokom ustanka protiv NDH 1941. godine.^[4] Rade Radić je imao dva sina, od kojih mu je jedan poginuo u redovima ustanika, a drugog su zarobile ustaše.

Partizani su Radiću verovali, i on je kasnije postao zamenik političkog komesara 4. krajiškog partizanskog odreda.^[5]

Glavni članci: Četnički pučevi u Bosni i Zločin u Jošavki

Zajedno sa drugim zaverenicima, Radić je ubrzo organizovao četnički puč u partizanskom odredu i pokolj svojih saboraca. Četnički zaverenici su do zadnjeg dana nosili petkokrake i pripreme vršili u najvećoj tajnosti:

31. marta oko 16 časova smo odjahali iz Jošavke. U Jošavičkoj četi nismo primetili nikakvo previranje, iako je nekom prilikom bilo govora o sumnjivim vezama Radićevog prijatelja. No, ni on, ni itko drugi nije do kraja marta petokraku zamenio kokardom.^[5]

– Kosta Nađ

U noći između 31. marta i 1. aprila 1942. godine, bivši partizanski komandir Rade Radić je organizovao napad na Štab 4. krajiškog partizanskog odreda i bolnicu u selu Jošavki. Zaverenici su u partizanskoj bolnici poklali oko 20 (brojke idu do 70^[6]) ranjenih partizana, među kojima i načelnika Operativnog štaba za Bosansku krajinu dr Mladena Stojanovića, sekretara OK KPJ za Banju Luku Milana Ličinu i člana PK SKOJ-a za BiH Rajka Bosnića, narodne heroje.^[7] Mladen Stojanović, vođa ustanka na Kozari, bio je na poternici ustaškog stožera iz Banje Luke, uz obećanu novčanu nagradu.^[8]

Rade Radić je kasnije svojim saborcima četnicima događaje objašnjavao ovako:

Da se mi nismo digli protiv komunista, došle bi u pitanje i naše glave. Oni su kod nas u Jošavki doveli proletere i počeli praviti nečuvena bezakonja. Za kratko vreme ubili su petnaestak ljudi, i to ubili bez ikakva pitanja naroda, pa su činili i druga bezakonja. Najzad su počeli da rade i protiv nas i odreda. Doktor Stojanović je govorio da treba ubiti više od 10% ljudi dok sve ne dođe na pravu liniju, a jedan njihov odrpanac mi je rekao da će on sve to udesiti. [...] Izlaza drugog nije bilo, i mi smo izvršili udar, pa ih rasterali i pobili.^[9]

Radić je takođe poricao da je pobio partizanske ranjenike, tvrdeći da su to bili "zdravi proleteri".^[9] No, u njegovu verziju ni njegovi četnički saborci nisu verovali. Potporučnik dr Milan Dukić izveštava Dražu Mihailovića da je Rade Radić "poklao partizane u Jošavci":

Komandant Rade Radić bivši partizanski komandir Jošavske čete, poklao je partizane u Jošavci i prišao četnicima. Čovek seoski trgovac, niske kulture...^[10]

Prema partizanskim izvorima, Rade Radić je u to vreme već bio povezan s njemačkim štabom, odnosno Gestapom, u Banjoj Luci.^[5] Nakon pokolja u Jošavki, pominje se još jedan pokolj ranjenika koji su tokom aprila 1942. godine izvršili četnici Lazara Tešanovića i Radе Radića, kada su ubili 70 ranjenih partizana.^[11]

Nakon prelaska u četnike, postavljen je za člana Nacionalnog komiteta Draže Mihailovića. Formiranjem Glavnog štaba bosanskih četnika na konferenciji održanoj 21. jula 1942. godine u mestu Jošavka kod Banjaluke, za komandanta ovog štaba bio je izabran Radoslav Radić. Tako su se četnički odredi na teritoriji zapadne Bosne u isto vreme našli pod komandom Radićevog i Birčaninovog štaba.^[12]

Major Dragoslav Račić (pseudonim »Đorđo«) obavještava Dražu Mihailovića 13. avgusta 1942. o postavljenju vojvode Radoslava Radića na čelo Glavnog štaba Bosanskih četničkih odreda:

Odredi u srednjoj Bosni izabrali novog komandanta svih četničkih odreda u Bosni Radoslava Radića trgovca iz okoline Banja Luke. Njegov načelnik štaba poručnik Marčetić Vukašin; Izbor vršen bez Majevice. Botić se sa ovim ne slaže. Ovde su dva delegata iz srednje Bosne sa pismom i opširnim izveštajem za Vas. U glavnom taj izveštaj sadrži — Da se oni stavljaju pod Vašu apsolutnu komandu. Mislim da se radio stanica preda njihovim delegatima i njihovu izjavu šaljem.^[13]

Glavni članci: Suradnja četnika sa NDH i Saradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svetskom ratu

7. juna 1942. godine, na velikom sastanku bosanskih četnika kojem je prisustvovao i Radić, dogovoreno je da "nakon 10 mjeseci borbe" priznaju NDH.^[14] Već 9. juna 1942. godine Rade Radić, kao zapovednik četničkog odreda »Borje«, potpisao je sporazum o saradnji sa vlastima NDH i zajedničkoj borbi protiv partizana.^[15]

Prvi veliki angažman legalizovanih četnika bio je bitka na Kozari, gde su pomagali Nemačkim i ustaškim snagama. U ofanzivi na Kozaru je učestvovalo oko 2000 četnika iz odreda Rade Radića, Vukašina Marčetića i Uroša Drenovića, koji su korišćeni su uglavnom za zaprečavanje i lokalne napade.^[16][17] Tokom napada na kozarske ustanike i civile Rade Radić je iskazao veliku kooperativnost i subordinaciju prema jedinicama Vermahta i NDH, što je kasnije bila jedna od stavki u optužnici protiv njega.

Nakon bitke na Kozari, 27. jula 1942. vojvoda Radoslav Radić u dopisu poslatom županu Velike župe Sana i Luka moli za sastanak, kako bi došlo do regulacije nekih spornih pitanja vezano za osnivanje Glavnog štaba Bosanskih četničkih odreda, o čemu je obavestio vlasti Nezavisne Države Hrvatske.^[18]

Rade Radić je bio jedan od četničkih vođa u Bosni koji je služio NDH i nemačkom okupatoru, ne samo vojno nego i ekonomski. Bio je jedan od ovlašćenih liferanata robe i građe za nemačku vojsku i NDH.^[19] Pregovarao je o isporukama hrane i materijala za nemačku i vojsku NDH i potpisivao ugovore.^[19] Njegovi četnici su za račun Nemaca i NDH vršili otkup zobi, stočne hrane, životnih namirnica, obezbeđivali puteve, mostove i obavljali i druge poslove. Svi ti poslovi išli su preko Glavnog štaba bosanskih četnika.^[12] Osim toga, njegovi ljudi su služili okupatoru i kao vojne jedinice i kao vodiči, jer su poznavali teren.

Radićevi četnici su pomagali ustašama i Nemcima i prilikom eksploatacije drveta. Posle prvih neuspelih pregovora vođenih u avgustu i septembru 1942. godine sa predstavnicima NDH, posredstvom Nemaca postignut je sporazum između Glavnog štaba bosanskih četnika i vlasti NDH o isporuci drveta iz rejona Teslića. O ovom sporazumu je Radić obavestio komandanta bataljona "Tankosić", čiji su četnici bili određeni da obezbede eksploataciju drveta:

Potpisanim ugovorom između četničke komande 'Borja' sa jedne i hrvatskih vojnih vlasti i uprave Destilacije drveta s druge strane, u tački 5. predviđeno je da Komanda bosanskih četničkih odreda izda odobrenje da li da se drvo pusti ili ne, te na osnovu toga naređujem: 1. Destilaciji drveta saopštite da se za svaki prostorni metar drveta prilikom izvoza ima da plati za balvane 30 kuna (trideset kuna), a za cepanice po 20 kuna.^[12]

Za ove usluge četnici su dobijali novac, oružje i municiju u manjim količinama. Pošto je naoružanje bilo jedan od osnovnih problema sa kojim su se četnici suočavali jer je ono u prvom redu zavisilo od pomoći Nemaca i NDH, Radoslav Radić je zahtevao u uputstvima potčinjenim komandama da od Nemaca i NDH traže "da se prvenstveno dobije oružje i municija, jer im je potrebna za borbu protiv partizana (komunista)".^[12]

Iz depeše generala Draže Mihailovića (pseudonim »Hans«) od 4. maja 1944. godine, postaje bjelodano da je komandant JVuO bio upoznat sa kontinuiranom saradnjom Drenovićevih i Radićevih četničkih jedinicâ s njemačkim okupacionim trupama i vlastima NDH:

Drenović zauzeo Mrkonić. Vrbaska brigada zauzela Kotor Varoš. Rade Radić pregovara sa ustašama o priznanju N. D. H.^[20]

– General Dragoljub Mihailović

22. aprila iste godine, Mrkonjić-Grad su, uz četničku pomoć, zauzeli djelovi njemačkog 13. SS puka, potisnuvši djelove Prve proleterske brigade NOVJ.^[21]

Glavni članak: Beogradski proces

Nakon rata je uhapšen i suđeno mu je na velikom Beogradskom procesu 1946. godine, zajedno sa Dražom Mihailovićem i drugim vođama četničke organizacije. Na posleratnom suđenju pominje se i ratni zločin u Jošavki:

Prvog aprila 1942. godine četnici Rada Radića pobili su u Jošavki 20 ranjenih partizana, a među njima i teško ranjenog narodnog heroja dr. Mladena Stojanovića.^[11]

– Presuda Dragoljubu Mihailoviću i ostalima

Osuđen na smrt i streljan 1946. godine, kao ratni zločinac i saradnik okupatora.

Radić nije uživao skoro nikakav ugled ni među narodom ni među nadređenima. U svom izveštaju 3. februara 1943. godine major Slavoljub Vranješević izveštava nadređene u JVUO o stanju u četničkim odredima i daje opise ličnosti četničkih komandanata. Za Radeta Radića nema ni jednu reč hvale, osim da je lično vrlo hrabar. Govori da je bio neuspešan trgovac, te da duguje velike svote novca u preko 100 parnica. Daje ocenu da je Radić podmukao i da koristi komunističke metode i ne bira sredstva da dođe do cilja, te da uz sebe ima surovu kliku koja izvršava njegova naređenja, pa i ona najpodlija, kako bi Radić došao do cilja, te da ne preza ni od čega.^[3]

Godine 2002. na Ravnoj gori, selo Skatavica, opština Čelinac, podignut je spomenik Radetu Radiću i njegovim saborcima.

Ulica u Banjaluci nosi njegovo ime.^[22]

• Bašić, Rade (1969). Doktor Mladen. Beograd: Narodna armija.  (COBISS)
• Latas, Branko; , Milovan Dželebdžić (1979). ČETNIČKI POKRET DRAŽE MIHAILOVIĆA. Beograd: Beogradski izdavačko-grafički zavod. 

• Uroš Drenović
• Četnički pučevi u Bosni

• „Zapisnik sa konferencije četničkih odreda sa područja doline Vrbasa od 7. juna 1942. o organizaciji odreda, sadejstvu u akcijama protiv NOP-a i saradnji sa NDH”. 
• „Izveštaj majora Slavoljuba Vranješevića od 3. februara 1943. majoru Zahariju Ostojiću o vojno-političkoj situaciji u četničkim odredima zapadne Bosne i saradnji sa nemačkim i ustaško-domobranskim jedinicama”. 
• „Nikola Milovanović - Draža Mihailović - Odnosi Između Bosanskih Četnika I Draže Mihailovlća”. 
• Dokumenta sa suđenja