5. proleterska (crnogorska) udarna brigada

5. crnogorska proleterska udarna brigada
Osnivanje	12. jun 1942. Mesto formiranja: Smriječno u Pivi
Formacija	četiri bataljona
Jačina	845 vojnika i oficira
Deo	NOV i PO Jugoslavije
Angažovanje	Borbe za Jajce 1942. Operacija „Vajs II" Napad na Prozor februara 1943. Bitka na Neretvi Bitka na Sutjesci Opkoljavanje 21. armijskog korpusa
Odlikovanja	Orden narodnog heroja Orden narodnog oslobođenja Orden bratstva i jedinstva
Komandanti
Komandant	Sava Kovačević

Peta proleterska crnogorska narodno-oslobodilačka udarna brigada je formirana odlukom Vrhovnog štaba NOP i DVJ 12. juna 1942. godine u selu Smriječu, kod Pive, od tri bataljona Nikšićkog partizanskog odreda i jednog bataljona Zetskog partizanskog odreda. Imala je četiri bataljona sa oko 900 boraca.

Prvi komandant brigade bio je Sava Kovačević, politički komesar Radomir Babić, a rukovodilac Politodjela (političkog odeljenja) Blažo Jovanović, narodni heroji. Komandant 4 bataljona bio je Andrija Simanić.

Brigada je u toku rata tri puta pohvaljena od strane Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, a 46 njenih boraca je proglašeno za narodne heroje Jugoslavije,

Odlikovana je Ordenom narodnog oslobođenja i Ordenom bratstva i jedinstva, a povodom petnaestogodišnjice bitke na Sutjesci, juna 1958. godine, odlikovana je i Ordenom narodnog heroja.

Odmah po formiranju brigada je stavljena pod neposrednu komandu Vrhovnog štaba NOP i DVJ i angažovana je u borbama u Pivi, na Volujaku i Magliću. Kada je počeo pohod proleterskih brigada iz rejona Sutjeske, 24. juna 1942. godine, brigada je ostavljena na Zelengori i Sutjesci, gde je provela trideset teških dana. Pod pritiskom jakih italijansko-četničkih, a kasnije i nemačkih snaga, brigada se, zajedno s Hercegovačkim partizanskim odredom, kombinovanim dragačevsko-čelebićkim bataljonom, zbegom i bolnicom, u borbama od 22. jula do 2. avgusta, probila iz rejona Zelengore do Prozora. Teške borbe vodila je kod Trebičine na Treskavici, Zabrđu i Bitovnji. Od tada do ulaska u sastav Treće udarne divizije (9. novembra 1942) vodila je borbe oko Gornjeg Vakufa, Bugojna, Fojnice, Prozora i Travnika, i imala značajnu ulogu u stvaranju novih partizanskih jedinica.

Od 9. novembra 1942. do kraja januara 1943. godine bila je angažovana u borbama u dolini reke Vrbasa i centralnoj Bosni: u novembru je učestvovala u oslobođenju Jajca, a u decembru u njegovoj odbrani.

17. januara je učestvovala u oslobođenju Žepča, a potom u drugim akcijama u centralnoj Bosni.

Glavni članci: Bitka na Neretvi i Prodor NOVJ u Hercegovinu (1943)

Za vreme bitke na Neretvi vodila je borbe oko Tešnja i Gornjeg Vakufa, u borbama 15/16. i 16/17. februara zajedno sa Desetom hercegovačkom i Prvom dalmatinskom brigadom zauzela jako utvrđeno uporište Prozor. Posle uspeha kod Prozora, vodila je dvadesetodnevne borbe u dolini reka Rame i Neretve. Pored ostalog, u napadima na Konjic (22/23, 24/25. i 25/26. februara) učinila je ogromne napore da zauzme ovo najvažnije i najbolje branjeno mesto na pravcu nastupanja Glavne operativne grupe u Hercegovini. U teškim borbama od 7. do 9. marta odbacila je jake snage 718. nemačke divizije u Konjic; potom je uspešno bila zaštitnica snagama koje su nastupale prema Nevesinju.

23. marta 1943. godine, vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito pohvalio je jedinice 5. crnogorske brigade za pokazanu hrabrost i upornost u borbi protiv neprijatelja kod Prozora, Konjica, Nevesinja i drugih mesta.^[1]

U protivofanzivi Glavne operativne grupe sa Neretve na istok boreći se prešla je put od Prenja do Nikšića i Podgorice. Najpre je učestvovala u obrambenim borbama na levoj obali reke Neretve i štitila nastupanje glavnih snaga. Vodila je teške borbe za oslobođenje i obranu Nevesinja (marta i aprila), pa izvršila napad na Planu. U boju na Javorku (1-2. maja), zajedno sa Drugom proleterskom i Četvrtom crnogorskom brigadom, razbila je nekoliko bataljona italijana i četnika. Posle toga delovala je oko Nikšića i Podgorice. Njena dva bataljona učestvovala su u borbama sa jakim četničkim snagama u Piperima, a u boju kod Bioča u razbijanju 383. italijanskog puka.

Glavni članak: Bitka na Sutjesci

U bici na Sutjesci na pravcu Nikšić-Šavnik vodila je ogorčene borbe sa snagama 7. SS divizije „Princ Eugen“, pa iscrpljujuće borbe na reci Komarnici i na Durmitoru. Od 4. do 13. juna njeni zadaci postali su naročito teški: zajedno sa Prvom dalmatinskom i Trećom sandžačkom brigadom obrazovala je zaštitnicu snaga Glavne operativne grupe, osiguravala Centralnu bolnicu i imala za zadatak da se na pogodnom mestu probije iz okruženja. Tokom odstupanja iz Crne Gore, 5. crnogorska brigada je pokazala veliku izdržljivost u operacijama na pravcu Nikšić — Šavnik prema 7. SS diviziji, a potom na pravcu Durmitor — Crkvice prema 1. brdskoj diviziji.^[2]

Najteže borbe vodila je 11, 12. i 13. juna. U teškim borbama 11. i 12. juna na Vučevu pod Maglićem, kod Borovna, odbijeni su jaki neprijateljevi udari. Istovremeno je deo snaga pokušao da uspostavi mostobran na levoj obali reke Sutjeske. Brigada je, u sastavu Treće udarne divizije, 13. juna prešla Sutjesku i uz herojski napor pokušala da probije neprijateljev obruč. U sudaru s neusporedivo jačim snagama 7. SS divizije, 118. divizije i drugih neprijateljskih jedinica, bila je razbijena. Izgubila je oko 600 boraca.

[Posle Sutjeske], kretao sam se zajedno sa političkim komesarom divizije i povećom grupom boraca 5. crnogorske brigade prema Crnoj Gori, preko Perućice, Volujaka, Maglića, Trnovačkog jezera i Golije. Veliki fizički napori, glad, žeđ i dejstva četnika, koji su nas iz zaseda dočekivali, nisu više dovodili do apatije; sve je bilo usmereno jednom cilju — što pre stići na određenu prostoriju, koliko-toliko se odmoriti, a odmah zatim uključiti se u jedinice i nastaviti borbu. Krećući se pod najtežim uslovima, preko još zaleđenih planinskih vrhova i prevoja, borci 5. brigade bili su po dolasku u Crnu Goru raspoređeni: Bjelopavlićima, Piperima i Nikšićkoj župi, gde su, posle kraćeg odmora, grupisani i ponovo uključeni u borbene akcije na terenu. Ni jedan preživeli borac nije izostao.^[3]

– Rudolf Primorac, načelnik štaba 3. udarne divizije

Od 13. juna do 11. septembra 1943. godine snage ove brigade delovale su razdvojeno - dva bataljona bila su u sastavu brigade u istočnoj Bosni (dolina Krijave, Ozren, Konjuh, Zvijezda, Podromanija, Foča), pa u severnoj Hercegovini i zapadnoj Crnoj Gori, a ostali delovi bili su stalno u Crnoj Gori.

Od septembra do kraja 1943. godine brigada je imala značajnu ulogu u stvaranju i odbrani slobodne teritorije u zapadnoj Crnoj Gori, dolini Zete i staroj Crnoj Gori, kao i u razoružavanju italijanskih snaga i prelasku delova divizije „Taurinenze“ na stranu NOVJ. Od naročitog je značaja bila borba za uništenje Glavnog četničkog štaba za Crnu Goru, Boku i Sandžak i četničkog štaba južnog fronta (od 14. do 18. oktobra).

Od januara do sredine aprila 1944. godine brigada je bila angažovala delom snaga u dolini Zete, a delom u severnoj Crnoj Gori. Početkom aprila, pored ostalog, učestvovala je u borbama na sektoru Podgorica-Danilovgrad. U aprilu i maju vodila je teške borbe za obranu slobodne teritorije u severoistočnoj Crnoj Gori. Istakla se u Mojkovačkoj operaciji, na Jadovniku i u prihvatu Druge proleterske i Pete krajiške divizije koje su se povlačile iz Srbije. U Andrijevičkoj i Durmitorskoj operaciji vodila je žestoke borbe u dolini Zete i bila na težištu odbrane u borbama na pravcu Podgorica-Kolašin-Mojkovac.

Januara 1945. godine brigada je prešla u istočnu Bosnu i učestvovala u borbama na pravcu Kalinovik-Sarajevo, a potom do 6. aprila u Sarajevskoj operaciji. Od oslobođenja Sarajeva do kraja rata najpre je delovala u Bosanskoj krajini, zatim je bila angažovana u Karlovačkoj operaciji, pa u likvidaciji snaga nemačke grupe armija „E“ u Sloveniji.

Kao jedna od prvih šest proleterskih brigada, kao jedinica koja je tri puta imala veoma značajnu ulogu u zaštiti ranjenika, niza vojnih uspeha i značajnog političkog rada dva puta je popunjavana borcima iz drugih republika (1942. iz Dalmacije i Bosne, a 1945. iz Srbije); 1942. u njenom sastavu je bio Zijametski bataljon iz Bosne, a 1944/45. bataljon sastavljen od građana SSSR-a koji su pobegli iz nemačkog zarobljeništva. U jedinicama ove brigade bilo je i dosta Italijana, Albanaca i pripadnika drugih narodnosti.

Neki od 46 boraca Pete proleterske crnogorske udarne brigade, koji su proglašeni za narodne heroje Jugoslavije su:

• Veljko Aleksić, komandir Prve čete Prvog bataljona
• Radomir Babić, prvi politički komesar brigade
• Marko Baletić, referent saniteta brigade
• Aleksa Backović, politički komesar Drugog bataljona
• Stevo Boljević, politički komesar Drugog bataljona
• Dušan Bojović, politički komesar Prvog bataljona
• Zarija Vujošević, komandir voda u Prvoj četi Četvrtog bataona
• Milica Vučinić, politčki delegat voda u Prvoj četi Prvog bataljona
• Blažo Jovanović, rukovodilac Politodjela brigade
• Sava Kovačević, prvi komandant brigade
• Nikola Martinović, načelnik Štaba brigade
• Radisav Nedeljković Raja, rukovodilac Politodjela brigade

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Vojna enciklopedija, Beograd 1975. godina
• Narodni heroji Jugoslavije, „Mladost“, Beograd 1975. godina

5. proleterska (crnogorska) udarna brigada na Wikimedijinoj ostavi

• 5. proterska (crnogorska) udarna brigada

	Crnogorske brigade NOVJ Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije
	Četvrta proleterska | Peta proleterska | Šesta crnogorska | Sedma omladinska | Osma crnogorska | Deveta crnogorska | Deseta crnogorska | Prva bokeljska

1. ↑ https://znaci.org/dogadjaj.php?br=7084
2. ↑ Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, knjiga 2
3. ↑ Rudolf Primorac: OPERATIVNO-TAKTIČKA ISKUSTVA IZ PRVE POLOVINE NARODNOOSLOBODILAČKOG RATA (Treći deo)