Kazalište narodnog oslobođenja

Kazalište narodnog oslobođenja (takođe Pozorište narodnog oslobođenja^[1]) predstavljalo je najznačajniju scensko-umetničku instituciju narodnooslobodilačkog pokreta. Rukovodstvo pozorišta predstavljali su Vjeko Afrić (kao umetnički rukovodilac) i Joža Rutić (kao politički rukovodilac ili, prema tadašnjoj terminologiji, komesar).^[2]

Radilo je od 1. maja 1942. do 12. novembra 1944., dajući dramske i baletske pozorišne predstave i prigodne priredbe za vojsku i za građanstvo na slobodnoj teritoriji. Ansambl su činili profesionalni glumci koji su sa velikim entuzijazmom i pod teškim uslovima stvarali pozorište, deleći ratne nedaće sa vojskom.

Od svog osnivanja do prestanka sa radom Kazalište je odigralo oko 900 predstava, prevalivši put dug preko 18.000 kilometara.

U početku nazivano Partizansko kazalište^[3] ili Umjetnička ekipa Vrhovnog štaba,^[4] docnije nazvano »Kazalište narodnog oslobođenja«. Prema nekim navodima, trupa je dobila zvaničan naziv u novembru 1942,^[5], dok se jedan od članova priseća da je to bilo u januaru 1943:

Kada sam oktobra te godine polazio u partizane, bilo je određeno da se priključim tom pozorištu koje tada još nije imalo određeno ime. Sećam se da su ga nazivali: »grupa zagrebačkih glumaca«, »Afrićeva grupa« ili naprosto »kulturna ekipa«. Naziv Kazalište narodnog oslobođenja pojavio se januara 1943, koliko mi je poznato... Tada je utvrđeno ime i donet je Statut pozorišta.^[6]

– Nikola Hercigonja

„Mi narodni smo zvučnik, govornik masa smo mi“ — ova dva stiha objavljuju početak predstave Partizanskog kazališta. Te dve rečenice kratko i jasno označuju cilj našeg kazališnog rada. Nikakvog nepotrebnog i besplodnog intelektualiziranja i psihologiziranja. Nikakvih obmana i laži. Nikakvih tričarija i salonskih dosjetaka. Kazalište služi narodu, pomaže mu u današnjoj velikoj borbi za oslobođenje. Svaka misao, svaka rečenica je jednostavna i razumljiva svakom.Savo Orović, ratni dnevnik 1941-1945 (str. 286), Beograd 1972.

– Vjekoslav Afrić u svom članku „Partizansko kazalište" („Narodno oslobođenje“, tjednik Jedinstvene narodnooslobodilačke fronte Hrvatske od 1. septembra 1942. godine)

U organizaciji Mesnog komiteta KPH za Zagreb od 22. aprila 1942. krajem aprila 1942. iz okupiranog Zagreba na oslobođenu teritoriju ilegalno je prešla grupa pozorišnih radnika - članova Hrvatskog narodnog kazališta.

Prve priredbe za narod i vojsku 1. maja 1942. u Korenici, gde je tada bilo sedište Glavnog štaba NOV i PO Hrvatske, i u Donjem Lapcu. Zatim je pošla na prvu turneju po oslobođenoj teritoriji Like, Korduna i Gorskog Kotara. Posle skoro pet meseci rada na teritoriji Hrvatske, prelazi u Bosnu. Na putovanju do Mliništa, gde se nalazio Vrhovni štab, grupa je dala priredbe u Drvaru i u Glamoču, a potom u Mliništima. Posle daje predstave u Livnu, Glamoču i okolnim selima. Nikola Hercigonja, jedan o članova, piše da je na njega snažan utisak ostavila jedna priredba data decembra 1942. za ranjenike bolnice što se nalazila u samostanu pored Livna.^[7] Glumci su najpre održali priredbu za celu bolnicu, a zatim krenuli po bolničkim sobama da bi omogućili nepokretnim ranjenicima da čuju pesme i recitacije.^[8]

Pozorište dalje nastupa u Mrkonjić-Gradu, Jajcu, Drvaru : u drugim mestima. U čast konferencije Antifašističkog fronta žena u Bosanskom Petrovcu, pripremila je i folklorni balet sa borbenim sadržajem (kasnije ga je izvela oko 150 puta).

U početku se repertoar Kazališta sastojao od jednočinki, recitatorskih i muzičkih programa. Do oktobra 1942. grupa je popunjena novim članovima. To joj je omogućilo da bitno izmeni svoj repertoar i da od jednočinki i šarenih programa pređe na celovečernje predstave. Ubrzo je pripremila Nušićevo Sumnjivo lice i Tolstojevu Ona je svemu kriva, a rad na Gogoljevom Revizoru prekinuo je početak operacije "Vajs".

6. decembra 1942. održana je priredba pozorišta u Bosanskom Petrovcu, povodom Prve konferencije žena.^[9] Tu su improvizovali i mali instrumentalni sastav, nazvan "orkestar", koji je bio pratnja horu. Tada u Bosanskom Petrovcu su svirali »Partizanku«, »Hej Sloveni«, »Budi se Istok i Zapad« i druge partizanske pesme.^[10] Na muzičkom programu imali su još pesme poput »Internacionale« (koja se pevala samo u važnijim prilikama), nekih radničkih pesama (»Smelost, drugari, ne gubite«), nekih sovjetskih pesama (»Jesli zavtra vojna«), omladinskih pesama, a od narodnih partizanskih »Oj narode Like i Korduna«.^[11]

U januaru 1943. donet je i Statut Kazališta. Tokom nemačkih ofanzivnih operacija u prvoj polovini 1943., tokom bitaka na Neretvi i Sutjesci Kazalište je bilo u stalnom pokretu, deleći teškoće i oskudice s vojskom. Ipak, i tokom ovog perioda ono je koristilo svaku priliku za pripremanje priredbi za borce i mesno stanovništvo. Nikola Hercigonja navodi kako im je iz perioda na Neretvi u živom sećanju ostala jedna priredba održana za borce Savove Pete crnogorske brigade, u kratkom predahu između dve bitke, na poljani pored Boračkog jezera:

Priredba je data, gotovo iznenadno, neočekivano, na hladnoj i vlažnoj livadi pokrivenoj izmaglicom, na mesečini, pored logorske vatre. Započela je, kao i obično, sa pesmama, horskim recitacijama, skečevima, a tada se na livadi spontano razvilo kolo (uz svirku bleh-muzike), iako su borci bili izmoreni, gladni i prozebli, a i prisutni seljaci nisu bili u boljem stanju. Igralo se do kasno u noć oko logorske vatre, a muzika je neprekidno svirala, neprekidno se orila partizanska pesma. Sve je delovalo gotovo nestvarno, fantastično: pravo »narodno veselje«, »kermes« — u brdima, između dve bitke.^[12]

– Nikola Hercigonja

Posle Bitke na Sutjesci Kazalište je brojalo 17 članova: Mira i Vjekoslav Afrić, Ivka i Joža Rutić, Žorž Skrigin, Salko Repak, Milan Vujinović, Junus Međedović, Nikola Hercigonja, Braslav Borozan, Mira i Silvije Bombardeli, Mira Đerić, Anika Radošević, Miron Cesarec, Bata Urošević i Ljubo Božanović. Prvu priredbu dalo je u julu za ranjene borce u selu Vračevcu kod Seone u blizini Tuzle. O jadnom stanju trupe na toj priredbi Hercigonja piše:

Na jednoj priredbi Afrić je imao da recituje poznati monolog tragičara iz Bogovićeve drame »Matija Gubec«. Rastvorivši šatorsko krilo — »zavesu« — i pojavljujući se pocepanog odela, bos, ošišan do glave, neuredne brade, izgovorio je patetično prvi stih: »Evo me, tu sam...«. Nastao je neopisivi smeh — jer je prvi Moša Pijade (a za njim Mitar i Peko) shvatio svu grotesknost cele situacije... Buru smeha izazvala je i jedna predstava Čehovljeve »Prosidbe«, noću, na nekoj mirisnoj, idiličnoj livadi. Afrić dolazi bos, u sakou od crnog somota, dozlaboga pocepanom, bez dugmeta, u čakširama od cajga, ošišan do glave, u ruci drži buket poljskog cveća; a Anika mu kaže koketno: »O, vi ste u paradi! Spremate se moguće na bal...?«^[13]

– Nikola Hercigonja

Zatim je pošlo na turneju po istočnoj Bosni, a u septembru se vratilo u Jajce, gde je ostalo sve do januara 1944. Period boravka u Jajcu spada u najplodniju delatnost Kazališta narodnog oslobođenja.^[14] Tu su uslovi za rad bili vrlo povoljni (zgrada s pozornicom, kulisama i drugim potrebama). U tom periodu postavljena su ili obnovljena brojna dramska dela: Cankarev Sluga Jernej i njegovo pravo, Kočićev Jazavac pred sudom, Gogoljev Revizor, Nušićev Narodni poslanik. Postavljen je na scenu i balet na Baranovićevu muziku Licitarsko srce. Takođe je postavljen balet na Geršvinovu Rapsodiju u plavom, koji je doživeo nekoliko stotina izvođenja. Priredbe su održavane i u okolnim mestima.

Kada je tokom Operacije "Valdrauš" u januaru 1944. Jajce postalo poprište svakodnevnih borbi, Kazalište je bilo prinuđeno da ga napusti. Od ansambla i osoblja formirane su tri grupe. Jedna je pošla na Kozaru, druga u Drvar, a treća je ostala sa 6. ličkom divizijom u okolini Jajca. U martu sve tri grupe ponovo objedinjene na zajedničkim projektima u Bosanskom Petrovcu. Tokom ovog perioda postavljene su na scenu Nušićeva Protekcija, Kir Janja Jovana Sterije Popovića i Klopčičeva Mati.

5. aprila 1944. održana je svečana priredba u Drvaru, što je bilo prvo nastupanje kompletnog Kazališta narodnog oslobođenja posle šeste ofanzive.^[15] U to vreme je bilo prvo izvođenje »Kozare«, horske kompozicije Oskara Danona, prve te vrste u NOB.^[16] Posle desanta na Drvar, jedan deo ansambla prebačen je avionom u Italiju, a drugi odlazi u Dalmaciju, gde ostaje kraće vreme u 8. korpusu, pa zatim prelazi na Vis. Na Visu je premijerno izvedena Najezda Leonida Leonova. U septembru Kazalište je preduzelo turneju po Italiji, dajući priredbe za partizanske ranjenike koji su se nalazili na lečenju u savezničkim vojnim bolnicama i za savezničke jedinice.

Prvog novembra 1944. Kazalište je stiglo u oslobođeni Beograd.

Mislio sam da sanjam. Doveli su me gotovo ošamućenog u komandu beogradskog garnizora, saopštili gdje će biti smješteni svi ostali članovi Kazališta i da mi je zadatak da radim na osposobljavanju oštećene zgrade Narodnog pozorišta, gdje treba što prije da održimo priredbe Kazališta narodnog oslobođenja. U zgradi Narodnog pozorišta imao je već uređenu kancelariju Nikola Popović, koji je u Beograd stigao sa prvim partizanskim jedinicama. Uspio je da sredi pozornicu i osposobi salu za davanje priredbi. Čim su u Beograd stigli svi članovi Kazališta, počeli smo s izvođenjem naših programa. Ulaz je bio slobodan, a mi smo u početku igrali »non stop«! Sala je bila uvijek prepuna i pljesku nikad kraja. Dolazili su da nas pozdrave i beogradski glumci koji nisu htjeli da igraju pod okupacijom.^[17]

– Oskar Danon

Tu je Kazalište narodnog oslobođenja završilo svoj ratni put, dajući 12. novembra poslednju priredbu pod dotadašnjim imenom.

Predstave:

• Branislav Nušić, Sumnjivo lice
• Branislav Nušić, Narodni poslanik
• Branislav Nušić, Protekcija
• Lav Tolstoj, Ona je svemu kriva
• Nikolaj Gogolj, Revizor
• Ivan Cankar, Sluga Jernej i njegovo pravo
• Petar Kočić, Jazavac pred sudom
• Jovan Sterija Popović, Kir Janja
• Matjaž Klopčič, Mati

Baleti:

• balet na Baranovićevu muziku Licitarsko srce
• balet na Geršvinovu Rapsodiju u plavom
• folklorni balet sa borbenim sadržajem

Takođe su imali i orkestar kao pratnju za hor, koji je uglavnom izvodio partizanske pesme.

U cilju održavanja morala i sprovođenja propagande među svojim pripadnicima, partizani koriste sva moguća sredstva: zabave, koncerte, muziku, plesove, sastanke, pozorišne predstave itd. Ovo se dešava čak i u teškim situacijama, u predahu između dve borbe.^[18]

– ZABELEŠKA ITALIJANSKOG GUVERNATORATA CRNE GORE IZ PRVE POLOVINE 1943. O ORGANIZACIJI I NAČINU VOĐENJA BORBE JEDINICA NOV I POJ

Jugoslavija pre Drugog svetskog rata bila je zaostala zemlja u kojoj su kulturni tokovi i civilizacijska dostignuća bili nedostupni znatnoj većini stanovništva. Narodnooslobodilački pokret se svojom propagandom obraćao ovim zanemarenim slojevima, obećavajući opštu emancipaciju i civilizacijski napredak za sve.

U toj propagandi Kazalište je odigralo značajnu ulogu demonstrirajući novi model kulturno-umetničke delatnosti. Ono je predstavljalo reprezentativnu kulturnu instituciju. Na taj nači je Narodnooslobodilački pokret borcima u jedinicama i građanstvu demonstrirao svoj kulturni nivo i civilizatorsku opredeljenost.

Kazalište nije bilo usamljen primer - sve jedinice NOVJ u rangu brigade pa naviše imale su svoje kulturne i scenske sekcije. Kazalište je bilo najreprezentativniji i kadrovski najjači scenski ansambl, pa su njegovi članovi učestvovali u brojnim kursevima gde su kao predavači prenosili znanja na kulturne organizatore.

Kazalište je izdavalo i svoj list pod nazivom Naše kazalište. U aprilu 1943. izašao je prvi broj, a do kraja delatnosti izašla su ukupno tri broja.

• Vojna enciklopedija knjiga četvrta, Beograd 1978.
• Branko Petranović: ISTORIJA JUGOSLAVIJE, knjiga II - NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA, Nolit, Beograd 1988. - KULTURNI I PROSVETNI ŽIVOT NA OSLOBOĐENIM TERITORIJAMA
• Andreja Preger: STOLEĆE UZ MUZIKU, feljton u dnevnom listu Danas, nastavak 5 (9. maj 2008)^{[mrtav link]} i 6 (12. maj 2008)

• Kazalište narodnog oslobođenja