Grigorije Niski
Grigorije Niski (grč. Γρηγόριος Νύσσης, oko 335–oko 394), nazvan i Grigorije iz Nise, bio je ranovizantijski teolog i mistik, uz Vasilija Velikog i Grigorija Nazijanskog jedan od "velikih Kapadokijaca" te vođa ortodoksne struje u hrišćanskim raspravama o doktrini Svetog trojstva u 4. veku. Plodan pisac i najveći filozof među Kapadokijcima, Grigorije je napisao veliki broj teoloških, mističkih i monaških spisa u kojima je nastojao pronađi razvnotežu između platonske i hrišćanske tradicije.
Grigorije, mlađi brat Vasilija Velikog, rodio se u uglednoj porodici u Cezareji, glavnom gradu rimske provincije Kapadokije. Tu je dobio i osnovno obrazovanje, ali je na njega mnogo više uticalo filozofsko obrazovanje koje je stekao od druge dvojice Kapadokijaca – Vasilija Velikog i Grigorija Nazijanskog. Počeo je kao učitelj retorike, a možda se i oženio – premda se nekoliko zapisa koji sugerišu takvu mogućnost mogu interpretirati i na druge načine, a čini se da tome u prilog ne govori ni njegov negativni stav prema braku u traktatu O nevinosti. Šezdesetih godina 4. veka okrenuo se verskim pitanjima i posvetio hrišćanstvu, možda čak i monaškom životu, pod vodstvom svoga brata Vasilija. Kao deo Vasilijeve borbe s episkopom Antimom iz Tijane – čiji je grad 372. godine postao metropola (tj. civilna pa prema tome i crkvena prestonica) zapadne Kapadokije – Grigorije je bio posvećen za episkopa Nise, gradića koji se nalazio u novoosnovanoj provinciji Kapadokiji drugoj (Cappadocia secunda), u kojoj je Vasilije želeo da zadržio svoju crkvenu jurisdikciju. Međutim, 375. godine Grigorija je upravnik provincije optužio za zloupotrebe u upravi, što je bio deo proarijanske kampanje rimskoga cara Valensa, odnosno deo njegovih nastojanja da prisili crkvu da prihvati gledišta jeretika Arija, koji je poricao božansku prirodu Hrista. Grigorija je 376. godine jedan [sinod] episkopa smenio i proterao, ali se nakon Valensove pogibije u bici kod Hadrijanopolja 378. godine vratio uz entuzijastički doček njegove pastve.
Premda je Vasilije smatrao da je Grigorije nepogodan za učestvovanje u crkvenoj diplomatiji, nakon njegovog povratka u Nisu Grigorije je narednih godina bio aktivan u sređivanju crkvenih poslova. Godine 379. učestvovao je na jednom saboru u Antiohiji, a bio je poslat i u jednu specijalnu misiju u crkve u Arabiji (tj. Transjordaniji). Tom prilikom posetio je i Jerusalim, gde je stekao izrazito negativni stav prema sve pomodnijim hodočašćima, a taj je svoj stav naročito snažno izrazio u jednom od svojih pisama. Godine 381. učestvovao je na drugom vaseljenskom saboru u Carigradu, gde ga je car Teodosije I priznao za jednog od vođa ortodoksne zajednice u Kapadokiji, zajedno s Vasilijevim naslednikom u Cezareji. Grigorije je odbio da bude imenovan za episkopa u važnoj episkopiji u Sevastiji, ali mu je staranje o njegovoj maloj dijecezi ostavilo dovoljno vremena da propoveda u Carigradu u posebnim prilikama kao što su bile sahrane žene i kćerke cara Teodosija. Pod neobrazovanim Nektarijem, naslednikom Grigorija Nazijanskog u Carigradu, Grigorije Niski bio je vodeći teolog ortodoksije u maloazijskoj crkvi tokom borbe protiv arijanstva.
Grigorije je pre svega bio učenjak, čije glavne zasluge leže u spisima koje je ostavio za sobom. Pored kontroverznih odgovora jereticima, posebno arijancima – u kojima je formulisao doktrinu Svetog trojstva (Oca, Sina i Svetoga duha) kao jasan odgovor arijancima – završio je Vasilijev Šestodnev (Hexaëmeron), propovedi o danima stvaranja sveta, dodavši Stvaranje čoveka, a takođe je sastavio klasični prikaz ortodoksne teologije u delu Velika katiheza, koja je poznata i pod nazivom Poslanica o verskom obrazovanju. Ovo delo je posebno značajno po tome što se u njemu sistematski razvija mesto koje sakramenti zauzimaju u hrišćanskom pogledu na ponovno uspostavljanje božje slike u ljudskoj prirodi – koja je izugbljena Adamovim padom. Grigorijev kratki traktat O tome da nema tri boga nastoji da uspostavi vezu između kapadokijske teologije o tri osobe u jednom božanstvu (tj. Trojstva) i Platonovog učenja o Jednom i Mnoštvu. Kao hrišćanin-platoničar, Grigorije je sledio velikog aleksandrijskog teologa Origena, ali ne ropski; najznačajnije je to što je delio Origenovo uverenje da je čovekova materijalna priroda posledica njegovog pada, kao i Origenovu nadu u konačno univerzalno spasenje. Ugledajući se na Platonovog Fedona, Grigorije je svoje učenje o vaskresenju predstavio u obliku razgovora sa svojom sestrom, monahinjom Makrinom, koja leži na samrti.
Platonska i hrišćanska inspiracija kombinuju se u Grigorijevim asketskim i mističkim spisima, koji su uticali na bogoslužnu tradiciju istočne pravoslavne crkve, a indirektno i na tradiciju katoličke crkve. Njegovo Žitije Makrine spaja biografiju sa poukama o monaškom životu. O nevinosti i drugi traktati o asketskom životu kulminirali su u mističkom delu Žitije Mojsijevo, koje obrađuje put Jevreja iz Egipta na Sinaj u 13. veku pne. kao uzor napretka duše kroz različita iskušenja na svetu ka viziji boga. Jedan od značajnih elemenata Grigorijevog učenja jeste načelo da duhovni život ne predstavlja neko stanje statičke savršenosti, nego se ogleda u stalnom napretku. Njegovo najveće dostignuće jeste njegova veoma uravnotežena sinteza antičkih grčkih i hrišćanskih tradicija, u doba kada su i jednu i drugu zagovarali snažne i oštroumne ličnosti kasne antike.
Grigorije, međutim, nije zanemarivao ni svoje praktične svešteničke dužnosti, kako se vidi po sačuvanim pismima i homilijama, od kojih su mnoge napisane u slavu svetitelja koji su se poštovali u Kapadokiji ili u slavu velikih dana crkvene godine. U drugim pak homilijama, kao što su napadi na zelenaštvo i na odlaganje krštenja, bave se etičkim problemima tadašnje crkve. U intimnijim govorima o Molitvi Gospodnjoj i Blaženstvima (Matej 5:3-12) spajaju se njegovi etički i bogoslužni interesi, a isto se može reći i za njegov komentar uz Pesmu Solomonovu. Grigorije nije voleo da pohađa skupove episkopa, ali je povremeno bio pozivan da u takvim prilikama održi propovedi. Njegovo poslednje pojavljivanje u javnosti bilo je na jednom saboru u Carigradu. Grigorijeva crkvena karijera nije bila tako uspešna kao karijera Vasilija Velikog ili Grigorija Nazijanskog, ali se on pokazuje kao bolji književnik i od jednog i od drugog.
- Gregory of Nyssa Home Page includes many English translations of his writings, with introductions
- Alternate online source 19th century translations of most of Gregory's most important works
- Biography from Catholic Encyclopedia
