Grezia antica

La Grezia antica ha influenzà a moda decisiva il svilup da la civilisaziun europeica. Si’istorgia cumpiglia (senza la cultura minoica sin l’insla Creta) ca. il temp da 1600 a.C. fin 27 a.C., cur che la Grezia è vegnida integrada en l’Imperi roman. Ord vista culturala ha l’istorgia da la Grezia antica cuntinuà fin en l’antica tardiva.

Sco emprim è sa sviluppada sin l’insla Creta la cultura minoica. Quella è caracterisada d’influenzas orientalas ed ha enconuschì ses temp da fluriziun a l’entschatta dal segund millenni a.C. La cultura micenica (fin ca. 1050 a.C.) è alura stada l’emprima cultura auta da la terra franca europeica. A la fin da quella suondan ils uschenumnads ‹tschientaners stgirs› (en il vast senn ca. 1200 fin ca. 750 a.C.; oz per ordinari datà en il temp da ca. 1050 fin ca. 800 a.C.). Alura cumenza il temp arcaic che dura da ca. 800 fin 500 a.C. Da quel temp è s’etablida la polis sco furma statala ed èn vegnidas fundadas bleras colonias grecas en la regiun da la Mar Mediterrana ed a la Mar Naira.

La perioda classica che suonda (ca. 500–336 a.C.), ha furmà in temp da gronda fluriziun culturala, il qual è daventà in dals fundaments da l’Occident. Da quel temp èn er sa sviluppads terms politics centrals, per exempel en connex cun il svilup da la democrazia attica. Tar las prestaziuns da la cultura greca antica tutgan, per enumerar be intgins exempels:

• monuments architectonics sco l’Acropolis ad Athen,
• impurtantas sculpturas
• ovras centralas da l’art poetic (sco l’Ilias u l’Odissea)
• ils filosofs da l’antica ed impurtantas ovras istoricas
• enconuschientschas decisivas sin il champ da la matematica e fisica
• emprimas furmas da concurrenza sportiva paschaivla sco ils gieus olimpics.

Cun Alexander il Grond ha cumenzà l’ultima epoca da l’istorgia greca independenta, il hellenissem (ca. 336–27 a.C.). Quest temp è stà segnà da la fundaziun da numerusas poleis e da la derasaziun da la lingua e cultura greca fin en l’India dal Vest; la civilisaziun e religiun orientala ed occidentala èn sa maschadadas fermamain ed igl èn s’etablids reginavels sut domini da retgs macedons. Dapi 200 a.C. è alura, en in process ch’ha durà bundant 150 onns, la part orientala da la regiun da la Mar Mediterrana vegnida sut domini roman ed è la finala daventada ina part da l’Imperi roman.

Emprims fastizs da colonisaziun minoica dal temp da bronz a Creta tanschan enavos fin 3600 a.C. Creta sa chattava a la cruschada da la navigaziun maritima tranter l’Egipta, l’Asia Minura e la Grezia odierna. A quai sa lascha eventualmain attribuir il fatg che surtut la part orientala e centrala da l’insla èn vegnidas colonisadas. Sut influenza orientala è sa sviluppada qua a l’entschatta dal segund millenni a.C. in’atgna cultura auta pregreca. Ils centers da quella furmavan ils palazs da Knossos, Phaistos e Malia.^[1]

Ins stima che Knossos cumpigliava ina populaziun d’almain 50 000 abitants. La posiziun nunprotegida dals palazs lascha concluder ina regenza nunpericlitada sur l’entira Creta. Ina flotta considerabla dominava la mar e segirava l’insla cunter attatgas d’ordaifer. La represchentaziun da festas popularas sin ils frescos vi da las paraids dal palaz e la proxima vischinanza da la citad laschan supponer ina participaziun politica da la societad curtaisa e da la populaziun libra. La rolla extraordinaria da dunnas sin las picturas en colliaziun cun la muntada da divinitads femininas documenteschan ina posiziun privilegiada da la dunna. Ins ha schizunt tratg la conclusiun ch’i sa tractava d’in urden matriarcal.

Las chaminadas fitg amplas ed ils numerus lavuratoris fan er resortir ils palazs sco centers da la vita economica e dal mastergn. Maletgs documenteschan la furniziun da contribuziuns e tavlas d’arschiglia ina contabilitad ordinada, quai che renviescha ad in’administraziun organisada. L’export d’objects d’artisanadi cretais aut sviluppà en l’Asia Minura, l’Egipta, sin las Inslas Egeicas e la Cipra, sco er chats da rauba babilonica en ils palazs a Creta dattan perditga d’in traffic commerzial extendì.

La cultura minoica ha gì grond’influenza sin la regiun da la Mar Egeica ed il sidvest da l’Asia Minura, fin ch’ella è vegnida substituida tras la cultura micenica. Per la fin da la cultura minoica ha l’istoriografia savens fatg cunresponsabla l’erupziun dal vulcan da Santorin. La dataziun da quella tranter 1628 e 1520 a.C. resta però dispitaivla. Suenter la destrucziun dals palazs vers 1450 a.C. han dominà er a Creta la cultura e lingua micenica.

A medem temp ha existì sin las inslas situads en la part meridiunala da la Mar Egeica la cultura cicladica e sin la terra franca la cultura helladica. Omaduas han existì sur la fin da la cultura minoica or ed èn s’unidas en il temp da bronz tardiv cun la cultura micenica.

A l’entschatta dal helladicum tardiv è sa furmada, sut influenza cretaisa, ma sortind da las tradiziuns dal helladicum mesaun, l’emprima cultura auta sin la terra franca greca. Tenor in da ses centers, Mykene en l’Argolis, vegn quella numnada cultura micenica.

La cultura micenica vegn considerada sco l’emprima cultura auta da la terra franca europeica insumma. Cuntrari als purtaders da la cultura minoica sin l’insla Creta, dals quals la lingua è nunenconuschenta, discurrivan ils abitants da la terra franca greca – sco che mussa la scrittira lineara B, decifrada da Michael Ventris e John Chadwick il 1952 – ina furma tempriva dal grec, pia ina lingua indogermana.

Igl èn sa sviluppadas citads-stadi enturn cumplexs fortifitgads autsituads cun mirs da crap pussants. Quels furman in ferm cuntrast tar ils palazs cretais nunfortifitgads, ma er tar la cultura indigena dal conturn. Integrads en quels eran chasas per uffiziants, suita e garda. Sutvart sa chattava l’abitadi avert da la populaziun purila. In’inclinaziun vers il monumental suttastritgan edifizis sco la tresoraria dad Atreud ubain la Porta dals liuns da Mykene. Sco retg era en funcziun il chau da la stirpa, il qual regiva en enclegientscha cun il cussegl e la radunanza dals armads.

Dal temp micenic mesaun (SH II, ca. 1500–1400 a.C.) è Creta apparentamain vegnì conquistà da Grecs da la terra franca, cun la consequenza che la cultura micenica ha tranter auter er cumenzà a prevalair sin las Cicladas, Rhodos e Milet sco er a la costa dal vest da l’Asia Minura.^[2]

Archivs da tavlas da terracotga en grec micenic documenteschan in’administraziun reglada. La cultivaziun dad ers e l’allevament da muvel furmavan la basa economica. Daspera existiva ina mastergnanza spezialisada. Il commerzi a terra vegniva sustegnì cun construir vias. Relaziuns da commerzi a distanza existivan surtut cun ils pajais da l’Asia dal Vest e l’Egipta. Colliads cun quai eran expediziuns da sblundregiada, il success da las qualas è cumprovà en las fossas a cupla represchentativas.

Enturn il 1200 a.C., probablamain er en connex cun ils uschenumnads pievels marins, è la part orientala da la regiun da la Mar Mediterrana stada pertutgada d’in’unda da destrucziun. Tenor funtaunas egipzianas han pievels esters schizunt smanatschà l’Egipta.^[3] L’imperi grond hatitic en l’Asia Minura è dà dapart, l’impurtant center da commerzi Ugarit en la Siria è vegnì destruì, citads sin l’insla Cipra sco er ina retscha da centers en l’intschess sirian-palestinais èn vegnids en ils mauns d’inimis respectivamain vegnids destruids.

Ils stadis micenics han pers tras quai impurtants partenaris commerzials, quai ch’ha flaivlentà l’economia da palazs e contribuì a la fin da quella. Almain la gronda part dals centers da palazs da la cultura micenica ch’èn enconuschents fin uss sin la terra franca èn vegnids destruids, e quai senza che las raschuns fissan enconuschentas. L’organisaziun da l’economia da palazs è svanida. Probablamain è ì a perder il diever da la lingua scritta e blers abitadis en il domini dals centers da palazs micenics èn vegnids bandunads. Auters percunter han ins colonisà vinavant e la cultura micenica è anc sa mantegnida var 150 onns.

Eventualmain vers la fin dal temp micenic tardiv (ca. 1050/1025 a.C.) ha cumenzà la migraziun dorica. En in process pli lung han ils Dorians acquistà la predominanza sin la Peloponnes. A medem temp èn ils Grecs avanzads en regiuns ch’eran fin qua pauc micenisadas, sco Epirus ed Etolia. Ils Eolians eran da qua davent surtut anc preschents en la Tessalia e Beozia, ils Ionians en las regiuns Attica ed Eubea.

A la colonisaziun da la costa occidentala da l’Asia Minura èn sa participads commembers da tut las stirpas grecas. Apparentamain senza fruntar sin pli gronda resistenza da vart dals indigens, han els fundà impurtantas citads grecas sco Milet, Efesus, Smyrna, per part sin il terren da colonias anatolicas pli veglias, per part er micenicas (Milet, probablamain er Iasos), las qualas eran vegnidas vers la fin dal 13avel tschientaner sut domini dals Hetits. Tras l’ulteriura immigraziun or da la patria han ils Ionians augmentà lur cumpart, uschia ch’els han cuntanschì la predominanza en il vest da l’Asia Minura.

Per mancanza da funtaunas scrittas u da chats archeologics, era il temp tranter 1200 e ca. 759 a.C. pli baud strusch perscrutà. Perquai discurran ins tradiziunalmain en quest connex dals ‹Tschientaners stgirs› da l’istorgia greca. Igl è quai il temp tranter la fin dal temp da palazs micenic e la nova prosperitad ch’iniziescha a l’entschatta dal temp arcaic vers 750 a.C. En il fratemp vegnan ils tschientaners stgirs savens reducids ad in spazi da temp pli curt. Tras numerus chats a partir da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner cumpara surtut la fasa finala da la cultura micenica (helladic tardiv, III C) en ina glisch bundant pli clera: Ad ina fasa da destrucziun e transfurmaziun, segnada surtut en regiuns cun gronds centers da palazs da grondas fluctuaziuns demograficas, è suandada a partir da ca. 1150 a.C. (cumenzament da SH III C mesaun) ina tscherta consolidaziun, en bleras regiuns schizunt ina fluriziun tardiva da la cultura micenica. Caracteristic per questa fasa èn tranter auter gronds vaschs da terracotga che mussan guerriers, navs e battaglias navalas. Surtut las regiuns, en las qualas n’avevan existì en il 14avel/13avel tschientaner a.C. nagins centers da palazs (p.ex. il nordvest da la Peloponnes, las Cicladas, Rhodos) n’èn apparentamain betg stadas pertutgadas dals embrugls enturn il 1200 a.C. ubain ch’ellas èn sa revegnidas svelt da las destrucziuns. Er il commerzi a lunga distanza ha cuntinuà, sco che cumprovan chats d’objects da la Levanta e da l’Egipta en la necropola da Perati, ma er cheramica en stil micenic da l’Italia Bassa dal 12avel tschientaner a.C. A medem temp era questa fasa segnada da malsegirezzas e da destrucziuns localas. Ils abitadis han ins savens spustà en lieus bain protegids e fundà là da nov (p.ex. Aigeira).

En il decurs dal 11avel tschientaner a.C. han lieu en il helladicum tardiv III C e durant la fasa submicenica ulteriuras destrucziuns ed almain en intginas regiuns ina sminuziun da la populaziun sco er declin cultural. Chats dal temp che suonda (a partir da ca. 1050/1025, il cumenzament da la perioda protogeometrica), èn stgars e derivan surtut da fossas (excepziuns furman t.a. las culegnas Nichoria e Lefkandi).

Damai ch’è en il fratemp enconuschent dapli da l’entschatta dal 8avel tschientaner, sa reduceschan ils ‹tschientaners stgirs› sin la perioda tranter la fin dal 11avel tschientaner e l’entschatta dal 8avel tschientaner.^[4]

L’arcaicum cumenza vers 800 a.C. (en l’istorgia d’art enturn 700 a.C.) e va a fin vers 500 a.C. En l’istorgia greca generala suonda quel pia als tschientaners stgirs resp. en l’istorgia d’art al temp geometric (ca. 900–700 a.C.) e preceda la classica (ca. 500/480–336 a.C.)^[5]

La cuminanza greca era segnada da dus problems fundamentals. Quels cumparan – a moda pli u main exprimida – en tut ils stadis grecs: Per l’ina era quai la mentalitad concurrenta da las chasas aristocraticas, per l’autra la miseria dals purs pitschens. La necessitad da schliar quests problems è anc s’intensivada en rom da l’uschenumnà panhellenissem, vul dir d’in spiert da cuminanza da tut ils Grecs ch’ha cumenzà a sa furmar.

Igl èn sa sviluppadas duas differentas modas da schliar il problem: Ubain ch’in dals aristocrats vegniva da sa far valair cun agid dal pievel envers las autras chasas noblas ed erigiva ina tirannia; il tiran stueva sa stentar da mitigiar la miseria dals purs per pudair mantegnair sia popularitad e da liar ses concurrents vi da sia persuna u d’eliminar quels. Ubain ch’è sa sviluppada in’organisaziun statala cun dretg codifitgà e domini instituziunalisà, il qual purtava tratgs democratics rudimentars e vegn designà sco polis. Ils differents svilups sa laschan illustrar il meglier a l’exempel da Sparta e d’Athen. A Sparta è sa furmada ina cuminanza militarisada, a la testa da la quala stevan dus retgs che vegnivan controllads dals efors e d’in’assamblea populara. Ad Athen percunter è il process d’egualisaziun che las refurmas da Solon duevan metter ad ir l’emprim vegnì interrut tras la tirannia da Peisistratos. Suenter la detronisaziun da ses figls èn ils conflicts puspè vegnids a la glisch; las refurmas da Kleisthenes han la finala fullà via a la naschientscha da la democrazia attica. Questa schliaziun marchescha ord perspectiva istorica la fin da l’epoca arcaica ed il cumenzament da l’epoca classica.

La noziun ‹arcaic› porta in pau la macla da ‹primitiv›. Quest giudicat è da considerar sco nundifferenzià e facticamain betg propi giustifitgà. Quai vala surtut per l’art figurativ: Entaifer quel sa lascha differenziar d’ina vart la kore ed il kouros da l’arcaica tempriva e mesauna cun la posiziun sidretg caracteristica e la simmetria er en fatscha, cun l’uschenumnà rir arcaic; da l’autra vart il stil da l’arcaica tardiva resp. classica tempriva ch’ins attribuescha per ordinari a l’uschenumnà stil sever. Segns e represchentaziuns arcaicas han per ordinari in’expressivitad archetipica, transculturala.

L’emprima mesadad dal temp arcaic vegn er designada sco fasa orientalisanta, pertge che en il 7avel tschientaner – e per part er gia pli baud – vegnan surpigliads pli e pli elements dal Proxim Orient. Quai pertutga tant l’art sco er ils usits e probablamain schizunt aspects socials.

Dal temp arcaic èn er sa mantegnidas bleras leschas. Per exempel crodan er las refurmas da Solon en quest temp.

En il temp arcaic èn sa sviluppads en blers reguards ils fundaments dal temp classic da la Grezia antica ch’è suandada. A l’entschatta stattan ils epos homerics ch’èn sa sviluppads ad in impurtant liom per tut ils Hellens: l’‹Ilias› ed (in pau pli tard) l’‹Odissea› ch’èn omaduas vegnidas messas en scrit probablamain vers 700 a.C. Medemamain dal temp arcaic deriva l’ovra litterara da Hesiod, impurtanta per la mitologia e concepziun dal mund greca. Questas ovras duevan furmar in impurtant canon da la cultura greca antica.

Da quel temp è sa furmà en Grezia in nov urden statal, ils origins dal qual èn da chattar eventualmain gia en il 12avel tschientaner (u schizunt en il temp micenic tempriv)^[6] e che cumenza il pli tard en il temp geometric (ca. 900–700 a.C.): La polis (citad-stadi) è daventada la furma statala dominanta (danor en parts da la Grezia dal Nord e da la Peloponnes). La noblezza, tar la quala i na sa tractava a l’entschatta anc da nagina noblezza da sang, è daventada adina pli dominanta; a medem temp è la monarchia vegnida chatschada enavos tras quai pli e pli fitg ed è svanida per gronda part. Uschia cumparan da quel temp adina dapli oligarchias, entant che la populaziun era participada en autras citads-stadi pli ferm a la regenza. Ina furma democratica pli avanzada, sco en il cas d’Athen, è però pir sa furmada durant il temp classic. Burgais cumplains pudevan sa participar en la polis a la vita politica. Il grad da cundecisiun sa differenziava però da citad tar citad. Savens avevan las poleis be in conturn fitg limità; grondas poleis cun vastas regiuns circumdantas, sco Athen u Sparta, furmavan l’excepziun. Per regla disponiva mintga polis d’ina acropolis e d’ina agora, la plazza da martgà che serviva sco center economic e politic.

Gia a la fin dal segund millenni a.C. duain Grecs avair colonisà singulas parts da la costa da l’Asia Minura. Ils onns 750–550 a.C. ha alura gì lieu la gronda colonisaziun, en il decurs da la quala èn vegnidas fundadas en vastas parts da la regiun da la Mar Naira ed en blers lieus da la Mar Mediterrana novas citads. En la part occidentala da la regiun mediterrana han ins surtut fundà bleras colonias en l’Italia Bassa e Sicilia, tenor Thukydides per exempel 735 a.C. Naxos e 730 a.C. Syrakus (Magna Graecia).

Motivs han furmà la surpopulaziun, il vulair segirar las vias dal commerzi, ma er cuntrasts politics e disturbis a l’intern da singulas poleis. Las novas citads eran però independentas e la colonisaziun aveva per ordinari lieu en regiuns, nua ch’i n’era betg da far quint cun gronda resistenza da vart dals indigens.

La colonisaziun greca è s’extendida sur l’entira regiun da la Mar Mediterrana, cun la Mar Egeica sco center. A partir da 700 a.C. è creschida l’influenza d’elements orientals sin l’art grec; in’impurtanta rolla en quest connex han l’emprim giugà citads sin l’insla Eubea, pauc pli tard la pussanta citad da Corint. Ils Grecs avevan gia surpiglià avant l’alfabet dals Fenizians ed adattà quel a lur intents.

Entaifer quest orizont ch’era londervi da sa schlargiar, è er sa furmada la filosofia ionica. Tar ils pli impurtants represchentants da quella tutgan Tales da Milet, il matematicher Pitagoras da Samos ed il dialecticher Heraclit dad Ephesos.

Sin la terra franca greca sa rivalisavan entant diversas poleis per la posiziun predominanta e faschevan savens guerra ina cunter l’autra. Sin la Peloponnes ha l’emprim Argos dominà sur lung temp; la finala èsi però reussì a Sparta d’avanzar a la pli ferma pussanza militara da la Grezia – suenter avair conquistà la Messenia en pliras guerras manadas cun tutta vehemenza (fin 640 a.C.) sco er sin fundament da refurmas a l’intern. Dapi daditg era sa fatg valair sco model militar la tactica da hoplits. Vers 550 a.C. ha Sparta la finala fundà la Lia peloponnaisa, cementond uschia sia predominanza.

En il 7avel e 6avel tschientaner è sa derasada la furma da regenza da la tirannia. L’emprim è quai stà il cas a Corint, nua che Kypselos è vegnì enturn 660 a.C. a la pussanza, furmond uschia la pli veglia tirannia en Grezia; pli tard èn suandads Sikyon e Samos, alura er Athen. La noziun tirannia deriva da l’Asia Minura e designava oriundamain senza valitaziun in regent singul. Per ordinari surpigliava in aristocrat pussant il domini entaifer ina polis, segirava militarmain sia pussanza e tschertgava ultra da quai sustegn tar auters tirans. I n’existiva pia nagina basa legala, mabain sa tractava da pura politica da pussanza. Er en la part occidentala da la regiun da la Mar Mediterrana èn pli tard vegnids a la pussanza tirans, a Sicilia a moda vaira spectaculara (Gelon, Agathokles). En la part centrala da la Grezia èsi surtut stà Sparta a far opposiziun a questa furma da regenza e la cumbattend cun tutta forza, betg però senza l’intenziun zuppada da vulair augmentar en questa moda l’atgna influenza.

L’antica greca n’enconuscheva nagin ‹sentiment naziunal›, schebain ch’ins era pli u main perina, tgi che saja in Grec e tgi betg. Mintga polis, quant pitschna ch’ella saja, vegliava severamain davart si’autonomia e n’era betg pronta da renunziar voluntarmain a quella. Uschia furmava il stadi da guerra en la veglia Grezia plitost la regla che l’excepziun (cf. per exempel ils cumbats tranter Sparta ed Argos ubain tranter Athen ed Egina).

Gronds eveniments, a chaschun dals quals sa radunavan ils Grecs da las differentas poleis e tar ils quals els mussavan lur spiert da cuminanza, existivan surtut en furma dals gieus panhellens, dals quals ils gieus olimpics eran ils pli famus. Da quels sa participavan per exempel er ils Grecs da l’Italia Bassa. Ina sumeglianta muntada panhellena aveva ultra da quai l’orachel da Delfi.

Ina schientscha cuminaivla stgaffiva però surtut er il canon da dieus, enconuschent tranter auter or dals epos da Homer; a quel èn sa referids ils emprims tempels ch’èn vegnids erigids en il temp arcaic. Las poleis grecas da l’antica avevan ina ferma orientaziun religiusa. Quasi tut ils acts publics e privats eran accumpagnads d’acclamaziuns da las divinitads.

In tschert spiert da cuminanza che dueva er chattar si’expressiun politica, è pir sa furmà en vista a las Guerras persianas. L’onn 510 a.C. è la tirannia ad Athen vegnida dismessa definitivamain. Gia avant era Athen avanzà a la pussanza predominanta en l’Attica, Teba è pli tard sa stentà da cuntanscher la predominanza en la Beozia e la terza pussanza pli gronda en Grezia furmava Sparta. En l’Asia Minura è la finala prorutta la Sullevaziun ionica (500–494 a.C.), in eveniment che dueva scriver istorgia mundiala (cf. sutvart).

Areguard il dumber da la populaziun existan be stimaziuns approximativas. Per il temp da culminaziun fan ins quint per l’entira Grezia antica cun var 4 milliuns abitants (da quai 2 milliuns en las colonias)^[7]. La polis Athen s’extendeva en l’entira Attica sur ina surfatscha da ca. 2600 km² e dumbrava l’onn 435 a.C. ca. 250 000 fin 300 000 abitants (da quai 100 000 sclavs e 60 000 burgais masculins creschids). L’onn 325 a.C. eran quai be pli ca. 150 000 fin 250 000 persunas (da quai 50 000 sclavs e 20 000 burgais masculins creschids).^[8] La regiun Attica aveva la pli auta spessezza da la populaziun da l’entira Grezia, numnadamain tranter 45 e 80 abitants per km² (per cumparegliar: l’onn 2005 eran quai 3812). Tut en tut fan ins quint ch’i hajan existì var 1000 poleis grecas en la regiun da la Mar Mediterrana ed a la Mar Naira. Da quellas dumbravan damain che la mesadad dapli che 2000 abitants e be var 15 % dapli che 5000.

L’aspectativa da vita era fitg bassa. Be var 50 % da tut ils umans survivevan lur 5avel onn da vita, be ca. 40 % daventavan almain 30 onns vegls e be radund 20 % murivan cun 50 onns u dapli. Il 75avel onn da vita cuntanschevan be damain che 5 % da l’entira populaziun. L’auta mortalitad surtut tranter ils uffants pitschens gieva maun en maun cun in’auta natalitad. Ins stima che mintga dunna haja parturì en media ca. 5,5 uffants.

Bain eran las poleis fitg differentas tranter pèr, ma intgins tratgs communabels avevan tuttas. Tar mintgina da las ca. 1000 poleis tutgava per l’ina ina citad circumdada d’in mir, per l’autra ina regiun cun terren agricul che la circumdava (la chora). Entaifer ils mirs da la citad cun sias portas e turs avevi vias, chasas e per ordinari er in tempel pli grond. La plazza la pli impurtanta e centrala era l’agora. Tar quella sa tractavi d’ina plazza publica, sin la quala avevan er lieu en las poleis democraticas las radunanzas politicas. Directamain sper l’agora sa chattavan per ordinari impurtants edifizis publics sco la chasa da la citad (buleuterion) e la sedia da la regenza (prytaneion).

La populaziun n’era en general betg fitg bainstanta. La gronda part da la glieud viveva en povradad u pauc sur il cunfin da quella.^[9] Ultra da quai vegniva il pitschen gudogn che surpassava l’autoprovediment savens consumà da las elitas enstagl da vegnir investì.

La societad antica era senza dubi ina societad agrara.^[10] Ins stima la cumpart da purs a 67 % fin 80 % da tut las persunas cun activitad da gudogn. I regia in vast consens che la tecnica sa chattava en general, pia er en l’agricultura, durant l’epoca classica sin in bass nivel ed ha be fatg pitschens progress. L’agricultura era organisada en structuras fitg pitschnas, tant areguard las parcellas sco er ils manaschis. Uschia avevi surtut purs pitschens cun ers parcellads e – cuntrari a l’antica romana – be darar gronds proprietaris da terren. Tar ils purs pitschens sa tractavi d’independents (auturgoi) che gudagnavan per ordinari strusch dapli che quai ch’els duvravan sezs (economia da subsistenza). Ils paucs gronds proprietaris da terren eran per il pli aristocrats che vivevan savens en citads ed affidavan lur terrens ad administraturs. Pervi dals facturs allegads, en cumbinaziun cun las nauschas cundiziuns geografic-climaticas per pratitgar l’agricultura, èsi da supponer che la cultivaziun e racolta da graun, ulivas e vin eran colliadas cun lavur corporala ordvart stentusa.

Fin a fravis, vaschlers ed auters producents da products spezialisads e dumandads vastamain, eran ils mastergnants per gronda part domiciliads en las citads. Sco l’agricultura consistiva er la branscha da construcziun e surtut ils mastergnants da blers manaschis pitschens ed independents che generavan strusch innovaziuns tecnicas e producivan be darar sur il basegn local or. Manaschis pli gronds devi be darar, anc pli stgars eran interprendiders che pudevan viver d’entradas da manufacturas e forsa schizunt investir ina facultad. L’industria da minieras (en l’Attica surtut argient e fier) occupa en blers reguard ina posiziun speziala (engaschament en massa da forzas da lavur, sclavaria en massa).^[11]

Or dal fatg ch’il sectur economic dominant, l’agricultura, na generava strusch in surpli (economia da subsistenza), resulta gia ch’il commerzi cun products agrars era medemamain limità. Quels vegnivan vendids sin fieras localas e be transportads darar sur distanzas pli lungas. In’excepziun furmava, pervi da las relaziuns geografic-climaticas da l’Attica l’import da granezza ch’era indispensabel per Athen. Quel vegniva finanzià tranter auter cun explotar argient en las minieras sper Laureion; la granezza derivava da la Sicilia, Egipta e da la regiun da la Mar Naira. Sur lungas distanzas vegniva, sper granezza, metals prezius ed autras materias primas, er fatg commerzi cun bains custaivels sco vin, spezarias, ulivas u vasas. Il commerzi a gronda distanza vegniva darar fatg sin la terra, mabain per ordinari sur la mar, quai ch’era bundant pli bunmartgà. Commerzi a l’engronda u commerzi intermediar devi tut il pli en centers urbans. Cun il temp è Athen sa sviluppà ad in veritabel center da commerzi. En consequenza da quai e pervi dals uschenumnads emprests maritims (emprests tschainsids che servivan a prefinanziar commerzi maritim che chaschunava gronds custs), è Athen ultra da quai daventà in center bancar (uschè lunsch sco ch’ins po discurrer da tals en l’antica). Ils fatgs da munaida èn sa sviluppads en il 6avel tschientaner a.C. ed èn sa derasads ils proxims tschientaners surtut en las citads.^[12]

Ins stima che var 2–3 % da l’entira populaziun tutgavan tar la classa possedenta. Quella sa cumponiva surtut da gronds proprietaris da terren, da fittadins da minieras, da possessurs da gronds lavuratoris (cun 20–50 sclavs), d’emprestaders da daners sco er da possessurs da navs, da locaturs da chasas u abitaziuns e da commerziants pli gronds. Per lunschor la gronda part da la populaziun furmava però ina classa mesauna plitost povra che consistiva da sia vart surtut da purs, e qua oravant tut da purs pitschens. Ultra da quai appartegnevan a quella mastergnants, commerziants pitschens ed uschenumnads metoikos, vul dir burgais senza dretg da domicil. Tar la classa sociala bassa tutgavan ils lavurers cunter paja (sin plazzals, en manaschis etc.; mercenaris; pitschens possessurs d’in asen, char, bov, mil, bartga etc.) e tut tgi che stueva prestar lavur sfurzada (sclavs; servs sco ils helots a Sparta; famegls per debits irrecurabels).^[13]

La pictura classica (Polygnot, Zeuxis, Nikias) n’è betg sa mantegnida; da las funtaunas scrittas resorta che quella tanscheva da represchentaziuns figurativas fin cumplexas e tematisava la relaziun tranter uman e natira. En la pictura sin vasas ha culminà da quel temp il stil attic cun sias figuras cotschnas, stgaffind ina gronda ritgezza da motivs mitologics e da gener.

La sculptura è segnada en il 5avel tschientaner da la stenta d’intermediar tranter ruaus e moviment, tranter la singula part e l’ovra cumplessiva. La colliaziun armonica tranter quests cuntrasts s’exprima per exempel tar statuas d’umans en la cumbinaziun da chomma stabla e chomma libra. Mess ad ir quest svilup aveva l’uschenumnà stil sever (ca. 500 fin 460 a.C.) ch’era sa distanzià da la ritgezza da furmas da l’arcaica tardiva. Impurtants sculpturs da l’epoca classica èn Myron, Polyklet e Phidias. En il quart tschientaner han ins cumplettà la plastica classica tras elements d’expressiun passiunada ed ina tscherta cumplaschientscha (Skopas, Praxiteles e.a.); ovras realisticas stattan uss sper abstracziuns idealas (Lysippos), purtrets tenor la natira sper allegorias.

En l’architectura ha il svilup dal tempel doric cuntanschì sia culminaziun. Las colonnas da quel èn, cuntrari a l’urden ionic e corintic pli decorativ da pli tard, d’ina stgettezza classica (nagina basa, capitel senza volutas). In exempel represchentativ areguard l’arranschament da las colonnas furma il tempel da Zeus ad Olympia. A medem temp han ins er dà dapli muntada al spazi intern da l’edifizi, sco che mussa il Parthenon ad Athen, construì da l’architect Iktinos. Ultra da quai han ins concepì ils projects da construcziun a moda pli vasta, integrond er il conturn (l’Acropolis cun las Propileas da Mnesikles), resguardond ina planisaziun urbana pli vasta u stgaffind ovras cumplessivas sco en il cas da la reconstrucziun da Milet entras Hippodamos.

Il temp vers 500 a.C. è sa sviluppada l’istoriografia greca. Impuls latiers han dà l’orizont geografic extendì sco er la filosofia ionica. Hekataios da Milet, ils uschenumnads logografs e las ‹Historiai› da Herodot marcheschan il cumenzament da l’istoriografia greca ordvart ritga, da la quala èn naschidas impurtantas ovras segnadas d’ina gronda varietad tematica. Herodot e Thukydides han furmà la mesira, vi da la quala èn sa mesirads ils ulteriurs istoriografs grecs fin l’antica tardiva. Ils temas tractads da quests auturs han tanschì da l’istorgia universala e contemporana fin a scrittiras spezialisadas, d’ovras istoric-geograficas fin ad istorgias localas. Ina gronda part da la litteratura antica, ed uschia er da l’istoriografia greca, è però ida a perder ed è savens be pli sa mantegnida en furma da fragments u citats.^[14]

Athen n’era betg la suletta polis democratica. Ella duai be vegnir preschentada qua sco exempel, essend avant maun davart quella in bun tant dapli funtaunas istoricas che davart autras poleis, quai che lubescha in maletg pli cumplessiv. Las pli impurtantas instituziuns da la poleis democratica eran primo las radunanzas popularas regularas dals burgais masculins creschids, las qualas prendevan decisiuns ch’eran liantas er per ils funcziunaris ed ils organs dal cussegl; secundo in u plirs cussegls cun funcziuns predeliberantas, da gestiun e da controlla; e terzio ils uffizis permanents, mintgin cumpetent per in agen sectur e cun uffiziants che vegnivan elegids periodicamain.^[15] Vitiers vegn sco instituziun giuridica la dretgira dal pievel cumpetenta per la giurisdicziun. Questas instituziuns giuridicas han ins meglierà cuntinuadamain en l’interval da ca. 150 onns; lur furma finala han ellas cuntanschì vers la mesadad dal 5avel tschientaner a.C.

La radunanza (ekklesia) era l’instituziun principala da la democrazia, la quala è vegnida sviluppada vinavant cuntinuadamain dapi Solon e Kleisthenes. Il dretg da sa participar, da discurrer, da far propostas e da votar aveva en il temp classic mintga burgais masculin ch’aveva cumplenì 18 onns. Las cumpetenzas da la radunanza eran illimitadas, ella prendeva tuttas decisiuns. La radunanza era tranter auter responsabla per la legislaziun, decisiuns davart guerra e pasch, contracts statals, tut las dumondas da l’urden public e l’elecziun das strategs, dal tresorier e dals uffiziants che na vegnivan betg elegids cun trair la sort. L’urden dal di vegniva fixà tras il cussegl, e las tematicas davart las qualas dueva vegnir votà stuevan liantamain vegnir predeliberadas tras quel. Ina proposta per preparar in punct da decisiun pudeva però mintga burgais masculin creschì far da tut temp. Er per convocar, per il decurs e per la direcziun da la radunanza era il cussegl responsabel. La radunanza sa radunava regularmain (dapi il quart tschientaner 40 giadas ad onn); votà vegniva l’emprim tras acclamaziun, alura cun auzar il maun u en furma secreta, cun carta da vuschar; ina maioritad sa metteva tras cunter ina minoritad (princip da maioritad). La participaziun per burgais creschids masculins che vivevan fin 70 kilometers davent dal lieu da radunanza era per part difficultusa; almain è vegnì pajà dapi ca. 400 a.C. ina diaria per tut ils participants. Conclus fundamentals eran liads ad in quorum da 6000 vuschs (ca. 20 % da tut ils votants).^[16]

Il cussegl (bule), stgaffì da Solon (cussegl dals quattertschient) e sviluppà vinavant da Kleisthenes (cussegl dals tschintgtschient), ha surpiglià impurtantas funcziuns entaifer la democrazia attica. Dapi Kleisthenes eran ils burgais masculins creschids da l’entira Attica represchentads a moda equilibrada, uschia ch’era procurà per l’equiliber dals interess tant da la totalitad dals burgais sco er da las singulas regiuns. Il temp d’uffizi dals commembers elegids (buleutai) dal cussegl dals tschintgtschient muntava in onn, l’incumbensa principala dal cussegl (bule) che sa radunava en la chasa da la citad (buleuterion) era da preparar e manar tras las radunanzas popularas, en las qualas pudeva be vegnir votà davart tematicas ch’eran vegnidas predeliberadas tras il cussegl (probuleuma). Entaifer il cussegl era mintga phyle (stirpa) represchentada cun ina secziun da 50 umens (prytaneia). Mintgina da questas 10 prytanias dirigiva per in dieschavel da l’onn il cussegl e la radunanza populara. En il quart tschientaner a.C. è la direcziun però – per avair ina meglra controlla – vegnida surdada ad in collegi da 9 suprastants (prohedroi) che sa cumponiva da las prytanias che n’eran betg gist incumbensadas cun la gestiun. Ulteriuras incumbensas dal cussegl furmavan la controlla da finanzas e la surveglianza dals funcziunaris.

Confurm a l’atgna chapientscha da la democrazia da vart dals burgais d’Athen, duevan las incumbensas che pertutgavan tuts er vegnidas purtadas da tuts. D’occupar ils uffizis publics (archai) era oramai per ordinari suttamess al princip da trair la sort e da la rotaziun (per ordinari annuala). Ils funcziunaris retschavevan (almain a partir dal 5avel tschientaner) ina paja; igl aveva ca. 600 posts per ils quals vegniva tratg la sort, 100 posts cun procedura d’elecziun, ils 500 commembers dal cussegl gia numnads e magari er posts d’uffizi temporars (p.ex. 700 uffiziants per administrar la Lia attica). Las cumpetenzas ed incumbensas eran regladas a moda fitg precisa. Latiers tutgavan l’administraziun dals cults, da l’armada, en pli l’administraziun da finanzas, la giurisdicziun u funcziuns polizialas. Survegliads e controllads per prevegnir abus d’uffizi vegnivan ils funcziunaris tras il cussegl e la radunanza populara.

L’Attica democratica n’enconuscheva nagins derschaders da professiun, mabain ina dretgira dal pievel (heliaia). La giurisdicziun sa chattava dapi Solon en ils mauns da tut ils burgais cun dretgs equivalents, or dal mez dals quals vegnivan elegids mintg’onn, cun trair la sort, ils giuraders. Quels eran obligads da sa tegnair a las leschas ed als conclus da la radunanza e dal cussegl ed avevan da decider a moda gista e nunpartischanta. Fatg dretgira vegniva probablamain al liber, per l’administraziun ed execuziun stevan a disposiziun agens funcziunaris da dretgira. Dapi ca. 450 a.C. vegnivan, cun trair la sort, elegids mintg’onn dals burgais masculins ch’avevan almain 30 onns 6000 giuraders salarisads (heliastai); quels furmavan ensemen la dretgira dal pievel. Tut tenor l’impurtanza dals process vegniva attribuì a quels in different dumber da giuraders: quai eran almain 201, pudevan però er esser 501 u 1501 ed en cas spezialmain impurtants tut ils 6000. Suenter avair tadlà las partidas vegniva eruida la sentenzia en votaziun secreta e senza debatta.

Ils onns 500–494 a.C. èn ils Grecs da l’Asia Minura e Cipra, che stevan dapi decennis sut il domini dals Persians, sa revoltads cunter il Reginavel dals Achemenids. Athen aveva bain sustegnì questa sullevaziun mo a mesas; tuttina ha il regent persian Dareios I prendì quai sco giustificaziun per l’expansiun da ses reginavel, la quala el ha designà sco «campagna da vendetga». Cun questa campagna militara han cumenzà per la Grezia las Guerras persianas. Herodot, il bab da l’istoriografia, rapporta en si’ovra detagliadamain davart quests eveniments.

Athen ha bain victorisà sper Maraton l’onn 490 a.C.; ma diesch onns pli tard han ils Persians danovamain fatg ina campagna militara, uss sut il commando dal figl da Dareios, Xerxes I. L’onn 481 a.C. è perquai sa constituì la Lia dals Hellens, cun participaziun da Sparta, Athen e bleras autras, ma tuttavia betg cun tut las citads-stadi da la regiun; intginas fissan schizunt plitgunsch stadas prontas da sa suttametter als Persians. Suenter il cumbat da retegnida a las Termopilas, ha gì lieu sper Salamis la battaglia decisiva. Als Grecs èsi reussì da destruir la flotta persiana ch’era numericamain pli ferma (480 a.C.). In onn pli tard, en la Battaglia da Plataiai, èn er vegnidas battidas las forzas terrestras persianas. L’onn 478 a.C. ha cumenzà la conquista da la Ionia. Sparta ha bain refusà da surpigliar la protecziun dals Grecs lunsch davent da la patria. Athen percunter, fin qua plitost il partenari en la sumbriva da Sparta, è sa mussà pront da far quai ed ha fundà il 478/477 a.C. la Lia attica (u Lia da Delios).

A basa da las refurmas da Solon e Kleisthenes sco er dal domini en la regiun da la Mar Egeica, è sa furmada en la mesadad dal 5avel tschientaner a.C. ad Athen la democrazia attica. L’um dal stadi decisiv per il svilup e success da quella è stà Perikles. A medem temp ha, tenor la perditga da l’istoriograf Thukydides, cumenzà il dualissem tranter la pussanza maritima Athen e la pussanza terrestra Sparta che dueva la finala manar a la Guerra peloponnaisa.

Entant che Teba era londervi d’eriger in’egemonia sur las autras citads-stadi en la Beozia, ha Athen sut Perikles persequità ina politica da tempra sumegliantamain agressiva. La Lia attica, entant evidentamain in instrument per persequitar interess d’Athen, è sa sviluppà pli e pli al reginavel attic. Ils onns 460–457 a.C. han ins erigì ils uschenumnads Mirs lungs ch’han collià Athen cun il port da Pireus e fatg d’Athen ina fortezza nunconquistabla. Sa basond sin ils meds finanzials da la lia ch’aveva fatg dals confederads stadis tributars d’Athen han ins fatg da l’Acropolis il center represchentativ da la nova pussanza gronda, la quala sa preschentava uss culturalmain sco la «scola da la Grezia».

Athen è daventà a partir da la mesadad dal 5avel tschientaner er il magnet spiertal e center da la Grezia, cun ils sofists ch’han etablì l’ideal da la paideia (furmaziun) e cun ils impurtants filosofs Socrates, Platon ed Aristoteles. Dal 5avel tschientaner derivan medemamain las tragedias dad Aischylos, Sophokles ed Euripides e las cumedias dad Aristophanes. Dal grond sculptur Phidias, ch’ha dirigì il program da construcziun sin l’Acropolis, è cumprovada ina pli lunga preschientscha ad Athen, quai che na para percunter betg d’esser stà il cas tar ses collega Polyklet u tar il famus medi Hippokrates. En il quart tschientaner è l’oratur Demosthenes s’opponì a moda eloquenta, ma la finala senza success cunter la predominanza macedona che daventava adina pli evidenta; fin il temp da Cicero è el restà in maister da la retorica nuncuntanschì.

La democrazia attica ha bain segirà a tut ils burgais cumplains, independentamain da lur relaziuns finanzialas, ina participaziun eguala a la procedura da decisiun politica, e quai sur in spazi da temp da var 150 onns. Da l’autra vart eran las dunnas ed ils sclavs exclus dal tuttafatg da quella, cumbain che quests ultims giugavan er economicamain in’impurtanta rolla. La democrazia directa na protegiva ultra da quai tuttavia betg cunter in u l’auter excess da la politica da pussanza. Cun la democrazia moderna represchentativa e segnada da la separaziun da las pussanzas, sa lascha ella en blers reguards be cumparegliar cun resalva.

Suenter las Guerras persianas ha Athen, sco pussanza dominanta entaifer la Lia attica, cuntinuà en la part orientala da la Mar Mediterrana il cumbat cunter l’Imperi persian. Ins ha la finala schizunt sustegnì ina sullevaziun antipersiana en l’Egipta; ma la sconfitta en quella ha a medem temp mussà ad Athen ils cunfins dals agens meds e da las pussaivladads da far politica da pussanza. Ina tscherta gulivaziun cun ils Persians ha gì lieu l’onn 449 a.C. en rom da la Pasch da Kallias ch’è però contestada entaifer l’istoriografia.

En l’Italia dal Sid e sin Sicilia èn ils colonisaturs grecs sa defendids da lur vart cunter las smanatschas da vart dals Etruscs e da Cartago. En la Battaglia da Kyme l’onn 474 a.C. han ils Etruscs subì ina terrada sanguinusa. Sin Sicilia ha il conflict cun Cartago cuntinuà, cumbain che la pussanza da l’Africa dal Nord era vegnida battida l’onn 480 a.C. Sin lezz’insla han er vinavant pudì sa mantegnair en numerusas poleis divers tirans a la pussanza, sco per exempel Gelon che valeva per in tschert temp sco il pli pussant um da l’entir mund grec. En general èn staseis, conflicts cun caracter da guerra civila entaifer ils burgais dal lieu, restads en bleras poleis tschientaners a la lunga in grond problem; betg darar èn quels ids a finir en la tirannia da la partida victoriusa.

Ils onns 460–446 a.C. ha gì lieu tranter Athen e Sparta l’Emprima Guerra peloponnaisa. Il motiv aveva furmà il fatg che la citad Megara era sortida temporarmain or da l’allianza spartana ed aveva midà en il champ adversari. Durant l’expediziun da la flotta d’Athen en l’Egipta (460–454 a.C.) ha gì lieu l’onn 457 a.C. la Battaglia da Tangara en la quala Athen ha stuì succumber a Sparta; da l’autra vart èsi reussì ad Athen da conquistar la citad Aiginas ch’aveva, cumbain situada en vischinanza da Pireus, fatg part da la Lia peloponnaisa ed ha uss stuì s’associar a la Lia attica.^[17] Senza che la guerra fiss vegnida decidida a favur d’ina u l’autra partida, han ins la finala fatg l’onn 446 a.C. in contract da pasch da trais onns; ma las tensiuns latentas han cuntinuà.

La finala è prorutta la Guerra peloponnaisa che dueva, cun interrupziuns, durar ils onns 431–404 a.C. Davart il decurs da quella fin l’onn 411 a.C. rapporta Thukydides detagliadamain en sia ovra famusa; la cuntinuaziun da quella ha alura furmà la ‹Hellenika› da Xenophon. Motivs per l’erupziun da la guerra èn stads il cumbat da Corint cun Korkyra areguard l’intervenziun d’Athen en la guerra civila ad Epidamnos, la tema d’Athen davart in engaschament da Corint en il nord, il conflict commerzial cun Megara ch’era danovamain s’allià cun Sparta, ma er la tema da Sparta en vista ad in ulteriur augment da la pussanza d’Athen.

L’onn 432 a.C. han Megara e Corint dumandà Sparta a moda ultimativa d’intervegnir; ma prorutta per propi è la guerra plitost a moda nunplanisada cun in assagl da l’allià da Sparta Teba sin la citad Plataiai. Sparta è penetrà l’onn 431 ad Attica, ma Perikles aveva retratg la populaziun en la protecziun dals Mirs lungs. En il fratemp ha la flotta d’Athen sblundregià la Peloponnes. Perikles quintava cun la spussada da l’adversari, entant ch’ils Spartans penetravan mintg’onn danovamain en l’Attica.

Suenter la mort da Perikles l’onn 429 a.C. è vegnida a la pussanza ina nova generaziun da politichers; Kleon represchentava ina politica agressiva, Nikias percunter ina politica equilibranta envers Sparta. L’onn 425 a.C., suenter che plirs Spartans eran vegnids fatgs praschuniers, hai fatg l’impressiun sco sche Sparta fiss pront da far la pasch; ma Kleon ha refusà quai. Sparta ha reagì ed è marschà sut commando da Brasidas l’onn 424 a.C. en la Tracia, mettend uschia en privel il provediment d’Athen cun granezza. Da l’onn 421 a.C. datescha in contract da pasch (Pasch da Nikias), il qual n’ha però betg pudì rumir or da via tuttas differenzas. Sparta cumbatteva ses inimi mortal Argos, entant che Athen ha interprendì sut l’influenza dad Alkibiades l’expediziun en Sicilia che dueva avair grondas consequenzas (415–413 a.C.). L’expediziun è numnadamain ida a finir en in grond desaster per Athen: da conquistar Syrakus n’è betg reussì e l’armada d’Athen è vegnida destruida. A medem temp ha Alkibiades, ch’aveva en il fratemp midà en il champ da Sparta, persvas quels d’applitgar ina nova tactica envers Athen. A Dekeleia han ins uss erigì ina basa permanenta; ultra da quai ha Sparta gudagnà il sustegn da la Persia. Cun agid d’aur persian ha Sparta furmà ina ferma flotta. Adina dapli commembers, che vegnivan tractads d’Athen sco colonias, èn sa schliads da la Lia attica. Cun punir confederads ch’eran vegnids malfidaivels e cun vulair sa servir dal reginavel maritim adina dapli sco med da pussanza, èn s’augmentadas las usurpaziuns ed atrocitads da vart d’Athen (p.ex. sin la pitschna insla Melos en la Mar Egeica). Er la democrazia han ins, cun l’intent da stabilisar la pussanza, derasà en la Lia attica tenor il muster d’Athen ed instrumentalisà sco med politic per cuntanscher la predominanza. Pervi da la situaziun tendida, chaschunada tras la guerra, hai dà l’onn 411 a.C. ad Athen sez in culp da stadi ch’ha manà ad ina constituziun oligarchica. Quella è però gia vegnida revedida il 410 a.C. – cun agid dad Alkibiades ch’aveva danovamain midà sin la vart d’Athen.

La nova flotta da Sparta sut Lysander smanatschava però vinavant il gnerv vital d’Athen. L’onn 406 a.C. ha Athen bain anc victorisà sper las Arginusas, ma gia l’onn proxim ha la flotta subì ina sconfitta en la Battaglia sper Aigospotamoi. L’onn 404 a.C. ha Athen capitulà davant Sparta, n’è però betg vegnì destruì, damai che Sparta vuleva tegnair en equiliber las forzas. Corint e Teba èn sa sentids engianads tras quai; els han cumenzà a persequitar atgnas finamiras, las qualas sa drizzavan uss surtut er cunter Sparta, lur allià da fin qua.

Malgrà tut sa sfadiar, n’èsi betg reussì a Sparta suenter la victoria dal 404 a.C. da surpigliar d’Athen la rolla egemoniala; per pudair far quai mancavan tant las resursas sco er il rom instituziunal. Ultra da quai èn proruts tranter Sparta e la Persia cumbats areguard il domini en l’Asia Minura (400–394 a.C.), essend che Sparta ha refusà d’extrader lezzas citads als Persians, sco ch’igl era stà previs en il contract da 412 a.C. Ma er en Grezia n’èn las acziuns militaras betg tschessadas. En la Guerra da Corint (395–387 a.C.) han Argos, Athen, Corint e Teba cumbattì ils Spartans. Il 387/386 a.C. è vegnì fatg in contract da pasch; tar quel sa tractavi en vardad d’in dictat da vart dals Persians, ma almain ha quel terminà per entant ils cumbat sin la terra franca greca. A la Persia èn vegnidas attribuidas l’Asia Minura e la Cipra, entant che Athen ha be dastgà salvar intginas da sias veglias cleruchias. Tut las autras poleis duevan esser autonomas.

Sin il princip da l’autonomia ed egualitad sa basava l’idea da la Koine Eirene, da la pasch generala, la quala ha gì ils proxims onns gronda vigur politica e dueva daventar sper il panhellenissem il patratg politic determinant da quel temp. A la fin ha però er quest’idea da la pasch adina puspè fatg naufragi, perquai ch’igl era nunpussaivel da la far valair senza la garanzia d’ina ferma pussanza egemoniala. A survegliar la pasch è l’emprim, per pudair defender l’atgna posiziun, s’imponì Sparta, però cun adina damain success. Athen, ch’era plaunsieu sa revegnì da la sconfitta en la Guerra peloponnaisa, ha fundà il 378/377 da nov la Lia attica, però en furma empitschnida e segnà main ferm da la predominanza d’Athen. En vardad eran però tant Sparta sco er Athen preoccupads da vesair co che Teba daventava adina pli pussant; uschia han ils anteriurs inimis mortals cumenzà a s’avischinar in a l’auter per pudair metter frain a quest svilup. Ma l’onn 371 a.C. han ils Tebans victorisà l’armada spartana en la Battaglia da Leuktra, quai ch’ha muntà la fin da l’egemonia da Sparta. Bain è er l’avanzament da Teba vegnì franà andetgamain, cur ch’è mort il 362 a.C. il pli impurtant strateg Epameinondas. Sparta ha però pers la Messenia ed è uschia vegnì degradà ad ina pussanza d’impurtanza mediocra.

A Sicilia ha entant flurì la ritga polis Syrakus e cuntanschì sut Dionysios I ina posiziun quasi egemoniala. Ma en il decurs dal quart tschientaner a.C. han furià a Syrakus grevas guerras civilas. Gia a partir da l’entschatta dal 5avel tschientaner hai ultra da quai dà grevs cumbats tranter Cartago ed ils Grecs sicilians (cf. survart); las forzas han per il pli tegnì l’equiliber. Pelvaira han surtut las regiuns periferas – l’uschenumnada terza Grezia sper Athen e Sparta – enconuschì suenter la Guerra peloponnaisa in temp da fluriziun. Quai vala per la Beozia cun Teba, ma er per las regiuns Tessalia, Corint e Megara ch’èn sa revegnids da la guerra ed han profità dal commerzi.

En il nord da la Grezia ha Philipp II ascendì l’onn 359 a.C. il tron da la Macedonia. Ad el èsi reussì da trair il niz maximal or dals cumbats che furiavan tranter las poleis grecas areguard la predominanza. Las famiglias aristocratas macedonas cumbattantas ha el pudì liar pli ferm a la chasa roiala che fin qua. Ma surtut ha el stgaffì in’armada permanenta, scolada a moda professiunala, uschia che la Macedonia è avanzada a la pussanza militara dominanta en Grezia. El ha cumbattì cunter ils Focids e cuntanschì il 352 a.C. la predominanza en la Thessalia. L’onn 343 è suandada la conquista da la Thrakia inclus las minieras d’aur da lezza regiun che duevan furmar la basa per l’ulteriur avanzament politic e militar. Athen sa sentiva smanatschà seriusamain da la politica d’expansiun da Philipp. Surtut Demosthenes ha empruvà da persvader ils Athenais che Philipp als veglia suttametter, l’emprim però senza avair success. L’onn 340 a.C. han ins la finala fundà ina lia da defensiun, ma quella ha stuì succumber l’onn 338 a.C. sper Chaironeia a l’armada da Philipp. Lez ha fundà il 337 a.C. la Lia da Corint, ha laschà proclamar sasez sco hegemon ed è de facto daventà il dominatur da la Grezia. Ses plans da far ina campagna militara cunter la Persia na dueva el percunter betg pli pudair realisar: el è vegnì assassinà l’onn 336 a.C.

A ses figl Alexander, pli tard numnà il Grond, duevi però reussir da realisar ils plans ambizius da Philipp. El ha suttamess las citads grecas revoltantas e destruì Teba. E cun sia campagna militara legendara a partir da 334 a.C. ha el avert als Grecs la porta ad in nov mund: El ha victorisà l’armada persiana ed è avanzà fin en l’India. Cun quai è ida a fin l’epoca classica greca.

Igl ha cumenzà il temp dal hellenissem. En quel han las poleis grecas be giugà ina rolla subordinada en cumparegliaziun cun ils gronds reginavels da diadocs ch’èn sa furmads suenter la mort dad Alexander l’onn 323 ed ils stadis federativs ch’eran londervi da sa furmar (p.ex. la Lia achea). La cultura greca percunter è sa derasada da quel temp fin en l’India.

La Grezia è restada il champ da battaglia da las pussanzas grondas hellenisticas. Surtut ils Antigonids han empruvà da renovar la veglia egemonia macedona. L’emprova d’Athen da puspè vegnir a la pussanza suenter la mort dad Alexander ha fatg malamain naufragi (Guerra lamiaca, 323–322 a.C.). Al lieu da las poleis èn passads sco factur da pussanza ils stadis federativs grecs. Ils dus pli impurtants han furmà la Lia etolica e la Lia achea. Ord vista culturala è il center sa spustà pli ferm vers ost; in’impurtanta rolla han surtut giugà Alexandria en l’Egipta, pli tard er Pergamon en l’Asia Minura.

Pli baud era la perscrutaziun stada da l’avis ch’igl haja gì lieu suenter l’onn 300 ina depopulaziun parziala da regiuns grecas surpopuladas; quai pervi da l’emigraziun da Grecs e Macedons e la recrutaziun da mercenaris tras ils reginavels da diadocs. La consequenza da quai saja stà in declin economic che saja pir vegnì franà dal temp dals imperaturs roman. Ozendi è questa tesa contestada en la scienza. En il fratemp han perscrutaziuns archeologicas mussà che bleras citads grecas han enconuschì dal temp dal hellenissem ina fluriziun economica.

En consequenza dals cumbats tranter las pussanzas pitschnas e mesaunas en Grezia sco er cun e cunter la Macedonia, ha l’Imperi roman intervegnì cunter Philipp V da la Macedonia. En la Segunda Guerra tranter la Macedonia e Roma (200–197 a.C.), ha la Macedonia subì ina sconfitta desastrusa. L’onn 196 a.C. ha il general roman Titus Quinctius Flamininus bain proclamà la libertad da la Grezia, ma Roma è restada la pussanza da protectorat. Essend la situaziun er vinavant instabila, è l’Imperi roman adina puspè stà necessità d’intervegnir, surtut en guerras civilas (staseis) tranter poleis cun ina tenuta favuraivla resp. ostila envers Roma. Suenter la Battaglia da Pydna l’onn 168 a.C. è la Macedonia, ch’aveva sut il retg Perseus anc empruvà ina giada da cuntanscher cunter Roma il domini en Grezia, stada liquidada sco factur da pussanza. Sinaquai è l’Imperi roman sez s’engaschà a moda stabla en Grezia. Quai dueva manar suenter la destrucziun da Corint a la submissiun definitiva da la Grezia. L’onn 146 a.C. han ins endrizzà la provinza Macedonia, l’onn 133 a.C. la provinza Asia, che cumpigliava las citads grecas en l’Asia Minura, e l’onn 27 a.C. è alura er la gronda part da la Grezia Centrala e Grezia dal Sid vegnida – sco provinza Achea – directamain sut il domini dals Romans. En consequenza da quai èn adina dapli Italichers sa domiciliads en la Grezia ed en l’Asia Minura per far valair là lur interess economics. In’ultima giada ha retg Mithridates VI empruvà da sa revoltar cunter il domini roman sur ils Hellens, ma la finala dueva quai be restar in’episoda.

L’onn 133 a.C. è il Reginavel da Pergamon vegnì annectà tras Roma. Il 64/63 a.C. è suandà il Reginavel dals Seleuchids en la Siria (ch’era però gia stà dapi la fin dal segund tschientaner a.C. be pli da muntada regiunala ed aveva daditg pers sias provinzas las pli ritgas). E cur che l’ultima pussanza hellenistica, l’Egipta dals Ptolemais, è daventada l’onn 30 a.C. ina provinza greca, è l’epoca dal hellenissem ida definitivamain a fin.

L’istorgia politica da la Grezia independenta è stada terminada l’onn 146 a.C. per almain dus millennis; pir en il 19avel tschientaner dueva il pajais puspè daventar in agen stadi. Ma la cultura greca ha vivì vinavant en rom da l’Imperi roman ed ha, a partir dal segund tschientaner precristian, segnà adina dapli er la civilisaziun romana. Economicamain ha il pajais prosperà durant il lung temp da pasch dals dus tschientaners suenter Cristus (Pax Romana). L’imperatur Nero (54–68 s.C.) è ultra da quai stà in grond filhellen ed ha concedì a la Grezia numerus privilegis, ils quals ses successurs han però puspè revocà. Er l’imperatur Hadrian ha promovì Hellas e surtut Athen. Il grec è entant restà la lingua franca en l’entira part orientala da la Mar Mediterrana, e fin en l’antica tardiva sa chapivi quasi da sasez er per las elitas da Roma en il vest d’avair, sper il latin, enconuschientschas profundas dal grec. La furmaziun greca classica (paideia) è, almain en la part orientala da l’imperi, er restada suenter la victoria dal cristianissem anc ditg viventa.

L’uschenumnada crisa da l’imperi dal terz tschientaner ha alura er pertutgà la Grezia ch’ha surtut gì da patir ils onns 260 d’invasiuns da barbars. Ma la regiun ha puspè pudì sa revegnir da quai ed ultra da quai croda en lez temp cun il neoplatonissem l’ultima gronda direcziun filosofica da l’antica. Surtut Athen è restà fin en il 6avel tschientaner in impurtant center da la furmaziun antica. Dapi ca. 580 èn alura penetrads pievels slavs en las provinzas balcanaisas da la Roma orientala. Vers 650 era la Grezia fin la Peloponnes colonisada per gronda part tras Slavs ed ha pir puspè pudì vegnir reconquistada en il temp medieval per l’Imperi bizantin da lingua greca. A Bizanz han la lingua greca ed il pensar grec, cumbain en la transfurmaziun cristiana, anc vivì vinavant durant tschientaners.

La conquista da las provinzas orientalas romanas tras ils Arabs islamics (dapi 636 s.C.) ha muntà la fin da l’antica, essend che l’Egipta e la Siria èn uss crudads davent dal spazi cultural e linguistic grec: l’onn 698 han ins substituì en l’entir reginavel dals califs la lingua uffiziala greca tras l’arab. Da l’autra vart èn ils conquistaders sa mussads averts per bleras prestaziuns da la civilisaziun greca; uschia èn parts essenzialas da quella sa mantegnidas per la posteritad e puspè vegnidas intermediadas sur la Sicilia e la Spagna a l’Occident tras ils Arabs.^[18]

1. ↑ Katarina Horst: Die minoische Kultur – Periodisierung und Chronologie. En: Im Labyrinth des Minos: Kreta, die erste europäische Hochkultur, Biering & Brinkmann, Karlsruhe/Minca 2000, p. 41–44. Là er infurmaziuns generalas davart la cultura minoica, cf. plinavant Angelos Chaniotis: Das antike Kreta. C.H. Beck, Minca 2014.
2. ↑ Birgitta Eder: Überlegungen zur politischen Geographie der mykenischen Welt, oder: Argumente für die Überregionale Bedeutung Mykenes in der spätbronzezeitlichen Ägäis. En: Geographia Antiqua 18, 2009, p. 9, 31-33.
3. ↑ Cf. t.a. las inscripziuns e represchentaziuns respectivas sin la stela da Merenpath, en il tempel funeral da Ramses III a Medinet Habu sco er il papirus Harris I.
4. ↑ Karl-Wilhelm Welwei: Die griechische Frühzeit: 2000 bis 500 v. Chr. C.H. Beck, Minca 2002.
5. ↑ Elke Stein-Hölkeskamp: Das archaische Griechenland. Die Stadt und das Meer. C.H. Beck, Minca 2015.
6. ↑ Sigrid Deger-Jalkotzy: Mykenische Herrschaftsformen ohne Paläste und die griechische Polis.En: Aegaeum 12-2, 1995, p. 367–377.
7. ↑ Scheidel: The Cambridge Economic History of the Greco-Roman World. Cambridge University Press, 2007, p. 44.
8. ↑ Scheidel: The Cambridge Economic History of the Greco-Roman World. Cambridge University Press, 2007, p. 45; Rachel L. Sargent: The size of slave population at Athens during fifth and fourth centuries before Christ. Greenwood Press, Westport, 1924, p. 114; Wiesehöfer en: Der Neue Pauly: artitgel ‹Bevölkerung, Bevölkerungsgeschichte›.
9. ↑ P.ex. Hahn en: Der Neue Pauly: artitgel ‹Armut›.
10. ↑ Peter Funke: Die griechische Staatenwelt in klassischer Zeit. En: Hans-Joachim Gehrke, Helmuth Schneider (ed.): Geschichte der Antike, 3. ed. cumplettada, Stuttgart/Weimar 2010, p. 172ss.
11. ↑ Burford-Cooper en Der Neue Pauly (1996–2007): artitgel ‹Handwerk› e Funke en Geschichte der Antike (2000), p. 141s.
12. ↑ Peter Funke: Die griechische Staatenwelt in klassischer Zeit, p. 175.
13. ↑ Tenor Geoffrey de Ste. Croix: The Class Struggle in the Ancient Greek World. From the Archaic Age to the Arab Conquests. Duckworth, Londra 1981.
14. ↑ Cf. Otto Lendle: Einführung in die griechische Geschichtsschreibung. Darmstadt 1992; Klaus Meister: Die griechische Geschichtsschreibung. Kohlhammer, Stuttgart 1990.
15. ↑ K.-J. Hölkeskamp en: Geschichte der Antike (2000), p. 65.
16. ↑ Peter Funke: Die griechische Staatenwelt in klassischer Zeit, p. 180.
17. ↑ Christian Meier: Athen. Ein Neubeginn der Weltgeschichte. Ediziun extendida, Minca 1995, p. 392.
18. ↑ John Freely: Platon in Bagdad: Wie das Wissen der Antike zurück nach Europa kam. Stuttgart 2012.

• Oswyn Murray: Das frühe Griechenland. dtv, Minca 1982.
• Norbert Ehrhardt: Milet und seine Kolonien. Vergleichende Untersuchung der kultischen und politischen Einrichtungen. Lang, Francfurt a.M. e.a. 1983, ISBN 3-8204-7876-0.
• Hans-Günter Buchholz: Ägäische Bronzezeit. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1987, ISBN 3-534-07028-3.
• Robin Osborne: Greece in the Making. Londra 1996, ISBN 0-415-03582-1
• Theresa Miller: Die griechische Kolonisation im Spiegel literarischer Zeugnisse. Narr, Tübingen 1997, ISBN 3-8233-4873-6.
• Wolfgang Schuller: Griechische Geschichte. (Oldenbourg Grundriss der Geschichte, tom 1), 5. ed., Minca 2001.
• Karl-Wilhelm Welwei: Die griechische Frühzeit. Minca 2002, 2007, ISBN 3-406-47985-5
• John Boardman: The Greeks overseas. Their early colonies and trade. Thames & Hudson, Londra, ediziun extendida 1980, 4. ed. 2003, ISBN 0-500-28109-2.
• Rodney Castleden: Mycenaeans. Routledge, Londra 2005, ISBN 0-415-36336-5.
• Karl-Joachim Hölkeskamp, Elke Stein-Hölkeskamp: Vom Palast zur Polis – die griechische Frühgeschichte als Epoche, en: H.-J. Gehrke, H. Schneider (ed.): Geschichte der Antike. Ein Studienbuch, Stuttgart/Weimar 2006 (2. ed.), p. 53–59, ISBN 3-476-02074-6.
• Jonathan Hall: A history of the Archaic Greek World. Oxford 2007.
• Gocha R. Tsetskhladze (ed.): Greek Colonisation. An Account of Greek Colonies and Other Settlements Overseas. 2 toms, Brill, Leiden 2006–2008.
• Louise Schofield: Mykene: Geschichte und Mythos. Zabern-Verlag, Darmstadt 2009, ISBN 978-3-8053-3943-8
• Karl-Wilhelm Welwei: Griechische Geschichte. Schoeningh, Paderborn 2011.
• Peter Scholz: Der Hellenismus. Der Hof und die Welt. Beck, Minca 2015.
• Elke Stein-Hölkeskamp: Das archaische Griechenland. Die Stadt und das Meer. Beck, Minca 2015.
• Sebastian Schmidt-Hofner: Das klassische Griechenland. Der Krieg und die Freiheit. Beck, Minca 2016.
• Josef Fischer: Mykenische Paläste. Kunst und Kultur. Philipp von Zabern, Darmstadt 2016, ISBN 978-3-8053-4963-5.
• Martin Mauersberg: Die ‹griechische Kolonisation›. Ihr Bild in der Antike und der modernen altertumswissenschaftlichen Forschung. transcript, Bielefeld 2019, ISBN 978-3-8376-4689-4.

• The Greek Age of Bronze
• Archaik
• Das antike Griechenland sin planet-wissen.de