شاهرخ

شاهرخ یا شاهرخ میرزا (د ۱۳۷۷ کال د اګست له ۲۰ څخه– د ۱۴۴۷ کال د مارچ تر ۱۳ نېټې پورې)، د ۱۴۰۵ او ۱۴۴۷ کلونو تر منځ په افغانستان کي د تېموریانو اړوند ګورګاني سترواکۍ حاکم وو.

نوموړی د منځنۍ آسیا د فاتح، تیمور (تیمرلین) زوی و، چې په ۱۳۷۰ کال کې یې د تېموریانو د واکمنۍ بنسټ کېښود. شاهرخ یوازې د خپل پلار په لاس د رامنځ ته شوې سترواکۍ په ختیځه برخه واکمني وکړه چې د افغانستان، پارس او ماوراءالنهر لویه برخه يې تر پوښښ لاندې وه. د سترواکۍ لوېدیځې برخې د تېمور له مړینې وروسته ځینو یرغلګرو لاس ته ولوېدې. د دې سربېره، د شاهرخ سترواکي د نوموړي د واکمنۍ په اوږدو کې ډېره منسجمه پراخه سیمه پاتې شوه، او همدارنګه په آسیا کې یو برلاسی ځواک و.

شاهرخ د اسیا او اروپا تر منځ عمده سوداګریزې لارې، د ورېښمو د افسانوي لارې په ګډون، تر کنټرول لاندې درلودې او په پایله کې خورا شتمن شو. نوموړي غوره وګڼله چې د خپلې پلازمېنې، سمرقند، پرځای هرات پلازمېنه وټاکي. دا ښار د تیموریانو د سترواکۍ سیاسي مرکز او د نوموړي د اصلي ځایناستو د استوګنې ځای و. خو دواړه ښارونو د شاهرخ د دربار له شتمنیو او امتیازاتو څخه ګټه پورته کوله.

شاهرخ د هنر او ساینس لوی ملاتړی و، چې د نوموړي تر واکمنۍ لاندې یې وده وکړه. هغه خپله واکمني د خپلې خاورې په ثبات او همدارنګه د ګاونډیو سلطنتونو سره د سیاسي او اقتصادي اړیکو په ساتلو کې تېره کړه. د تاریخ پوهانو توماس ډبلیو لینټز او ګلین ډي لوري له نظره، " شاهرخ د خپل پلار برعکس، ترک-مغل جنګجو-فاتح په بڼه د تېموریانو په سترواکۍ واکمني و نه کړه، بلکه د یو اسلامي سلطان په توګه یې حکومت وکړ. د کورنۍ په تاریخ کې نوموړی دي سترې تقوا، ډیپلوماسۍ او حیا انسان ګڼل شوی. هغه د یو نمونه اسلامي واکمن په بڼه لیدل کېږي چې د خپل پلار په لاس پراخ فزیکي او رواني زیانونه  یې ترمیم کړل."^[۱]

شاهرخ د ۱۳۷۷ کال د اګست په ۲۰ نېټه نړۍ ته سترګې پرانیستې او د تیمور د څلورو زامنو له ډلې تر ټولو کوچنی و. په فارسي کې، د هغه د نوم برخي څو معناوې لري: شاه د پاچا، حاکم یا واکمن معنی لري. [په ځانګړې توګه]، شاه، په فارس کې د واکمن لقب دی، او په سطرنج کې هم کارول کېږي. همدارنګه، دا کلمه د مختاړي (پېشوند) په توګه د بهترین، عالي، یا غوره په معنی ده، د بېلګې په توګه، شاهکار، یا شاه د "زوم" په معنی هم دی (چې داماد یې مترادف دی). همدارنګه، رخ د مخ یا څېرې یا قیافې په معنا دی. په سطرنج کې  د کلا یا جنګي بګۍ په معنی دی. په همدې ډول، روک یو په زړه پورې الوتونکی هم دی؛ چې ښایي کجیر وي. په فارسي کې دا په سطرنج کې د یو حرکت، "کلا ته ننوتل"، لپاره هم کارول کېږي. د ابن عربشاه  له قوله، تېمور چې د سطرنج یو تکړه لوبغاړی و، د لوبې پر مهال کله چې د شاهرخ له زیږون خبر شو، د سطرنج دا حرکت یې د نوي  زېږېدلي ماشوم د نوم په توګه انتخاب کړ. ^{[۲][۳][۴][۵][۶]}

ځینې سرچینې وایي چې مور یې ملکه سارا ملک خانم وه، چې پخوا د چغتای شهزادګۍ او د تېمور مشره مېرمن وه؛ نوموړې د شاهرخ له زېږېدو څو کاله مخکې د امیر حسین قره یونس له حرمسرای څخه د تیمور له خوا نیول شوې وه. خو د ۱۵ پېړۍ تاریخ لیکونکی خواندمیر وایي چې د شاهرخ مور په حقیقت کې د قره ختای تغی ترخان آغا وه، چې د تېمور تاجکه وینځه وه. خواندمیر د دې ادعا لپاره د شاهرخ د واکمنۍ پرمهال لیکل شوي نسبي سوابق کارولی دي. خو د هغه د مور د نسب له بحث هاخوا، شهزاده په شخصي توګه د تېمور د لمسي خلیل سلطان سره یوځای د سارای ملک له لوري لوی شو. ^[۷][۸][۹]

ویل کېږي چې تېمور د شاهرخ سره په ځانګړې توګه نږدې اړیکې نه درلودې، سره له دې چې نوموړی یې هېڅکله نه و ناراضه کړې. شاهرخ په ۱۳۹۷ کال کې د خپل پلار له خوا د خراسان والي وټاکل شو او د هغه د واکمنۍ پلازمېنه هرات و. که څه هم دا یوه مهمه سیمه وه، خو دا د هغې چوکۍ په کچه وه چې د شاهرخ ۱۳ کلن ورور میرانشاه ته هغه مهال ورکړل شوې وه. شاهرخ د خپل پلار په ژوند کې هېڅ کله هم له دې مقام څخه ترفیع و نه کړه. د دې تر څنګ، چین ته د تېمور د خوځښت پر مهال د شاهرخ ځوانو زامنو په دې خوځښت کې دا ویاړ ترلاسه کړ، په داسې حال کې چې په خپله په پام کې و نه نیول شو.  ^[۱۰]

د دوی د اړیکو په اړه تاریخي سرچینو هېڅ توضېح نه ده ورکړې، خو ځینې شواهد وایي چې د شاهرخ نسب د تیمور په نه لېوالتیا یې اغېزه کړې وه، ځکه چې هغه د یوې آزادې مېرمنې په پرتله د یوې وینځې زوی و. له بل اړخه، داسې روایتونه شته چې تېمور فکر کاوه چې شاهرخ د واکمنۍ لپاره اړینې شخصي ځانګړتیاوې نه لري؛ او تر دې حده شهزاده د زیاتې حیاء او شخصي تقوا له امله شهرت پیدا کړی و. ښايي همدا اسلامي پیروي او د چنګیز خان د قوانینو سرغړونه هم وي، چې تل یې د تېمور له خوا زیات درناوی کېده، او له پلار څخه د شاهرخ د واټن لامل شوي وي.  ^{[۱۱][۱۲][۱۳]}

د شاهي کورنۍ د ډېری غړو تر څنګ، د عثماني سترواکۍ په وړاندې  په خوځښت کې شاهرخ د تیمور سره لویدېځ ته لاړ، چې په ۱۴۰۲ کال کې د انقرې د جګړې لامل شو. شاهرخ د پوځ د کیڼ اړخ مشري کوله، میرانشاه ښی اړخ په غاړه درلود  او تیمور پخپله په منځ کې و.د لښکر سر د شاهرخ  دې دوه ورېرونو له خوا رهبري کېده. دا جګړه د تېموریانو د بریا او همدارنګه د عثماني سلطان لومړي بایزید د نیولو او اطاعت سبب شوه.   ^[۱۴]

1. ↑ Lentz, Thomas W.; Lowry, Glenn D. (1989). Timur & Princely Vision. Smithsonian. p. 80. ISBN 978-0-87474-706-5.
2. ↑ Yazdī, Sharaf al-Dīn ʻAlī (2008). Amir Timur Beg (1336-1396): English rendering of Molana Sharf-ud-din Ali Yezdi's Persian Zafarnamah. Vol. 1. Translated by K̲h̲ān Muḥammad ʻĀt̤if. New Royal Book Co. p. 93. ISBN 978-81-89267-61-2.
3. ↑ New Persian-English dictionary p. V2-0164
4. ↑ New Persian-English dictionary p. V1-0926
5. ↑ ibn Arabshah, Ahmad (1936). Tamerlane or Timur: The Great Amir. Translated by J.H. Sanders. London: Luzac & Co. p. 47.
6. ↑ McNeill, William; Bentley, Jerry; Christian, David; Croizier, Ralph; McNeill, J. (2010). Berkshire Encyclopedia of World History (2 ed.). Berkshire Publishing Group. p. 2514.^{[مړه لينکونه]}
7. ↑ Woods, John E. (1990). The Timurid dynasty. Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies. p. 19.
8. ↑ Barthold, Vasilii Vladimirovitch (1963). Four Studies on the History of Central Asia. Vol. 2. Brill Archive. p. 24.
9. ↑ Jamaluddin, Syed (1995). The state under Timur: a study in empire building. Har-Anand. p. 78. ISBN 9788124102589.
10. ↑ (Barthold 1963، مم. 32–33, 37)
11. ↑ Ghiasian, Mohamad Reza (2018). Lives of the Prophets: The Illustrations to Hafiz-i Abru's "Assembly of Chronicles". BRILL. p. 7. ISBN 978-90-04-37722-6.
12. ↑ Lentz, Thomas W.; Lowry, Glenn D. (1989). Timur & Princely Vision. Smithsonian. p. 80. ISBN 978-0-87474-706-5.
13. ↑ (Barthold 1963، م. 33)
14. ↑ Tucker, Spencer (2011). Battles that Changed History: An Encyclopedia of World Conflict. ABC-CLIO. p. 140. ISBN 978-1-59884-429-0.