ہاکڑا رہتل
اُنیویں صدی دے آخر وچ بہت سارے برٹش ایڈمنسٹریٹرز، جیوگرافرز تے ٻہت سارے ہور کئی سکالرز نے اس گل دی پہلی بار نشاندہی کیتی کہ راجستھان، چولستان (پنجاب)، تھر (سندھ) تے کَچھ (گجرات) وچ اک بہت پراݨے سُکے ہوئے دریا دی مسلسل گزرگاہ (چینل) دی نشانیاں کِھلریاں پئیاں نيں ۔ ایہناں کالونیئل سکالرز وچ جیمز ٹاڈ، میجر کالوین، سی۔ ایف۔اولڈہَم، میجر ایف۔ میکسن، ہنری جارج رَیورٹی تے سیو رائٹ دے ناں نمایاں نيں ۔ اس سُکے ہوئے دریا دی گزرگاہ (چینل) دے اَپ سٹریم وچ ہماچل پردیش توں نکلݨ آلے دریا گھگھر نال تعلق جا بݨدا سی ۔ بیکانیر، چولستان، تھر تے کَچھ وچ ایہنوں ہاکڑا کہیا جاندا سی ۔ (ہسٹوریکل فیلالوجی ایہ دسدی اے کہ لفظ ہاکڑا "ساگرا" یا "ساگر" اے، جداں ہند اصل وچ سندھ اے ) گھگھر ہاکڑا دی اس گزرگاہ (چینل) دے نال چاراں پاسے ٹکڑے ٹکڑے ہوئے پراݨیاں آبادیاں دے کھنڈرات کِھلرے پئے نيں ۔ ایہ گزرگاہ (چینل) جمنا دے لہندے تے ستلج دے چڑھدے پاسے دے درمیان وچ واقع سی ۔ دوسرے لفظاں وچ اج کل دے راجستھان دے "گریٹر ڈیزرٹ" دا وڈا سارا علاقا اس دریا دی طغیانی وچ آ جاندا سی ۔
ایہناں سکالرز دا خیال سی کہ ایہی چھوٹا تے موسمی دریا گھگھر اک وقت وچ رَݨ آف کَچھ تک وگدا سی تے خود رَݨ (آف کَچھ) نوں بݨوݨ تے ودھوݨ وچ ایہدے ڈیلٹا دا ہتھ سی ۔ ایہ اوہ وقت سی جدوں وادی اِنڈس دی قدیم شہری رہتل دی دریافت نئيں ہوئی سی ، نہ ای ہڑپا، موہنجودڑو دریافت ہوئے سن ۔ایہناں سکالراں دا خیال سی کہ ایہ دریا مغلیا دور وچ کِسے وقت سُک گیا سی ۔ کُچھ دا خیال سی کہ ایہ اٹھويں صدی دے لگ بھگ وگݨا بند ہوگیا سی ۔
ایہناں ایڈمنسٹریٹرز تے جیوگرافرز دے نال نال اس وقت بہت سارے "انڈولوجسٹ" سنسکرت لٹریچر دے مطالعے وچ مصروف سن ۔ ایہناں وچ وِلیئم جونز، کول بروک تے میکس ملر ورگے سکالرز شامل سن ۔ ایہناں نوں رگ وید، مہابھارت تے بہت سارے پُراݨے مطالعے وچ ایہ معلومات ھاصل ہوئی کہ اِنڈس دے نال نال اک ہور دریا دے بہت سارے حوالے موجود نيں ، جیہنوں "سرسوتی" کہیا جاندا سی ۔ سنسکرت لٹریچر وچ ایہ اک بہت مقدس دریا سی تے ایہنوں "لفظ تے حُسن" دی دیوی دا درجا ملیا ہويا سی ۔ اس لٹریچر وچ ایہ وی حوالا سی کہ اک خاص وقت وچ ایہ دریا سرسوتی زمین دے اندر چلا گیا تے ہݨ وی الہ آباد دے نیڑے جتھے گنگا جمنا دا ملاپ ہُندا اے، ایتھے سرسوتی ندی زیرِ زمین وگدی ہوئی ایہناں دے نال جا ملدی اے ۔ اس جگہ نوں ہندو مقدس کتاباں وچ "تریونی سنگم" دا ناں دتا جاندا اے ۔
رِگ وید وچ سرسوتی بارے لکھیا ہويا اے کہ ایہ جمنا تے شُتُدر (ستلج) دے درمیان وگدا ہویا سمندر وچ جا ملدی اے ۔ ایہناں حوالےآں دی بنیاد اُتے ایہناں سنسکرت سکالراں نے ایہ نتیجا کڈھیا کہ "سرسوتی" اصل وچ ایہی گھگھر / ہاکڑا دریا سی جیہدی سُکی ہوئی گزرگاہ (چینل) دا نشان حلے وی موجود اے تے ایہدے نال بہت سارے کھنڈرات تے ٹیلےآں دے نشان موجود نيں ۔ ایہدے نال اس گل دی وی نشاندہی ہوئی اے کہ اج دے گھگھر دا اک چڑھدا بازو برساتی ندی نالے دا ناں حالے وی ناں سرسوتی اے ۔ جیہڑا اس پراݨی "ویدک دور" دے سرسوتی دی یاد اے ۔
ایہ اس وقت دی گل اے جد برٹش سکالراں ایہ سمجھدے سن کہ سندھ ہند وچ رہتل دا آغاز سنٹرل ایشیا توں آریا دی ہجرت تے "ویدک دور" توں ہویا سی جو کہ ایہناں دے حساب وچ 3500 سال پہلے دا دور سی ۔ ویہويں صدی دے شروع وچ جد پہلاں ہڑپا تے بعد وچ موہنجودڑو دے قدیمی شہر دریافت ہوئے تاں سندھ ہند دی رہتل زمانی اعتبار نال اپݨی قدامت وچ پورے اک ہزار سال پِچھے چلی گئی ۔ اس دریافت توں سندھ ہند بارے پوری کالونیئل ہسٹوریوگرافی دے کئی مفروضے تبدیل کرنے پے گئے ۔
ویہويں صدی دی چوتھی دہائی وچ مشہور آرکیالوجسٹ آرل سٹائن نے بیکانیر تے بہاولپور وچ کئی آرکیالوجیکل مشن بھیجے تے انہاں دے اندر جتھے انہاں نے اس ہاکڑا دریا دی گزرگاہ (چینل) دے نال کئی نويں ٹیلے تے کھنڈرات دریافت کیتے، اوتھے اس نے ایہ وی اشارہ دتا کہ ایہ سارے ٹیلے تے کھنڈرات قدیم وادی سندھ دے نال جُڑے ہوئے ہوئے سکدے نيں۔ بیکانیر وچ اس نے دیکھیا کہ سُوکھے ہوئے ہاکڑا دی 160 کلومیٹر توں زیادہ گزرگاہ (چینل) دا نشان موجود اے تے اس دی اوسط چوڑائی 3 کلومیڑ توں وی زیادہ اے تے کدرے کدرے ایہ چوڑائی 6 کلومیٹر توں وی ودھ جاندی اے۔
آرل سٹائن بیکانیر توں بہاولپور آیا تاں اس نے مشرق وچ فورٹ عباس تے مروٹ توں مغرب وچ قلعہ دیراوڑ تک آپنی تلاش جاری رکھی۔ ایتھے انہاں نوں موہنجودڑو تے ہڑپہ توں دریافت ہونے والی مُہراں جداں نمونے ملے، اسنوں اس وقت دے کئی برتن تے ٹھیکریاں ملیاں۔ اس دے نال نال اس نے پہلی دفعہ رحیم یار خان دے نال پتن منارہ دیکھیا تے کہیا کہ ایہ ہاکڑہ دا اک پتن سی جتھوں کشتیاں (بیڑیاں) اک کنارے توں دوسرے کنارے جاندیاں سن۔
ہندوستان تے پاکستان دی تقسیم دے بعد کچھ مدت دے لئی دریافت دا ایہ کم رُک گیا۔ 1950 دی دہائی وچ انڈیا آرکیالوجیکل سروے نے انڈین پرائم منسٹر جواہر لال نہرو نوں مشورہ دتا کہ وادی اِنڈس دے بہت سارے تریخی تھانواں sites پاکستان وچ رہ گئیاں نيں ۔ اس لئی ایہ لازمی اے کہ انڈیا وچ ہریاݨا، راجستھان تے گجرات دے علاقےآں وچ وادی اِنڈس دی رہتل دے نويں تریخی تھانواں sites لبھیاں جاݨ ۔ جواہر لال نہرو نے اس مشورے توں اتفاق کيتا۔ جدوں ایہ آرکیالوجیکل سروے شروع ہويا تاں بہت تھوڑی مدت دے بعد ایہ گل ظاہر ہوئی کہ سب توں ودھ کے آرکیالوجیکل سائٹس پرانے گھگھر ہاکڑے دی گزرگاہ (چینل) دے راستے دے نال نال نيں۔ اس کم وچ اَمل آنندا گھوش تے بھن سوراج دو آرکیالوجسٹ نے وڈا کم کيتا۔
ان نويں دریافت شدہ تریخی تھانواں sites وچ رَکھی گڑھی، سسوال، متاتھل تے بالو سب توں اہم سمجھی جاندیاں نيں۔ اگے چل کے ڈھولا ویرا تے گجرات وچ کئی تے تاریخی تھانواں sites وی دریافت ہوئیاں۔ جدوں کہ راجستھان وچ کالی بھنگن پہلے ہی دریافت ہوئے چکی سی۔
پاکستان وچ آرکیالوجسٹ رفیق مغل نے ستر دی دہائی وچ چولستان وچ تلاش دا کم کيتا ۔ اس کم وچ اوہناں نوں حیرت ای حیرت ملی ۔ کُل ملا کے چولستان وچ 363 توں ودھ کے ہڑپا توں پہلاں تے ہڑپا دَور دے تریخی تھاں sites ملے جیہناں وچ گنویری والا ورگا وڈا شہر وی شامل اے جو موہنجودڑو، ہڑپا تے ڈھولا ویرا دا ہمعصر اے ۔
نوے دے دہاکے وچ سیٹلائٹ امیجری، جیو فزکس، جیالوجی تے انڈر گراؤنڈ واٹر ٹیسٹنگ ورگی سائنسی ٹیکنیکس تے کاربن ڈیٹنگ دے میتھڈ نوں ملیا کے گھگھر ہاکڑا دریا تے اس دی رہتل دے بارے وچ بہت کچھ یقین دے نال کہیا جا سکدا اے۔ سیٹلائٹ امیجریز توں اس گل کيتی تصدیق ہُندی اے کہ اک لمبا چوڑا سُوکھا ہويا بیڈ bed گھگھر توں لے کے، بیکانیر توں وگدا ہويا، چولستان توں گُذردا ہويا، تھر وچ داخل ہوئے جاندا اے۔ تھر توں کھپرو دے مقام توں ایہ اسلام کوٹ دے مشرقی طرف توں ہُندا ہويا رَن آف کچھ وچ جا گردا اے۔ اس دے کئی چھوٹے وڈے ساتھی ندی نالاں دی گزرگاہاں تے وی نيں۔ ایداں دے ہی روپر توں ستلج دی اک سُوکھی ہوئی گزرگاہ (چینل) اِس دے نال آ ملدی اے جس دے بارے وچ اس گل دا گمان اے کہ کدی ستلج وی اس دے اندر مل دے وگدا سی۔
جیو فزکس، جیو کیمسٹری تے جیالوجی دی ریسرچز دسدی نيں کہ گھگھر ہاکڑے دی اس گزرگاہ (چینل ) وچ ایسا میٹریل (راکھ دے رنگ ورگی ریت) ملدی اے جو کہ "گریٹر ہمالیا" توں پاݨی دے نال بہہ کر ایتھے اُتے آ موجود ہويا اے۔ اس دا مطلب اے کہ نو ہزار سال پہلے ایہ گھگھر ہاکڑہ ہمالیہ دے گلیشئرز توں پانی لیندا سی۔ ایداں دے ہی بھورے پیلے رنگ دی ریت تے فیر بھورے رنگ دی مٹی اس دے وکھ وکھ سورسز تے پیریڈز periods دا پتا دیندی اے۔
ایداں دے ای 1980 وچ اک جرمن مشن نے چولستان دی پاتال وچ وگدے زیرِ زمین پاݨی دا تفصیلی آئیسوٹاپ سروے کيتا تاں اس توں تصدیق ہوئی کہ ایہ مٹھا دریائی پانی اے جو کہ ہزاراں سالاں توں رِستا رِستا سینکڑاں میٹر پاتال وچ پہنچ گیا۔
ایہناں پرکھ پرچولاں توں جیہڑیاں کُچھ گلاں نِکھر کے سامݨے اوندیاں نيں ، اوہ ایہ نيں :
نوں ہزار سال پہلاں ایہ گھگھر ہاکڑا دریا گریٹر ہمالیا توں رَݨ آف کچھ تک اک وکھ دریائی سسٹم دی طرح وگدا سی۔ ساڈھے چار ہزار سال دے نیڑے جد میگھالیا پیریئڈ دے تحت مون سون سسٹم کمزور ہويا تے ایہدا واٹر شیڈ ایریا گھٹ گیا ۔ اس وقت روپر دے کول ستلج نے اپنی گزرگاہ بدلی تے اوہ ایہدے اندر وگݨا شروع ہو گیا ۔ گھگھر، اپݨے ساتھی دریا تے ستلج نال مل کے بہت مدت تک وگدا رہیا ۔ فیر جدوں ستلج نے اک باری اپݨی گزرگاہ بدلی تے موجودا گزرگاہ (چینل) وچ وگݨا شروع ہو گیا تاں ایہ دریا ہریاݨا تک اک موسمی دریا بݨ گیا ۔
نويں آرکیالوجیکل سروے دے نال ایہ وی پتا چلیا کہ گھگھر ، ہاکڑا ، سرسوتی دریا دی گزرگاہ وچ ہند سندھ دی قدیم رہتل دیے سبھ توں وڈے تریخی تھاں sites سن ۔ جے گھگھر ہاکڑا دے واہݨ (چینل) اُتے گجرات دے تریخی sites نوں اکٹھا کيتا جاوے تاں ایہ کُل "آرکیالوجیکل سائٹس" دا 60 فیصد بݨدے نيں ۔