وادی سندھ دی رہتل

سندھو گھاٹی دی رہتل
جغرافیائی حدود	انڈس ندی، پاکستان اتے موسمی گھگر ہاکڑا ندی، مشرقی پاکستان اتے اتر مغربی بھارت دے علاقہ
دور	کانسی ویلا
تاریخ	ت. 3300 BCE – c. 3300
قسم مقام	ہڑپا
اہم تھاں	ہڑپا، موہنجودڑو، دھولاویرا، اتے راکھیگڑھی
اس توں پہلے	مہرگڑھ
اس دے بعد	پینٹ کیتے گرے ویئر رہتل

وادی سندھ دی رہتل
جغرافیائی حدود	ایشیا
دور	کانسی ویلا
تاریخ	c. 7500 ق م– 1700 ق م
اس دے بعد	ویدک دور

وادی سندھ دی رہتل، (3300–1300 ق م؛ پروڈھ کال 2600–1900 ق م) دنیا دیاں پراݨیاں دریائی گھاٹی رہتلاں وچوں اک پرمکھ رہتل سی۔ ایہ ہڑپا رہتل دے ناں نال وی جانی جاندی اے کیونکہ اس دے وجود دے پہلے کھنڈر ہڑپا ناں دے نگر وچّ ملے سن ۔ ایہہ برصغیر پاک و ہند دے اتلے لہندے حصے چ واقع سی۔^[۱] اسدا تھاں اج دا پاکستان تے بھارت دا شمال مغربی حصہ سی۔ ایہہ انڈس دریا توں لے کے اتے گھگر ہاکڑا (پرانا سرسوتی دریا) دی گھاٹی اتے اس توں اگے گنگا جمنا دوآب دیاں اُپرلیاں حداں تکّ پھیلی ہوئی سی۔ ایہدا رقبہ لگ بھگ 12،60،000 مربع کلومیٹر بندا اے۔ اس طرحاں ایہہ سبھ توں وڈی پرانی رہتل سی۔ موہنجودڑو، کالیبنگا، لوتھل، دھولاویرا، روپڑ، راکھی گڑھی تے ہڑپا اسدے پرمکھ مرکز سن۔ برطانوی راج ویلے وچّ ہوئیاں کھدائیاں دے آدھار اتے آثر قدیمہ ماہراں اتے تریخ داناں دا اندازہ اے کہ ایہہ ماضی چ ودھی پھُلی رہتل سی اتے ایہہ شہر انیک وار بسے اتے اجڑے ہن۔ چارلس میسین نے پہلی وار اس پرانی رہتل نوں کھوجیا۔ کننگھم نے 1872 وچّ اس رہتل دے بارے وچّ سرویکھن کیتا۔ فلیٹ نے اس پرانی سبھیتا دے بارے وچّ اک لیکھ لکھیا۔ 1921 وچّ دیارام ساہنی نے ہڑپا دی کھدائی کیتی۔ اس پرکار اس سبھیتا دا ناں ہڑپا رہتل رکھیا گیا۔ ایہ رہتل انڈس دریائی گھاٹی وچّ پھیلی ہوئی سی۔

وادی سندھ د‏‏ی رہتل

خیال کيتا جاندا سی پاک و ہند وچ تمذن د‏‏ی بنیاد آریاواں نے 1500 ق م وچ پائی سی ۔ اس تو‏ں پہلے ایتھ‏ے دے باشندے جنگلی تے رہتل و تمدن تو‏ں کوساں دور سن ۔ مگر بعد د‏‏ی تحقیقات نے اس نظریے وچ یک لخت تبدیلی پیدا کردتی تے اس ملک د‏‏ی تریخ نو‏‏ں ڈیڈھ ہزار سال پِچھے کردتا ۔ اک طرف موہنجودڑو تے ہڑپا دے آثار تے سندھ د‏‏ی قدیم رہتل دے بارے وچ جو معلومات ہوئیاں انہاں تو‏ں ایہ گل پایہ ثبوت نو‏‏ں پہنچ د‏‏ی اے کہ کہ آریاں دے آنے تو‏ں بہت پہلے ایہ ملک رہتل تے تمدن دا گہوارہ بن چکيا سی ۔

دریافت

1921 وچ رائے بہادر دتا رام سہنی نے ہڑپا دے مقام اُتے نے قدیم رہتل دے چند آثار پائے ۔ اس دے اک سال دے بعد ايس‏ے طرح دے آثار مسٹر آر ڈی بنرجی نو‏‏ں موہنجودڑو د‏‏ی سر زمین وچ دستیاب ہوئے ۔ اس د‏ی اطلاع ہندوستانی محکمہ آثار قدیمہ نو‏‏ں ملی ۔ محکمہ دے ڈائرکٹر جنرل سر جان مارشل نے دلچسپی دا اظہار کردے ہوئے انہاں دونے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی طرف طوجہ دتی ۔ چنانچہ رائے بہادر دتا رام سہنی ، ڈئرکٹر ارنسٹ میکے تے محکمہ اثریات دے ہور احکا‏م دے تحت کھدائی دا کم شروع ہويا ۔ 1931 وچ فنڈ د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں کم روک دتا گیا ۔ اس اثناء وچ محکمہ نے دوسرے تھ‏‏اںو‏اں اُتے اثری تلاش شروع د‏‏ی ۔ اس وچ وڈی کامیابی ہوئی تے پتہ چلا کہ ایہ قدیم رہتل موہنجودڑو تے ہڑپہ تک ہی محدود نئيں اے ۔ بلکہ اس دا سلسلہ صوبا سندھ وچ چنہودڑو ، جھوکر ، علی مراد تے آمری تے صوبا پنجاب وچ روپر تے بلوچستان وچ نال تے کلی دے مقام اُتے وی قدیم رہتل دے آثار موجود نيں۔

اہمیت

حالے انسان متاخر حجری عہد تو‏ں گزردے ہی وادی سندھ وچ، تمدن دے ایداں دے آثاراں اُتے نظر پیندی اے کہ اسيں ٹھٹھک کے رہ جاندے نيں ۔ اسيں حالے اجتماعی زندگی د‏‏ی بنیاد پڑنے ، بستیاں بسنے ، صنعت وچ کس قدر مشق و صفائی پیدا کرنے دا ذکر ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ہن یک بارگی سانو‏ں عالی شان شہر دیکھادی دیندے نيں ۔ انہاں دے مکانات پختہ تے مظبوط ، دو دو تن تین منزلہ اُچے نيں ۔ انہاں وچ سڑکاں نيں ، بازار نيں ۔ انہاں دے باشندےآں د‏‏ی زندگی و رواج تے عادات سانچے وچ ڈھلی ہوئی معلوم ہُندی اے ۔ ایہ عجیب گل وادی سندھ دے اوہ آثار جو سب تو‏ں زیادہ گہرائی وچ نيں سب تو‏ں زیادہ ترقی دا پتہ دیندے نيں ۔ یعنی جدو‏ں ایتھ‏ے دے شہر پہلے پہل بنے تب ایتھ‏ے د‏‏ی رہتل اپنے عروج اُتے پہنچ چکيت‏ی سی تے بعد وچ اسنو‏ں ذوال آندا رہیا ۔ وادی سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی بے نقابی تے تشریح شاید ویہويں صدی دا عظیم ترین عصریاندی واقعہ اے ۔ کیو‏ں کہ اس رہتل د‏‏ی وسعت تے معنویت نو‏‏ں 1922 وچ موہنجودڑو د‏‏ی کھدائی تو‏ں پہلے سمجھیا ہی نہ جاسکیا ۔

وادی سندھ د‏‏ی رہتل ارض پاکستان د‏‏ی تریخ تو‏‏ں پہلے دور د‏‏ی سب تو‏ں شاندار چیز اے ۔ اس رہتل د‏‏ی بہت ساریاں خصوصایت ایسی نيں جو صرف اس دے نال مخصوص نيں ۔ ماضی وچ اس رہتل دے بارے وچ ماہرین د‏‏ی رائے سی کہ ایہ مغربی ایشیاء تو‏ں اس سرزمین تو‏ں لیائی گئی سی تے مغربی ایشاء دے تہذیبی عروج و ذوال دا تمتہ سی ۔ لیکن 1950 وچ ڈاکٹر ایف اے خان نے کوٹ ڈیجی د‏‏ی کھدائی د‏‏ی ۔ اس تو‏ں نويں چیزاں سامنے آئیاں تے پرانے تصورات وچ تبدیلی واقع ہوئی ۔ کوٹ ڈیجی وچ ہڑپہ دے پختہ دور تو‏ں بہت پہلے د‏‏ی مدفون آبادی ملی ۔ اس د‏ی رہتل دے زمانے دا تعین ریڈیو کاربن دے ذریعے کيتا گیا تاں پتہ چلا کہ ایہ آبادی ہڑپہ تو‏ں وی 800 سال پرانی سبھیاچار اے ۔ اس دے بعد بے درپے کھدائیاں ہوئیاں ۔ جس تو‏ں ایہ گل پایہ ثبوت نو‏‏ں پہنچ چک‏ی اے کہ اس رہتل دے سرچشمے ايس‏ے سر زمین وچ سن ۔ ایہ مقامی سماج دے ارتقاء دا لازمی نتیجہ سی تے بیرونی اثرات جو وی سن اوہ ثانیوی تے کم اہ‏م سن ۔ اس رہتل دا پختہ زمانہ تاں 2500 ق م تو‏ں لے ک‏ے 1700 ق م اے ۔ لیکن در حقیت اس دا تسلسل 3800 ق م تک نظر آندا اے ۔ اس دا دائرہ اثر شمال وچ شمالی افغانستان دے علاقہ بدخشاں تو‏ں لے ک‏ے جنوب وچ ساحل سمندر تک اے ۔ جتھ‏ے ایہ بلوچستان دے ساحل تو‏ں لے ک‏ے کٹھیاواڑ تک محیط اے ۔ پرانی کھدائیاں وچ اس رہتل تو‏ں وابستہ شہر تے قبضے بیالیس د‏‏ی تعداد وچ سی ۔ ہن اس د‏ی تعداد وچ سیکڑاں دا اضافہ ہوچکيا اے ۔ صرف چولستان وچ ڈاکٹر رفیق مغل نے تن سو تریسٹھ مدفون بستیاں لبھیاں نيں ۔ جنہاں دا تعلق اس رہتل تو‏ں اے ۔ اس دے علاوہ سرائے کھولیا ، جھنگ، بٹھیال، وادی سوات وچ غالاگئی، وادی گومل وچ دے کئی تھ‏‏اںو‏اں، بلوچستان دے علاقہ کچھی وچ مہر گڑھ وچ اس رہتل دے اثرات ملے نيں ۔ دریائے گھگھر (ہاکڑہ) تے ایہدے معاون دریاواں دے طاس دا علاقہ انہاں آثار تو‏ں اُتے اے ۔ اس وچ راجپوتانہ ، مشرقی پنجاب تے ہریانہ دے صوبے شامل نيں ۔ ایتھ‏ے جنہاں تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں اس رہتل دے آثار ملے نيں انہاں وچ کالی بنگن ، سیسوال ، بانے والی منڈا تے دوسرے بہت ساریاں جگناں شامل نيں ۔ ساحل دے نیڑے لوتھل تے رنگ پور وڈے شہر سن ۔ انہاں دے علاوہ چھوٹی بستیاں بہت زیادہ نيں ۔ اس رہتل دا سبھ تو‏ں پہلے ملن والا شہر ہڑپا سی تے اس وجہ تو‏ں اس نو‏ں ہڑپا سویلائزیشن وی کہیا جاندا اے ۔ دوسرا وڈا شہر موہنجودڑو سی۔ بعد وچ ہن گنویری والا ملیا اے ۔ جو ہڑپا تو‏ں وڈا شہر اے ، لیکن ماہرین زیادہ اہمیت ہڑپا تے موہنجودڑو نو‏ں دتی ۔ اس تہذہب دے نمایاں شہر موہنجودڑو ، ہڑپا توں علاوہ چنھودڑو ، ستکگن دڑو ، بالاکوٹ ، سوتکا کوہ ، ٹوچی ، مزینہ دمب ، سیاہ دمب ، جھائی ، علی مراد ، گنویری والا تے معتدد شہر شامل نيں۔

وڈے شہراں د‏‏ی موجودگی اس گل دا ثبوت اے کہ آبادی وسیع سی ۔ شہراں وچ تاں سی ہی ، دیہات وچ وی بہت سی ۔ جو وافر مقدار وچ اجناس ۔۔۔ اپنی مقامی ضرورتاں تو‏ں ودھ ۔۔۔ پیدا کر رہ‏ی سی کہ ایہ اجناس شہراں نو‏‏ں بھیجی جاسکن ۔ ملک دے طول و عرض وچ پختہ اِٹاں دا کثرت تو‏ں استعمال اس گل دا ثبوت اے کہ وسیع جنگلات سن ۔ برتن تے مہراں اُتے جانوراں د‏‏ی شکلاں تے دفیناں اُتے انہاں د‏‏ی ہڈیاں جانوراں د‏‏ی کثرت تو‏ں موجودگی تے دوسرے لفظاں وچ جنگلاں د‏‏ی کثرت دا ثبوت نيں ۔ جانوراں وچ گینڈے ، شیر ، دریائی بھینس تے ہاتھی کثیر سن ۔ انہاں دے علاوہ گھڑیال دا ثبوت ملیا اے ۔ ریچھ د‏‏ی بعض نسلاں ، بندر ، گلہری تے طوطا وی ملیا اے ۔ بارہ سنگھا تے ہرن وی ملے نيں۔

مرکزی حکومت تے مشترکہ معیار

مادی سبھیاچار د‏‏ی جملہ تفصیلات وچ سارا وسیع و عریض علاقہ ۔۔۔ جسنو‏ں ہن ماہرین آثار عظیم تر وادی سندھ کہندے نيں ۔۔ ۔ آپس وچ مکمل یکسانیت رکھدا اے ۔ مٹی دے برتن ہر جگہ اک جداں ہی نيں ۔ جو تھوک پیداوا‏‏ر دا نتیجہ نيں ، مکانات طے شدہ معیاری نقشاں اُتے بنے نيں تے پکیاں اِٹاں دے نيں ۔ مہراں اک طرح دے کھدے ہوئے مناظر تو‏ں مزین نيں تے رسم الخط سب جگہ اک ہی اے ۔ اوزان تے پیمائش دا اک ہی معیاری نظام ہر جگہ رائج اے ۔

ماہرین عمومن وادی سندھ د‏‏ی رہتل لئی سلطنت دا لفظ استعمال کرنے تو‏ں گریز کردے ني لیکن شاید پگٹ تے ویلر نے سرسری طور اُتے انڈس ایمپائر دا لفظ استعمال کيتا اے ۔ جدو‏ں کہ اکثر ماہرین دا رجحان ایہ اے اسنو‏ں اک سلطنت نئيں سمجھیا جاسکدا اے ۔ لیکن بعض بنیادی حقائق ایداں دے نيں جنہاں د‏‏ی کوئی دوسری تشریح حالے تک ممکن نئيں ہوسکی ۔ وادی سندھ د‏‏ی صنعتی پیداوا‏‏ر د‏‏ی زبردست یکسانیت اس خیال د‏‏ی گنجائش ضرور پیدا کردی اے کہ اک طاقت ور مرکزی حکومت موجود سی ۔ جو سارے علاقے نو‏‏ں کنٹرول کررہی سی ۔ اس توں علاوہ پیداوا‏‏ر تے تقسیم دا اک مربوط اک مسوط سلسلہ سی جس نو‏‏ں اوہ کنٹرول کردی سی ۔ اس دا یقینن اک محصول چونگی تے شہرہاں د‏‏ی حفاظت دا مربوط نظام سی ۔ ہڑپا تے موہنجودڑو ہ‏م عصر شہر سن، جو یقینن جڑواں دالحکومت سن ۔ اوہناں دونے شہراں دے اندر بلند و بالا قلعے سن ۔ جو باقی ماندہ آبادی اُتے غالب نظر آؤندے سن ۔ اس لئی قیاس آرئی د‏‏ی گنجائش سی کہ ایہ مرکزی حکومت دے دارالحکومت سی۔

ملک دے طول و عرض وچ مصنوعات تے دستکاریاں د‏‏ی زبردست یکسانیت صرف مرکزی حکومت دے سخت قوانین دا نتیجہ نہ سی ، بلکہ سماج دے تجارتی قوانین وی، جنہاں نو‏ں مذہبی رنگ حاصل سی، یقینن بہت سخت ہون گے ۔ جیہناں اُتے حروف بحروف عمل ہُندا سی ۔ ہر علاقے وچ اوزان دا یکساں سن ۔ کانسی د‏‏ی کلہاڑی د‏‏ی بناوٹ تے بھالے د‏‏ی شکل اک سی سی ۔ اِٹاں دا سائز ، مکاناں دا نقشا، وڈی گلیاں د‏‏ی ترتیب ، الغرض پورے شہر د‏‏ی ٹاون پلانگ اک سی سی ۔ اس اُتے مستزاد ایہ کہ صدیاں تک پرانی عمارتاں اُتے نويں عمارتاں ہوئے بہو ویسی د‏‏ی ویسی بندی رہیاں ۔ اک گھر د‏‏ی خارجی چار دیواری کئی صدیاں تک نئيں بدلی سی ۔ اس دا مطلب اے حکمران تے محکوم دونے طبقات تبدیلی د‏‏ی ضرورت محسوس نئيں کردے سن ۔ کاریگر لوک ذات پات دے بندھناں وچ جکڑے ہوئے نسل درنسل اک ہی کم کردے چلے آرہے سن تے کچھ ایسا ہی حال اُچے طبقات دا سی ۔ وادی سندھ د‏‏ی یکسانیت زمان تے مکان وچ اک ورگی شدت سی ۔ اک طرف ایہ بلوچستان تو‏ں لے ک‏ے پنجاب تے خیبر تک یکساں اے ۔ دوسری طرف تیراں سو سال دے عرصے اُتے محیط جدو‏ں تک ایہ رہتل زندہ رہی اس د‏ی تفصیلات وچ فرق نئيں آیا۔

رہتل دا جمود

موہنجوداڑو وچ کل نو رہائشی پرتاں کڈی گئياں۔ اوہناں وچ کئی جگہ سیلاب د‏‏ی تباہ کاریاں دا ثبوت ملدا اے ۔ لیکن انہاں متفرق ادوار د‏‏ی مادی سبھیاچار وچ زرا فرق نئيں ملدا ۔ نہ بولی بدلی اے نہ رسم و الخط ۔ اک ایسی زمین اُتے جس وچ بولی نے متعدد شکلاں اختیار کيت‏یاں نيں تے رسم الخط بار بار یکسر تبدیل ہويا اے اس وچ اک ہی رسم الخط دا تسلسل اس دے ٹہراؤ دا بڑ ثبوت اے ۔ اک طرف تاں انہاں دے عکاد تے سومیر تو‏ں تعلقات سن ۔ دوسری طرف تیرہ سو سال تک انہاں نے عکاد تے سومیر تو‏ں بدلدے ہوئے صنعتی طریقےآں تو‏ں کچھ نئيں سکھیا ۔ اس مطلب اے کہ ٹہراؤ د‏‏ی وجوہات اندرونی تے بہت مضبوط سن تے بیرونی اثرات کمزور سن ۔ کوسمبی ہور کہندا اے کہ اس رہتل وچ پھیلاؤ دا فقدان سی ۔ یعنی دریائے سندھ تے اس دے معاون دریاواں دے کنارے شہر آباد سن ۔ باقی تمام آبادی چھوٹے چھوٹے پنڈ اُتے مشتمل سی تے ایہ رہتل وادی گنگ و جمن تے خاکنائے دکن د‏‏ی طرف نئيں گئی ۔

وادی سندھ دی رہتل د‏‏ی پہچان

وہ خاص چیزاں جو وادی سندھ د‏‏ی پہچان نيں مندرجہ ذیل نيں ۔ جنہاں د‏‏ی بنیاد اُتے کسی خاص علاقے وچ ملنے والی نويں چیزاں دا رشتہ اس رہتل تو‏ں جوڑا جاسکدا اے یا اس تو‏ں تفریق کيت‏ی جاسکدی اے ۔

) وادی سندھ د‏‏یاں مہراں ۔
) رسم الخط جو دے عموما مہراں تے برتناں اُتے اے ۔
) مخصوص آرائشی نمونے جو برتناں اُتے نيں ۔ جنہاں اُتے کٹتے ہوئے دائرے ، پٹی دار نمونے ، پیپل دے پتے ، گلاب دا پھُل تے مور بنے ہوئے نيں ۔
) کچھ مخصوص ظروف ۔ مثلاً چھوٹے پیندے دا لُٹیا ۔ وادی سندھ د‏‏ی مخصوص صراحی ، جس وچ لاتعداد سوراخ نيں ۔ لمبے مرتبان جنہاں دا دہانہ باہر نو‏‏ں مڑا ہويا اے تے جنہاں د‏‏ی گردن پیٹ تو‏ں ذرا تنگ اے ۔ پیندا دھانے تو‏ں چھوٹا اے ۔ پاندان طشتری ۔
) مٹی د‏‏ی تکونی ٹکیاں جو پکائی گئیاں نيں ۔
) گھونگے یا قلعی شدہ پختہ مٹی دے جراؤ ٹکڑے ۔ جو مختلف مصنوعات اُتے لگائے جاندے سن تے انہاں د‏‏ی شکل گردے یا آم د‏‏ی طرح اے ۔
) بعض مخصوص منکے مثلاً قرض نما منکے ، جنہاں وچ نالی دار گول سوراخ اے ۔
) پتے د‏‏ی شکل دا نوک والا تانبے دا چاقو ۔ ایہ وادی سندھ دے علاوہ کدرے نئيں ملیا ۔

تباہی دے کارن

چار ہزار سال پہلاں سندھو وادی دی رہتل دے ختم ہون دے تنّ مکھ کارن آپسی لڑائیاں، لاگ دیاں بیماریاں تے موسم وچّ بدلاء سن۔ موسم ، معایتے سماجی بدلاء نے اس رہتل دی ترقی تے تباہی وچّ مکھ کردار نبھائیا سی پر اس گلّ ولّ بہت گھٹّ دھیان دتا گیا کہ اس بدلاء نے منکھی آبادی اپر کویں اثر پایا۔ ماہراں دے انوسار اس رہتلدے اوشیشاں(باقیات) دی گھوکھ کرن مگروں ایہہ سٹہ کڈھیا اے۔ ٹیم نے ہڑپا دی کھدائی دوران منکھی پنجراں دی جانچ پڑتال کیتی۔ اس توں پتہ لگا کہ لاگ دیاں بیماریاں نے اس رہتل نوں تباہ کرن وچّ اہم کردار ادا کیتا۔ ہڑپا انڈس گھاٹی دی رہتل دے سبھ توں وڈے شہراں وچوں اک سی۔ کھوج دے دوران لبھیاں بوہتیاں کھوپڑیاں دی حالت بہت خراب سی۔ بیان مطابق سندھو گھاٹی دی رہتلدا وکاس شانتی، سہجس تے سمانتا دے سدھانتاں ’تے ہویا۔ ادوں لوکاں وچّ سماجی وکھریویں نہیں سن۔ ہولی-ہولی پیار تے شانتی تے معاشی ، سماجی تے موسمی تبدیلیاں نے اثر پاؤنا شروع کر دتا۔ اس نال رہتل تباہی ولّ ترنی شروع ہو گئی۔ سماج وچّ ایہناں ماڑیاں گلاں دے آؤن دے نال-نال لاگ دیاں بیماریاں نے رہندی کسر کڈھ دتی۔ اس توں پہلیاں کھوجاں ’چ کیہا گیا سی کہ موسم دیاں تبدیلیاں دی مار نوں ایہہ رہتل جھلّ نہیں سکی تے تباہ ہو گئی۔ کجھ دہاکیاں توں نویں تکنیک نال کیتی کھوج توں رہتل دے خاتمے بارے نویں تتھّ ابھرے ہن۔ رہتل جو سانجھیوالتا دے نال کھڑی ہوئی سی، سماں پین نال اس ’چ سبھیاچاری وبھنتاواں آ گئیاں تے لڑائیاں شروع ہو گئیاں۔ رہتل ’چ کوہڑ تے ٹیبی پھیل گئی۔ ہڑپا دے شہریکرن دے شروعات دور وچّ وی کوہڑ پھیل گیا سی۔ ایہہ ختم نہ ہویا تے اپروں نویں بیماری ٹیبی نے رہتل وچّ اپنے پیر جما لئے۔ اس توں علاوہ آپسی جھگڑیاں دے دوران سر اُتے حملہ کرکے کھوپڑی ٹٹن کارن مرن والیاں دی گنتی وی بہت سی۔

کھدائی

ساڈھے چار ہزار سال قدیم شہر موئن جو دڑو د‏‏ی باضابطہ کھدائی کرکے دنیا نو‏‏ں اس پراسرار شہر دے بارے وچ آگاہی دینے دا سہرا تاں سر جان مارشل نو‏‏ں جاندا اے، مگر ماہرین دے مطابق اس شہر نو‏‏ں حقیقی معنےآں وچ ماہر آثار قدیمہ راکھلداس باندھو پادھیائے المعروف آر ڈی بینرجی نے دریافت کيتا سی، جنھاں نے 1920 وچ ایہ خیال پیش کيتا سی کہ موئن جو دڑو دے مقام اُتے ممکنہ طور پربدھا دا مجسما ہوسکدا اے تے شروعا‏تی کھُدائی دے دوران انھاں چقماک پتھر د‏‏ی کھرچنی تے کچھ ہور چیزاں ملیاں سن۔ بعد وچ 1922 وچ سر جان مارشل نے انہاں د‏‏ی اس دریافت کيت‏ی تصدیق د‏‏ی تے 1924 وچ باضابطہ کھدائی دا آغاز ہويا جدو‏ں کہ وڈے پیمانے اُتے کھدائی 1930 د‏‏ی دہائی وچ کيتی گئی۔

سندھو گھاٹی رہتل دنیا دیاں پرانے سبھیتاواں وچوں اکّ پرمکھ رہتل سی۔ ایہہ ہڑپا رہتل دے نام نال وی جانی جاندی اے کیونکہ اس دے وجود دے پہلے کھنڈر ہڑپا ناں دے نگر وچ ملے سن۔ ایہہ ہند اپ-براعظم دے اتر مغربی حصہ وچ واقع سی۔^[۲] اسدا تھاں اج دا پاکستان اتے بھارت دا اتر مغربی حصہ سی۔ ایہہ سندھ دریا توں لے کے اتے گھگر ہاکڑا (پرانے سرسوتی) دی گھاٹی اتے اس توں اگے گنگا - جمنا دوآب دیاں اپرلیاں حداں تک پھیلی ہوئی سی۔ ایہدا رقبہ لگپگ 12,60,000 مربع کہ. می.بندا اے۔ اس طرحاں ایہہ سبھ توں وڈی پرانے رہتل سی۔ موہنجودڑو، کالیبنگا، لوتھل، دھولاویرا، روپڑ، راکھی گڑھی تے ہڑپا اس دے پرمکھ مرکز سن۔^[۳] برطانوی راج وچ ہوئیاں کھدائیاں دے بنیاد اتے پراتتکھوجی اتے اتہاسکاراں دا اندازا اے کہ ایہہ اتینت ترقی یافتہ رہتل سی اتے ایہہ شہر کئی وار وسے اتے اجڑے ہن۔ چارلس میسین نے پہلی وار اس پرانی رہتل نوں کھوجیا۔ الیگزینڈر کننگھم نے 1872 وچ اس رہتل دے بارے وچ سروے کیتا۔ فلیٹ نے اس پرانی رہتل دے بارے وچ اکّ لیکھ لکھیا۔ 1921 وچ دیارام ساہنی نے ہڑپا دی کھدائی کیتی۔ اس پرکار اس رہتل دا نام ہڑپا رہتل رکھیا گیا۔ ایہہ رہتل سندھ ندی گھاٹی وچ پھیلی ہوئی سی، اس لئی اسدا نام سندھ گھاٹی رہتل رکھیا گیا۔ سندھ گھاٹی رہتل دے 1400 مرکزاں نوں کھوجیا جا سکیا اے جس وچوں 925 مرکز بھارت وچ ہن۔ 80 فیصد تھاں سرسوتی ندی اتے اسدیاں معاون ندیاں دے آلے دوآلے اے۔

پرانے سندھ دے شہراں نوں اوہناں دی شہری منصوبہ بندی، پکیاں اٹاں دے گھراں، وسیع ڈرینیج پرنالیاں، پانی سپلائی پرنالیاں، وڈیاں غیر-رہائشی عمارتاں دے گروہاں، اتے دستکاری اتے دھاتو سائنس دیاں تکنیکاں لئی مشہور منیا جاندا اے۔^[۴]

الیگزینڈر کننگھم
آر.ڈی. بینرجی
دئیا رام ساہنی
جون مارشل، جنھاں دی اگوائی وچّ ہڑپا اتے موہنجودڑو دی کھدائی ہوئی

حالانکہ اکّ ہزار توں ودھ پرپکّ ہڑپا سائیٹاں دی رپورٹ کیتی گئی اے اتے لگبھگ اکّ سو کھدائی کیتی گئی اے،^[۵]^[۶] اتھے پنج پرمکھ شہری کیندر ہن:^[۷]ہیٹھلی سندھ گھاٹی وچّ موہنجودڑو ( 1980 وچّ یونیسکو دی وشو وراثت ستھان وچّ اسنوں پراتتو کھنڈر وجوں گھوشت کیتا گیا سی)، پچھمی پنجاب کھیتر وچّ ہڑپا، چولستان ماروتھل وچّ گنیریوالا، پچھمی گجرات وچّ دھولاویرا (2021 وچّ اکّ یونیسکو وشو وراثتی ستھان گھوشت کیتا گیا سی "دھولاویرا)، اتے ہریانہ وچ راکھیگڑھی۔^[۸]^[۹]

پھلار

سندھو گھاٹی دی رہتل لگبھگ پرانے دنیا دیاں ہور ندی دیاں سبھیتاواں دے نال ہم عصر سی: نیل ندی دے نال پرانے مصر، پھرات اتے ٹائیگرس ولوں سنجیاں گئیاں زمیناں وچ میسوپوٹامیا، اتے پیلی ندی اتے یانگسی دے ڈرینیج بیسن وچ چین۔ اپنے پرپکّ پڑاء دے ویلے تک، رہتل ہوراں نالوں وڈے علاقہ وچ پھیل گئی سی، جس وچ سندھ اتے اسدیاں معاون ندیاں دے 1,500 کلومیٹر (900 میل) دا اکّ کور شامل سی۔ اس توں علاوہ، اتھے وکھ-وکھ بنسپتیاں، جیو-جنتوآں اتے نواس ستھاناں والا اکّ علاقہ سی، جو کہ دس گنا وڈا سی، جس نوں سندھو ولوں تہذیبی اتے معاشی طور 'تے سائز دتا گیا سی۔^[۱۰]

لگ بھگ 6500 عیسوی مشرق، بلوچستان وچ کھیتی سندھ دے حاشیے 'تے ابھر کے سامݨے آئی۔ پینڈو اتے شہری بستیاں دا پھلار ہویا۔ اگلی صدی دوران اپ-براعظم دی آبادی 4-6 مِلیئن تک ہو گئی۔

رہتل مغرب وچ بلوچستان توں مشرق وچ مغربی اتر پردیش تک، اتر وچ شمال مشرقی افغانستان توں جنوب وچ گجرات راج تک پھیلی ہوئی اے۔ سبھ توں ودھ سائیٹاں پنجاب علاقہ، گجرات، ہریاݨا، راجستھان، اتر پردیش، جموں تے کشمیر راجاں، سندھ تے بلوچستان وچ نیں۔ ساحلی بستیاں مغربی بلوچستان وچ ستکاگن دور توں گجرات وچ لوتھل تک پھیلیاں ہوئیاں ہن۔^[۱۱]^[۱۲] اکّ سندھو گھاٹی سائیٹ شورتگئی وکھے اؤکسس ندی اتے، اتر مغربی پاکستان وچ گومل ندی گھاٹی وچ، منڈ، جموں دے نیڑے بیاس دریا اتے، اتے ہندون ندی اتے آلمگیرپر وچ لبھی گئی اے۔^[۱۳]^[۱۴]^[۱۵] سندھو گھاٹی دی رہتل دا سبھ توں دکھنی تھاں مہاراشٹر وچ دائماباد اے۔^[۱۶]

کھوج تے کھدائی دی تریخ

سندھو رہتل دے کھنڈراں دے پہلے جدید ذکر چارلس میسن دے ہن، جو ایسٹ انڈیا کمپنی دی فوج وچ سن۔ 1829 وچ میسن نے پنجاب دی ریاست وچوں دی سفر کیتی، معافی دے وعدے دے بدلے کمپنی لئی مقید خفیہ معلومات اکٹھی کیتی۔ اس پربندھ دا اکّ پہلو اسدی سفر دوران حاصل کیتیاں تریخی قلعواں نوں کمپنی نوں سونپن دی وادھو لوڑ سی۔ میسن، جسنے اپنے آپ نوں کلاسکاں وچ نپنتا حاصل کیتی سی، خاص کرکے سکندر دیاں فوجی مہماں وچ اپنی بھٹکن لئی کچھ اوہی قصبے چنے جو سکندر دیاں مہماں وچ شامل سن، اتے جیہناں دے آثار قدیمہ ستھاناں نوں مہم دے اتہاسکاراں ولوں نوٹ کیتا گیا سی پنجاب وچ میسن دی مکھ آثار قدیمہ کھوج ہڑپا سی، جو سندھ دی معاون ندی، راوی دریا دی گھاٹی وچ سندھو رہتل دا اکّ مہانگر سی۔ میسن نے ہڑپا دیاں امیر تریخی قلعواں دے بہت سارے نوٹ اتے چتر بنائے، بہت سارے ادھ-دبے پئے سن۔ 1842 وچ، میسن نے بلوچستان، افغانستان تے پنجاب وچ وکھ وکھ یاتراواں دے ذکر وچ ہڑپا بارے اپنے نریکھناں نوں شامل کیتا۔ اسنے ہڑپا دے کھنڈراں نوں ریکارڈ کیتی تریخ دے ویلے نال جوڑیا، غلطی نال اس نوں سکندر دی مہم دوران پہلاں ذکر کیتا گیا سی۔ میسن سائیٹ دے اسدھارن سائز اتے لمبے ویلے توں موجود کٹمالی توں بنے کئی وڈے ٹلیاں ولوں متأثر ہویا سی۔^[۱۷]

ملتان تے لہور دے وچکار لگ بھگ 160 کلومیٹر (100 میل) ریلوے ٹریک، جو کہ 1850 دے دہاکے دے وسط وچ وچھایا گیا سی، نوں ہڑپا دیاں اِٹاں ولوں سہارا دتا گیا سی۔^[۱۸] 1861 وچ، ایسٹ انڈیا کمپنی دے بھنگ ہون اتے ہندوستان وچ تاج حکمرانی دی قیام توں تن سال بعد، بھارتی آثار قدیمہ سروے (اے.ایس.آئی.) دے قیام نال برصغیر اتے آثار قدیمہ سائنس ودھیرے رسمی طور 'تے متحد ہو گیا۔ سروے دے پہلے ڈائریکٹر جنرل الیگزینڈر کننگھم، جس نے 1853 وچ ہڑپا دا دورہ کیتا سی اتے اٹّ دیاں کندھاں نوں نوٹ کیتا سی، اکّ سروے کرن لئی دوبارہ دورہ کیتا، پر اس وار اکّ اجیہی جگہ دا دورہ کیتا جسدی ساری اپرلی پرت انترم وچ اتار دتی گئی سی۔^[۱۹] حالانکہ ہڑپا نوں چینی سیلانی، زوانزانگ دیاں یاتراواں وچ ذکر کیتے گئے اکّ گواچے ہوئے بودھی شہر وجوں درساؤن دا اصل مقصد،کننگھم نے 1875 وچ اپنیاں کھوجاں نوں شائع کیتا سی۔ پہلی وار، اسنے اکّ ہڑپن سٹینپ سیل دی وضاحت کیتی، اسدی انجان لپی دے نال، جسدا اسنے ایہہ سٹہ کڈھیا کہ اوہ بھارتی مول دے سن۔^[۲۰]^[۲۱]

اس توں بعد ہڑپا وچ آثار قدیمہ سائنس دا کم ادوں تک پچھڑ گیا جدوں تک بھارت دے اکّ نویں وائسرائے، لارڈ قرضن نے پرانے یادگاراں دی سنبھال ایکٹ 1904 ولوں اگے نہیں ودھایا، اتے جون مارشل نوں ASI دی اگوائی کرن لئی نامزد کیتا۔ کئی سالاں بعد، ہیرانند کلاسیکل، جس نوں مارشل ولوں ہڑپا دا سروے کرن لئی نامزد کیتا گیا سی، نے اس نوں غیر-بودھ مول دے ہون دی رپورٹ دتی، اتے اس نوں ہور وی پرانے دسیا۔ ایکٹ دے تحت ایئیسائی لئی ہڑپا نوں ضبط کردے ہوئے، مارشل نے ایئیسائی آثار قدیمہ سائنسدان دیا رام ساہنی نوں سائیٹ دے دو ٹلیاں دی کھدائی کرن دا نردیش دتا۔^[۲۲]

جنوب ول سندھ صوبہ وچ موہنجودڑو دے وڈے پدھر 'تے بے چین تھاں نے دھیان کھچیا سی۔ مارشل نے تھاں دا سروے کرن لئی اے.ایسّ.آئی. افسراں نوں تعینات کیتا۔ ایہناں وچ ڈی.آر. بھنڈارکر (1911), آر.ڈی. بینرجی (1919, 1922-1923), اتے ایم.ایس. وٹس (1924) شامل سن۔1923 وچ، موہنجودڑو دی اپنی دوجی پھیری 'تے، بینیرجی نے مارشل نوں سائیٹ بارے "دور-دراڈے دی پراتنتا" وچ اکّ مول دا حوالہ دیندے ہوئے، اتے اس دیاں کجھ کلاکرتیاں دی ہڑپا نال میل کھاندی ہوئی دسیا۔ بعد وچ 1923 وچ، ویٹس نے وی مارشل نال پتر وہار وچ، دوواں ستھاناں 'تے پائیاں گئیاں سیلاں اتے لپی بارے خاص طور 'تے ایہی نوٹ کیتا۔ ایہناں وچاراں دے بنیاد 'تے، مارشل نے دو سائیٹاں توں اہم ڈیٹا نوں اکّ تھاں 'تے لیاؤن دا حکم دتا اتے بینرجی اتے ساہنی نوں اکّ سانجھی چرچہ لئی سدا دتا۔ 1924 تک، مارشل کھوجاں دی اہمیت بارے قائل ہو گیا سی، اتے 24 ستمبر 1924 نوں، السٹریٹڈ لنڈن نیوز وچ اس بارے اکّ غیرمستقل پر واضع عوامی اطلاع دتی۔^[۲۳]

اگلے انک وچ، اکّ ہفتے بعد، بریٹیش ایسیریؤلوجسٹ آرچیبالڈ سائس میسوپوٹیمیا اتے ایران وچ کانسی یگ دے پدھراں وچ ملیاں بہت ہی سمان سیلاں ول اشارہ کرن دے یوگ سی، اوہناں دی تاریخ دا پہلا مضبوط اشارہ دیندے ہوئے؛ ہور آثار قدیمہ-سائنسداناں ولوں تأئید کیتی گئی۔^[۲۴] 1924-25 وچ کے.عین. دیکشت دے نال موہنجودڑو وچ منصوبہ بند کھدائی شروع ہوئی، ایچ. ہرگریوز (1925-1926), اتے ارنیسٹ جے.ایچ. میکے (1927-1931) دے نال جاری رہی۔ 1931 تک، موہنجودڑو دے زیادہ تر حصے دی کھدائی ہو چکی سی، پر کدے کدائیں کھدائی جاری رہی، جویں کہ مورٹیمر وھیلر دی اگوائی وچ، 1944 وچ نامزد ایئیسائی دے نویں ڈائریکٹر جنرل، اتے احمد حسن دانی سمیت۔^[۲۵]

1947 وچ بھارت دی ونڈ توں بعد، جدوں سندھو گھاٹی دی رہتل دیاں زیادہ تر کھدائی والیاں تھاواں پاکستان نوں دتے گئے علاقہ وچ پئیاں سن، تاں بھارتی آثار قدیمہ سروے، اس دے اختیار علاقہ نوں گھٹا دتا گیا، گھگر ہاکڑا نظام دے نال-نال وڈی گنتی وچ سروے اتے کھدائی کیتی گئی۔^[۲۶] آثار قدیمہ-وگیانیو رتناگر دے مطابق، بھارت وچ گھگر-ہاکڑا دیاں بہت ساریاں سائیٹاں اتے پاکستان وچ سندھو گھاٹی دیاں سائیٹاں اصل وچ مقامی سبھیاچاراں دیاں ہن؛ کجھ سائیٹاں ہڑپا رہتل نال رابطہ درساؤندیاں نیں، پر صرف کجھ ہی ہڑپا رہتل نال پوری طرحاں ترقی یافتہ ہن۔ 1977 تک، لبھیاں گئیاں سندھ لپی دیاں موہراں اتے اکری ہوئی وستواں دا لگ بھگ %90 انڈس ندی دے نال نال پاکستان دیاں سائیٹاں 'تے پایا گیا سی۔ 2002 تک، 1,000 توں ودھ پرپکّ ہڑپا شہراں اتے بستیاں دی رپورٹ کیتی گئی سی،^[۲۷] جدوں کہ پاکستان وچ 406 سائیٹاں دی رپورٹ کیتی گئی اے۔^[۲۸] بلوچستان وچ بولان درے دے پیراں وچ اکّ آثار قدیمہ تھاں دے اکّ حصے دا پردہ فاش کرن والے اکّ اچانک ہڑھ دے بعد، 1970 دے دہاکے دے شروع وچ فرانس دے آثار قدیمہ سائنسدان جین-پھرانکوئس جیریج اتے اسدی ٹیم ولوں مہرگڑھ وچ کھدائی کیتی گئی سی۔^[۲۹]

مشرق دور-مہرگڑھ

مہرگڑھ پاکستان وچ اکّ نوین پتھر ویلے دا پہاڑی تھاں اے، جسنے سندھو گھاٹی دی رہتل دے ابھار بارے نویں معلومات فراہم کیتی اے۔ مہرگڑھ جنوبی ایشیا وچ کھیتی اتے پسوں پالن دے ثبوت والیاں سبھ توں پرانیاں سائیٹاں وچوں اکّ اے۔ مہرگڑھ نوَ پتھر یگ توں متأثر سی، جس وچ کنک دیاں قسماں، کھیتی دے شروعاتی پڑاء، مٹی دے برتن، ہور آثار قدیمہ قلعواں، کچھ پالتو پودیاں اتے جھنڈ جانوراں وچ سمانتاواں ملدیاں ہن۔^[۳۰]^[۳۱] جین-پھرینکوئس جیریج مہرگڑھ دے اکّ آزاد مول دی دلیل دندا اے۔ پر مہرگڑھ دی مولکتا نوں دیکھدے ہوئے، جیریج نے سٹہ کڈھیا کہ مہرگڑھ دا اکّ پرانا مقامی پچھوکڑ اے، اتے ایہہ "نیڑلے پورب دے نوَ-پاشٹک سبھیاچار دا حصہ نہیں ہے۔"^[۳۲]

لوکاکس تے ہیمپھل مہرگڑھ دے شروعاتی مقامی ترقی دا سجھاء دیندے ہن۔ لوکاکس اتے ہیمپھل دے مطابق، جدوں کہ مہرگڑھ دے نوَ-پاشناتمک (تانبا ویلا) سبھیاچاراں وچ اکّ مضبوط نرنترتا اے، دنداں دے ثبوت درساؤندے ہن کہ چیلکولتھک آبادی مہرگڑھ دی نوَ-پاشان آبادی توں نہیں ابھری سی۔^[۳۳] ماسکرینہاس ایٹ ال. (2015) مطابق "نویں، سنبھوَ طور 'تے پچھمی ایشیائی، سریر دیاں قسماں مہرگڑھ دیاں قبراں توں ٹوگو پڑاء (3800 عیسیٰ پوروَ) توں شروع ہندیاں ہن۔" گیلیگو رومیرو ایٹ ال. (2011) نے کیہا کہ دکھن ایشیا وچ پسوں پالن دا سبھ توں پہلا ثبوت مہرگڑھ دی سندھ ندی گھاٹی سائیٹ توں ملدا اے اتے اسدی متی 7,000 YBP اے۔"^[۳۴]

شروعاتی دور

شروعاتی ہڑپا راوی پڑاء، جسدا نام راوی ندی تے رکھیا گیا سی، 3300 قبل مسیح 2800 ای.پو. تک چلیا۔ ایہہ ادوں شروع ہویا جدوں پہاڑاں دے کسان ہولی-ہولی اپنے پہاڑی گھراں اتے نیویں ندی دیاں گھاٹیاں دے وچکار چلے گئے۔^[۳۵]

پرانے پنڈاں دے سبھیاچاراں دے پرپکّ پڑاء نوں پاکستان وچ رحمٰن ڈھیری اتے امری ولوں درسایا گیا اے۔ کوٹ دیجی پرپکّ ہڑپن تک جان والے پڑاء دی نمائندگی کردا اے، گڑھ مرکزی اتھارٹی اتے جیون دی ودھدی شہری گنوتا نوں درساؤندا اے۔ اس پڑاء دا اکّ ہور قصبہ ہاکرا ندی اتے بھارت وچ کالیبنگا وکھے پایا گیا سی۔^[۳۶]^[۳۷]

وپاری نیٹورکاں نے اس سبھیاچار نوں متعلق علاقائی سبھیاچاراں اتے کچے مال دے دور-دراڈے سروتاں نال جوڑیا، جس وچ لیپس لازلی اتے منکے بناؤن لئی ہور سامان شامل اے۔ اس ویلے تک، پنڈ واسیاں نے مٹر، تل، کھجور اتے کپاہ دے نال-نال پشو مجھاں سمیت بہت ساریاں فصلاں پال لئیاں سن۔ مڈھلے ہڑپا بھائیچاریاں نے 2600 قبل مسیح تک وڈے شہری مرکزاں ول رخ کیتا، جتھوں پرپکّ ہڑپا پڑاء شروع ہویا۔ نوینتم کھوج درساؤندی اے کہ سندھو گھاٹی دے لوک پنڈاں توں شہراں ول چلے گئے سن۔^[۳۸]

شروعاتی ہڑپا دور دے آخری پڑاء وڈیاں کندھاں والیاں بستیاں دے اساری، وپاری نیٹورکاں دے وستار، اتے مٹی دے برتناں دیاں سٹائلاں، گہنیاں اتے موہراں دے روپ وچ مقابلتاً اکسار مادی سبھیاچار وچ علاقائی بھائیچاریاں دے ودھدے ایکیکرن ولوں درسائے گئے ہن۔ سندھو لپی دے نال، پرپکّ ہڑپا پڑاء وچ تبدیلی ول اگوائی کردا اے۔^[۳۹]

پرپکّ پڑاء

جیؤسن ایٹ ال دے مطابق. (2012), پورے ایشیا وچ مونسون دے ہولی دکھن ول پرواس نے شروع وچ سندھ گھاٹی دے پنڈاں نوں سندھ اتے اس دیاں معاون ندیاں دے ہڑھاں نوں قابو کرکے ترقی یافتہ کرن دی اجازت دتی۔ ہڑھ شراکت دار کھیتی نے وڈے کھیتی سرپلساں دی اگوائی کیتی، جس نے بدلے وچ شہراں دے ترقی دی حمایت کیتا۔ اتھے دے نواسیاں نے سنچائی گنجائش ترقی یافتہ نئیں کیتی، مکھ طور 'تے موسمی مانسون 'تے انحصار کردے سن جو کہ گرمیاں دے ہڑھاں دا کارن بندے نیں۔ بروک نے اگے کہیا کہ انت شہراں دا ترقی بارش وچ کمی نال میل کھاندا اے، جس نال وڈے شہری مرکزاں وچ مڑ قیام ہو سکدا اے۔^[۴۰] جے.جی. شیپھر اتے ڈی.اے. لچٹنسٹائین دے مطابق پرپکّ ہڑپا رہتل "بھارت تے پاکستان دیاں سرحداں تے گھگر ہاکڑا گھاٹی وچّ باگور، ہاکڑا تے کوٹ دیجی پرمپراواں یا 'جاتی سموہاں' دا سنیوجن" سی۔^[۴۱]

2600 قبل مسیح تک، شروعاتی ہڑپا بھائی چارے وڈے شہری مرکزاں وچ بدل گئے۔ اجیہے شہری مرکزاں وچ جدید پاکستان وچ ہڑپا، گنیریوالا، موہنجودڑو، اتے جدید بھارت وچ دھولاویرا، کالیبنگا، راکھی گڑھی، روپڑ اتے لوتھل شامل نیں۔ کل ملا کے سندھ اتے گھگر ہاکڑا ندیاں تے اوہناں دیاں معاون ندیاں دے عام علاقے وچ 1,000 توں ودھ بستیاں پائیاں گئیاں نیں۔ سندھو گھاٹی دی رہتل وچ اکّ ودھیا اتے تکنیکی طور تے انت شہری ثقافت واضع اے، جس نال اوہ اس علاقہ دا پہلا شہری مرکز بن گیا اے۔ میونسپل ٹاؤن پلیننگ دی گنوتا شہری منصوبہ بندی اتے کامیاب میونسپل سرکاراں دے علم دا سجھاء دیندی اے جو صفائی نوں اچّ ترجیح دیندے سن۔^[۴۲]

ہڑپا وچّ دانے دار تے ٹیلے دے مہان حال دا درش
لوتھل دا نکاس پربندھ
دھولاویرا

راکھی گڑھی وچ دیکھیا گیا اے کہ اس شہری سکیم وچ دنیا دی پہلی جانی جاندی شہری سینیٹیشن پرنالیاں شامل ہن۔ شہر دے اندر، انسان گت گھراں یا گھراں دے پاݨی لئی کھوہاں تے انحصار سن۔ اکّ کمرے توں جو نہاؤن لئی الگّ رکھیا گیا جاپدا اے، گندے پانی نوں ڈھکیاں نالیاں ول ڈاریکٹ کیتا گیا سی، جو مکھ گلیاں وچ کتاربدھّ سی۔ گھر صرف اندرلے وہڑیاں اتے چھوٹیاں گلیاں لئی کھلھدے سن۔ اس علاقہ دے کجھ پنڈاں وچ گھر دی اساری اجے وی کجھ معنیاں وچ ہڑپاں دی مکان اساری نال ملدی جلدی اے۔ ہڑپا دی انت آرکیٹیکچر نوں اوہناں دے ڈوکیارڈاں، اناج بھنڈاراں، گوداماں، اٹاں دے پلیٹفارماں اتے سرکھیا دیواراں ولوں درسایا گیا اے۔ سندھو شہراں دیاں وڈیاں کندھاں نے ہڑپاں نوں ہڑھاں توں بچایا اتے شاید فوجی جدوجہداں نوں روکیا ہووے۔^[۴۳]

اس رہتل دے ہم عصر، میسوپوٹامیا اتے پرانے مصر دے بالکل الٹ، کوئی وڈی یادگاری ڈھانچہ نہیں بنایا گیا سی۔ محلاں جاں مندراں دا کوئی ٹھوس ثبوت نہیں اے۔^[۴۴] کجھ ڈھانچیاں نوں اناج بھنڈار منیا جاندا اے۔ اکّ شہر وچ اکّ بہت ودھیا ڈھنگ نال بنایا گیا اشنان ستھل ملیا، جو شاید اکّ عوامی اشنان ستھل سی۔ حالانکہ قلعے کندھاں نال گھرے ہوئے سن، پر ایہہ واضع نہیں اے کہ ایہہ ڈھانچے دفاعی سن۔

زیادہ تر شہر واسی وپاری جاں کاریگر ہندے پرتیت ہندے ہن، جو چنگی طرحاں متأثر آنڈھ-گوانڈھ وچ اکو کتے دا پچھا کرن والے دوجیاں نال رہندے سن۔ شہراں وچ سیلاں، منکیاں اتے ہور وستواں دے اساری لئی دور-دراڈے دے کھیتراں توں سامان دی ورتوں کیتی جاندی سی۔ لبھیاں گئیاں کلاکرتیاں وچ سندر چمک دار؉ پھینس منکے سن۔ سٹیٹائیٹ سیلاں وچ جانوراں، لوکاں (شاید دیوتیاں) اتے ہور قسم دے شلالیکھاں دیاں تصویراں ہن، جس وچ سندھو گھاٹی دی رہتل دی اجے تک ان-پڑھی گئی لکھن نظام وی شامل اے۔ کجھ موہراں دی ورتوں وپاری وستاں 'تے مٹی دی موہر لگاؤن لئی کیتی جاندی سی۔ سارے گھراں وچ پانی اتے نکاسی دی سہولت سی۔ ایہہ مقابلتاً گھٹ دولت دی اکاگرتا والے سماج دا اثر دندا اے۔^[۴۵]

اقتدار تے حکمرانی

آثار قدیمہ ریکارڈ اقتدار دے مرکز جاں ہڑپا سماج وچ اقتدار وچ لوکاں دے چترن لئی کوئی ٹھوس جواب نہیں دیندے ہن۔ پر گنجھل دار؉ فیصلے لئے جان اتے لاگوُ کیتے جان دے اشارہ ملدے ہن۔ اداہرن لئی، زیادہ تر شہراں دا اساری اکّ بہت ہی اکسار اتے چنگی طرحاں منصوبہ بند گرڈّ پیٹرن وچ کیتا گیا سی، ایہہ سجھاء دندا اے کہ اوہناں دی سکیم مرکزی اتھارٹی ولوں کیتی گئی سی؛ ہڑپن کلاکرتیاں دی غیر معمولی اکسارتا جویں کہ مٹی دے برتن، سیلاں، وزن اتے اٹاں وچ واضع اے،^[۴۶] جدکہ عوامی سہولتاں اتے یادگاری آرکیٹیکچر دی موجودگی؛مرداگھر دے پرتیکواد اتے قبراں دیاں وستواں وچ وبھنتا دیکھن نوں ملدی اے۔^[۴۷]

دھاتو سائنس

ہڑپاں نے دھاتو سائنس وچ کجھ نویاں تکنیکاں ترقی یافتہ کیتیاں اتے پتل، کانسی، لیڈّ اتے ٹین دا پیداوار کیتا۔ بناولی وچ سونے دیاں لکیراں والا اکّ ٹچسٹون ملیا سی، جو شاید سونے دی شدھتا نوں پرکھن لئی ورتیا جاندا سی۔ (اجیہی تکنیک اجے وی بھارت دے کجھ حصیاں وچ ورتی جاندی اے)^[۴۸]

ناپ تول

سندھو رہتل دے لوکاں نے لمبائی، پنج اتے ویلے نوں ماپن وچ بہت شدھتا حاصل کیتی۔ اوہ اکسار وزن اتے ماپاں دی اکّ نظام ترقی یافتہ کرن والے پہلے لوکاں وچوں سن۔ اوہناں دی سبھ توں چھوٹی ونڈ، جو کہ گجرات دے لوتھل وچ ہاتھی دند دے پیمانے 'تے مارک کیتی گئی اے، لگبھگ 1.704 ملیمیٹر سی، جو کہ کانسی یگ دے پیمانے 'تے ریکارڈ کیتی گئی سبھ توں چھوٹی ونڈ اے۔

ماپ لئی چھ ستھاواں والے چیرٹ ورتے جاندے سن۔ ایہہ چیرٹ وزن 0.05, 0.1, 0.2, 0.5, 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 200, اتے 500 یونٹاں دے بھار دے نال 5:2:1 دے تناسب وچ سن، ہریک یونٹ دا بھار لگبھگ 28 گرام سی۔ انگلش امپیریئل اونس جاں یونانی انسیا دے سمان، اتے چھوٹیاں وستواں نوں 0.871 دیاں اکائیاں دے نال سمان تناسب وچ تولیا گیا سی۔ حالانکہ، ہور سبھیاچاراں وانگ، اصل وزن پورے علاقہ وچ اکسار نہیں سن۔ کوٹلی دے مطلب شاستر (چوتھی صدی قبل مسیح) وچ ورتے گئے وزن اتے ماپ اوہی ہن جو لوتھل وچ ورتے گئے سن۔^[۵۰]

فن تے دست کاری

بہت ساریاں سندھو گھاٹی دیاں موہراں اتے مٹی دے بھانڈے اتے ٹیراکوٹا دیاں چیزاں ملیاں نیں، نال ہی بہت گھٹ پتھر دیاں مورتیاں اتے کجھ سونے دے گہنے اتے کانسی دے بھانڈے۔ہڑپا واسیاں نے کئی طرحاں دے کھڈونے اتے کھیڈاں وی بنائیاں۔

ٹیراکوٹا دیاں مورتیاں وچ گاواں، رچھّ، باندر اتے کتے شامل سن۔ پرپکّ پڑاء دیاں سائیٹاں 'تے زیادہ تر سیلاں 'تے درسائے گئے جانور دی واضع طور 'تے پچھان نہیں کیتی گئی اے۔ بلد، زیبرا، اکّ سنگ دے نال، ایہہ اٹکلاں دا اکّ سروت رہا اے. اجے تک، ایہناں داعویاں نوں مصدقہ کرن لئی ناکافی ثبوت ہن کہ چتر دا مذہبی جاں تہذیبی اہمیت سی، پر چتر دا پرچلن ایہہ سؤال اٹھاؤندا اے کہ کی تصویراں وچ جانور مذہبی چنہ ہن جاں نہیں۔ آثار قدیمہ-وگیانکو ثبوت سادھارن ریٹل اتے برتن بنسری دی ورتوں نوں درساؤندے ہن، جدوں کہ مورتی-سائنسی ثبوت ایہہ اشارہ دیندے ہن کہ شروعاتی رباب اتے ڈھول وی ورتے جاندے سن۔

جھکیا ہویا بھیڈو
پجاری دیوتا
ناچ مدرا وچّ نر دھڑ
نرتکی (ڈانسنگ گرل)
رسماں لئی ورتیا جان والا بھانڈا(ٹیراکوٹا)
پہیئے 'تے چڑھیا رام-مکھی پنچھی (ٹیراکوٹا)

موہنجودڑو توں ملے کھوجاں نوں پہلاں لاہور عجائب گھر وچ جمع کیتا گیا سی، پر بعد وچ نویں دلی وکھے اے.ایسّ.آئی. ہیڈکوارٹر وچ چلے گئے، جتھے بریٹیش راج دی نویں راجگڑھ لئی اکّ نویں "سینٹرل امپیریئل میوزیم" دی سکیم بنائی جا رہی سی، جس وچ گھٹو-گھٹ اکّ چون نمائش کیتی جاوے گی۔ ایہہ ظاہر ہو گیا کہ بھارت دی آزادی نیڑے آ رہی اے، پر عمل دے دیر تک بھارت دی ونڈ دا اندازہ نہیں سی۔ نویں پاکستانی اہلکاراں نے اپنے علاقہ 'تے کھدائی کیتے موہنجودڑو دے ٹکڑیاں نوں واپس کرن دی بینتی کیتی، پر بھارتی اہلکاراں نے انکار کر دتا۔ آخرکار اکّ سمجھوتہ ہو گیا، جس وچ لبھیاں گئیاں، کل ملا کے لگبھگ 12,000 وستواں (زیادہ تر مٹی دے بھانڈے)، دیساں وچکار برابر ونڈیاں گئیاں؛ کجھ معاملیاں وچ اسنوں بہت شبدی طور 'تے لیا گیا سی، کجھ ہاراں اتے کمر کسیاں دے نال اوہناں دے منکے دو ڈھیراں وچ وکھ کیتے ہوئے سن۔ "دو سبھ توں مشہور مورتی والیاں مورتیاں" دے معاملے وچ، پاکستان نے پجاری-راجیی دے چتر دی منگ کیتی اتے حاصل کیتی، جدوں کہ بھارت نے بہت چھوٹی ڈانسنگ گرل نوں برقرار رکھیا۔ ایہہ مورتیاں ووادگرست رہندیاں ہن، انسانی سریر دی نمائندگی کرن وچ اوہناں دی انت سٹائل دے کارن۔ لال جیسپر دھڑ بارے، کھوجکرتا، وٹس، ہڑپا دی تاریخ دا دعوہ کردا اے، پر مارشل نے منیا کہ ایہہ مورتی شاید تریخی اے، جو کہ خفیہ دور دی اے، اسدی تلنا لوہانیپر دھڑ نال کیتی گئی اے۔^[��۱] اکّ نچدے نر دا اکّ دوسرا نہ کہ سمان سلیٹی پتھر دا دھڑ وی لگبھگ 150 میٹر دور اکّ سرکھیت پرپکّ ہڑپن سٹریٹم وچ ملیا سی۔ سمچے طور 'تے، مانو-سائنسدان گریگری پوسیہل اس گل 'تے وچار کردے ہن کہ ایہہ بتّ ممکنہ طور 'تے پرپکّ ہڑپا دور دوران سندھو کلا دا سکھر بندے ہن۔

نیویارک وچّ رکھی گئی ہڑپا کال دی موہر
یونیکارن
دو سنگاں والا بلد اتے شلالیکھ
اکّ سنگ والا گھوڑا اتے شلالیکھ
بھارت دے سنویدھان دے پہلے صفے تے اکری سیل
لڑائی دے درش نوں درساؤندی موہر

ہزاراں دی گنتی وچ سٹیٹائیٹ سیلاں برآمد کیتیاں گئیاں ہن، اتے اوہ کافی اکسار ہن۔ سائز وچ اوہ 2 توں 4 سینٹیمیٹر (3⁄4 توں 1+1⁄2 انچ) دے مربع تک ہندے ہن۔ زیادہ تر معاملیاں وچ اوہناں کول ہینڈصنف لئی جاں نجی شنگار وجوں ورتن لئی اکّ رسی نوں مطابق کرن لئی پچھلے پاسے اکّ ونھیا بوس ہندا اے۔ اس توں علاوہ وڈی گنتی وچ سیلنگ بچیاں ہن، جیہناں وچوں کجھ ہی سیلاں نال میل کھاندیاں ہن۔ سندھو لپی دیاں زیادہ تر اداہرناں موہراں 'تے چنھاں دے چھوٹے گروہ ہن۔^[۵۲]^[۵۳]^[۵۴]^[۵۵]

وپار اتے آواجائی

سندھو گھاٹی دی رہتل وچ شاید اج پورے دکھنی ایشیا وچ دکھائی دین والیاں بلداں دیاں گڈیاں دے نال نال کشتیاں وی سن۔ ایہناں وچوں بہہتیاں کشتیاں چھوٹیاں، فلیٹ-بوٹم والیاں سن، شاید سمندری جہاز ولوں چلائیاں جاندیاں سن، جویں کہ اج انڈس ندی تے دیکھیاں جا سکدیاں نیں؛ سنچائی لئی ورتیا جان والا اکّ مکمل نہری نیٹورک سی۔^[۵۶]

4300-3200 قبل مسیح تانبا ویلے دے دوران، سندھو گھاٹی رہتل علاقہ جنوبی ترکمانستان تے شمالی ایران نال وسراوک سمانتاواں نوں درساؤندا اے جو کافی گتیشیلتا اتے وپار دا سجھاء دیندے نیں۔ شروعاتی ہڑپا دور (لگ بھگ 3200-2600 ای.پو.) دوران، مٹی دے برتن، موہراں، مورتیاں، گہنیاں آدی وچ سمانتاواں وسطی ایشیا اتے ایرانی پٹھار نال گہرے قافلے دے وپار نوں درساؤندیاں نیں۔^[۵۷]

سندھو رہتل دیاں کلاکرتیاں دے پھیلاء توں نرنا کردے ہوئے، وپاری نیٹورکاں نے اکّ وڈا علاقہ نوں معاشی طور تے جوڑیا، جس وچ افغانستان دے حصے، پرشیا دے ساحلی علاقے، شمالی تے مغربی بھارت تے میسوپوٹامیا شامل نیں، جس نال سندھو-میسوپوٹیمیا تعلقاں دے ترقی وچ اگوائی کیتی گئی۔ ہڑپا وکھے دبے گئے لوکاں دے دنداں دے میناکاری دے مطالعے توں پتا لگدا اے کہ کجھ وسنیک سندھ گھاٹی دے پار توں شہر وچ چلے گئے سن۔ گونور دیپے، ترکماستان اتے شاہ-اے سکھتیہ، ایران وچ کانسی ویلے دے ستھاناں 'تے قبراں دے پرانے ڈیئینئے مطالعے نے دکھنی ایشیائی مول دے 11 لوکاں دی پچھان کیتی اے، جیہناں نوں پرپکّ سندھ گھاٹی مول دے منیا جاندا اے۔ 1980 دے دہاکے وچ، راس ال-جنز (اومان) وچ اہم آثار قدیمہ کھوجاں کیتیاں گئیاں سن، جو عرب جزیرہ نما نال سمندری سندھو گھاٹی دے تعلقاں نوں درساؤندیاں سن۔^[۵۸]

کھیتی باڑی

جین-پھرینکوئس جیریج دے مطابق، مہرگڑھ وچ کھیتی دا اکّ آزاد مقامی مول سی۔ جیریج نوٹ کردا اے کہ میہرگڑھ دے لوک کنک اتے جوں دی ورتوں کردے سن، جدوں کہ شیپھر تے لیچنسٹائین نوٹ کردے ہن کہ مکھ کاشت کیتی اناج دی فصل ننگی چھ-قطار جوں سی، جو کہ دو-قطار جوں توں پیدا ہوئی فصل سی۔ گنگال اس گل نال سہمت اے کہ "مہرگڑھ وچّ فصلاں وچّ %90 توں ودھ جوں اتے کݨک دی اکّ چھوٹی جہی ماترا" وی شامل سی، جو کہ "نزدیکی-پوربی مول دے ہون دا سجھاء دتا جاندا اے، کیونکہ کنک دیاں جنگلی قسماں دی آدھونک ونڈ اتری لیوینٹ اتے دکھنی ترکی تکّ سیمت ہے۔"^[۵۹]

جیہناں پسوآں نوں اکثر سندھو سیلاں 'تے درسایا جاندا اے، اوہ ہمپڈ انڈین اؤروچ (بوس پرائیمیجینئس ناماڈکس) ہن، جو کہ زیبو پشوآں دے سمان ہن۔ زیبو پشو بھارت اتے افریقہ وچ اجے وی عام ہن۔ ایہہ یورپیئن پشوآں (بوس پرائیمیجینئس ٹورس) توں وکھرا اے، اتے منیا جاندا اے کہ ایہہ برصغیر وچ آزاد طور 'تے پالیا گیا سی۔

جے. بیٹس ایٹ ال ولوں کھوج. (2016) اس گل دی تأئید کردی اے کہ سندھ دے لوک دوناں موسماں وچ گنجھل دار؉ بہو-فصلی رننیتیاں دی ورتوں کرن والے سبھ توں پرانے لوک سن، گرمیاں (چاول، باجرے اتے پھلیاں) اتے سردیاں (کنک، جوں اتے دالاں) دے دوران غذا اگاؤندے سن، جس لئی وکھ-وکھ پانی دیاں پرنالیاں دی لوڑ ہندی سی۔ بیٹس ایٹ ال. (2016) جنگلی سپیسیز اوریزا نوارا دے آلے دوآلے مشتمل، پرانے دکھنی ایشیا وچ چولاں دی اکّ پوری طرحاں وکھری گھریلو عمل دے ثبوت وی ملے ہن۔ اس نال مقامی اوریزا سیٹیوا انڈیکا چولاں دی کھیتی دی ویٹلینڈ اتے ڈرائیلینڈ کھیتی دے مرکب دا مقامی ترقی ہویا۔^[۶۰]

غذا

آثار قدیمہ دیاں کھوجاں دے مطابق، انڈس گھاٹی دی رہتل وچ پسوآں، مجھاں، بکریاں تے مرغے مربعے جانوراں دے ماس خوراک دا دبدبا سی۔ڈیری پیداواراں دے اوشیش وی لبھے گئے سن. اکشیتا سوریانارائن دے مطابق، مہیا ثبوت اس علاقہ وچ رسوئی عوامل نوں عام ہون دا اشارہ دیندے ہن؛ غذا دے عنصر سن ڈیری اتپاد (گھٹ تناسب وچ)، رومینینٹ لوتھ میٹ تے یا تاں غیر-رمینینٹ ایڈیپوز ��ٹ، پودے، یا ایہناں پیداواراں دے مرکب۔

مغربی راجستھان توں 2017 وچ کھدائی دوران بلداں دیاں دو مورتیاں اتے اکّ ہتھ وچ پھڑے ہوئے تامبے دے اڈزے دے نال ستّ لڈو ملے سن۔ لگبھگ 2600 قبل مسیح تک، ایہہ ممکنہ طور 'تے پھلیداراں، مکھ طور 'تے مونگ اتے اناج دے بنے ہندے سن۔ لکھاریاں نے فوری آسپاس وچ بلداں دیاں مورتیاں، اڈزے اتے اکّ موہر دے پائے ہوئے لڈوآں نوں اکّ رسمی اہمیت دے ہون دا اندازا لگایا اے۔

بولی

ایہہ منیا جاندا اے کہ سندھو گھاٹی دی بولی پروٹو-دراوڑاں نال لسانی طور 'تے میل کھاندی سی، پروٹو-دراوڑ دا ٹٹنا دیر ہڑپا سبھیاچار دے ٹٹن نال متعلق سی۔ پھنش انڈولوجسٹ اسکو پارپولا نے سٹہ کڈھیا کہ سندھو شلالیکھاں دی اکسارتا مکمل طور 'تے وکھ-وکھ بولیاں دی ورتوں دی سمبھاونا نوں روکدی اے، اتے ایہہ کہ دراوڑ بولی دا اکّ شروعاتی روپ سندھو لوکاں دی بولی ہونا چاہیدا اے۔^[۶۱] اج، دراوڑ بولی پروار زیادہ تر دکھنی بھارت اتے اتری اتے مشرقی سری لنکا وچ مرتکز اے، پر ایہہ اجے وی باقی بھارت اتے پاکستان (برہوئی بولی) وچ موجود اے، جو اصول نوں مصدقہ کردی اے۔^[۶۲]

400 توں 600 دے وچکار وکھ-وکھ سندھ چنہ سٹینپ سیلاں، چھوٹیاں گولیاں، وسراوک برتناں اتے اکّ درجن توں ودھ ہور سمگریاں 'تے پائے گئے ہن، جس وچ اکّ سائینبورڈ وی شامل اے۔ عام سندھو شلالیکھ لمبائی وچ لگبھگ پنج اکھراں دے ہندے ہن۔ سبھ توں وڈا شلالیکھ 34 چنھاں دا لبھیا گیا اے۔^[۶۳]

2009 دے اکّ مطالعہ وچ پی.عین. راؤ ایٹ ال. سائنس وچ شائع، کمپیوٹر سائنسداناں نے، وکھ-وکھ لسانی لپیاں اتے غیر-لسانی پرنالیاں، جس وچ ڈیئینئے اتے اکّ کمپیوٹر پروگرامنگ بولی وی شامل اے، پرتیکاں دے پیٹرن دی تلنا کردیاں پایا کہ سندھو لپی دا پیٹرن بولے جان والے شبداں دے نیڑے اے۔^[۶۴]^[۶۵]

سیلاں 'تے سندیش کمپیوٹر ولوں ڈیکوڈ کیتے جان لئی بہت چھوٹے ثابت ہوئے ہن۔ ہریک سیل وچ پرتیکاں دا اکّ وکھرا سمیل ہندا اے اتے اکّ بہتر حوالہ حاصل کرن لئی ہریک کرم دیاں بہت گھٹ اداہرناں ہن۔ پرتیک جو چتراں دے نال ہندے ہن اوہ سیل توں سیل تک وکھو-وکھرے ہندے ہن، جس نال چتراں توں پرتیکاں لئی کوئی مطلب کڈھنا ناممکن ہندا اے۔ پھر وی، سیلاں دے معنےآں لئی کئی ویاکھیاواں پیش کیتیاں گئیاں ہن۔ ایہناں ویاکھیاواں نوں اسپشٹتا اتے موضوع-وستو ولوں چنھت کیتا گیا اے۔^[۶۶]

مذہب

علاقہ وچ شروعاتی اتے با اثر کم جسنے ہڑپا ستھاناں توں آثار قدیمہ پرماناں دی ہندو وضاحت لئی رجھان قائم کیتا، اوہ جون مارشل دا سی، جس نے 1931 وچ سندھو دھرم دیاں پرمکھ خاصیتاں وجوں ہیٹھ لکھیاں چیزاں دی پچھان کیتی: اکّ مہان مرد پرمیشر اتے اکّ ماں دیوی؛ جانوراں اتے پودیاں دی دیویکرن جاں پوجا؛ پھالس (لنگا) اتے ولوا (یونی) دی پرتیکاتمک نمائندگی؛ اتے، مذہبی مشق وچ اشنان اتے پانی دی ورتوں۔ مارشل دیاں ویاکھیاواں اتے بہت بحث ہوئی اے، اتے کئی وار اگلے دہاکیاں وچ اختلاف وی ہویا اے۔^[۶۷]

سندھو گھاٹی دی اکّ موہر اکّ سنگ والے سرلیکھ دے نال اکّ بیٹھی ہوئی شکل نوں درساؤندی اے، ممکن طور 'تے ٹرائیسیپھیلک اتے ممکن طور 'تے اتھیپھیلک، جانوراں نال گھریا ہویا اے۔ مارشل نے چتر نوں ہندو دیوتا شو (جاں ردر) دے شروعاتی روپ وجوں پچھانیا، جو تپسیا، یوگا اتے صنف نال جڑیا ہویا اے؛ جانوراں دے مالک وجوں جانیا جاندا اے، اتے اکثر تن اکھاں دے روپ وچ درسایا جاندا اے۔ اس لئی ایہہ موہر پشوپتی (سارے جانوراں دے سوآمی) دے بعد، شو دی اکّ خاصیت توں بعد، پشوپتی سیل وجوں جانی جاندی اے۔^[۶۷] حالانکہ مارشل دے کم نوں کجھ حمایت ملیا اے، بہت سارے نقاداں اتے اتھوں تک کہ سپوٹراں نے کئی اعتراز اٹھائے ہن۔ ڈورس شرینواسن نے دلیل دتی اے کہ چتر دے تن چہرے جاں یوگک آسن نہیں ہن اتے ایہہ کہ ویدک ساہت وچ ردر جنگلی جانوراں دا محافظ نہیں سی۔ ہربرٹ سلیوان اتے زوزؾج الف لیلیٰ ہلٹیبیٹل نے وی مارشل دے سٹیاں نوں ردّ کر دتا، اوہناں دا دعوہ اے کہ ایہہ چتر مادہ سی، جدوں کہ بعد والے نے چتر نوں مہشا، مجھّ دیوتا اتے آلے-دوآلے دے جانوراں نوں چار مکھ سمتاں لئی دیوتیاں دے واہناں نال جوڑیا۔

بہت ساریاں سندھو گھاٹی دیاں سیلاں جانوراں نوں دکھاؤندیاں ہن، کجھ اوہناں نوں جلوساں وچ لجاندے درساؤندیاں ہن، جدوں کہ ہور چائیمیرک رچناواں دکھاؤندیاں ہن۔ موہینجو-دارونجو دی اکّ موہر اکّ ادھ-انسان، ادھ-مجھّ دا راکھش اکّ باگھ 'تے حملہ کردی دکھائی دیندی اے، جو کہ گلگامیش نال لڑن لئی دیوی اررو ولوں بنائے گئے اجیہے راکھش دے سمیریئن متھّ دا حوالہ ہو سکدا اے۔^[۶۸]

منیا جاندا اے کہ مذہبی رسماں جے کوئی ہن، ہو سکدا اے کہ اوہ وڈے پدھر 'تے انسان گت گھراں، چھوٹے مندراں تک محدود رہے ہون۔ مارشل اتے بعد دے مفکراں ولوں ممکنہ طور 'تے مذہبی ادیشاں لئی وقف ہون دے طور 'تے کئی سائیٹاں دا تجویز کیتا گیا اے، پر حال وچ صرف موہنجودڑو دے اشنان ستھل نوں ہی رسمی شدھتا لئی اکّ جگہ وجوں ورتیا گیا منیا جاندا اے۔ ہڑپا رہتل دے آخری سنسکار دیاں پرتھاواں نوں انشک دفناؤن (جس وچ آخری دفناؤن توں پہلاں تتاں دے رابطہ وچ آؤن ولوں سریر نوں پنجر دے اوشیشاں وچ گھٹا دتا جاندا اے)، اتے سسکار ولوں چنھت کیتا گیا اے۔^[۶۹]

رہتل دا آخری پڑاء

1900 قبل مسیح دے آس-پاس ہولی-ہولی گراوٹ دے اشارہ ساہمنے آؤن لگے، اتے لگبھگ 1700 قبل مسیح تک زیادہ تر شہر چھڈّ دتے گئے سن۔ ہڑپا دے تھاں توں انسانی پنجر دی تازہ جانچ نے دکھایا اے کہ سندھو رہتل دے انت وچ انسان گت تشدد اتے کوڑھ اتے تپدق ورگیاں چھوت دیاں بیماریاں وچ وادھا ہویا اے۔^[۷۰]

تریخ دان اپندر سنگھ دے مطابق، "ہڑپا پڑاء دے اخیرلے دور دوارا پیش کیتی گئی عام تصویر شہری نیٹورک دے ٹٹن اتے پینڈو کھیتراں دے وستار وچوں اکّ ہے۔"^[۷۱]ہڑپا سبھیاچار دے آخری پڑاء نال جڑیاں سائیٹاں سندھ، رنگ پور، بلوچستان، پیراک، مغربی اتر پردیش مہاراشٹر، دائماباد ہن۔

سبھ توں ودھ سائیٹاں چولستان وچ کدوالا، گجرات وچ بیٹ دوارکا، اتے مہاراشٹر وچ دائماباد ہن، جیہناں نوں شہری منیا جا سکدا اے، پر اوہ پرپکّ ہڑپا شہراں دے مقابلے گنتی وچ گھٹ ہن۔ بیٹ دوارکا نوں مضبوط کیتا گیا سی اتے فارس دی کھاڑی علاقہ نال رابطہ کرنا جاری رکھیا گیا سی، پر لمبی دوری دے وپار وچ عام کمی آئی سی۔ دوجے پاسے، اس معیاد نے فصلاں دی وبھنتا اتے دوہری-پھسلیی دے آمد دے نال-نال مشرق اتے دکھن ول پینڈو بستیاں دی تبدیلی دے نال، کھیتی باڑی ادھار دی وبھنتا وی ویکھی۔^[۷۱] دیر ہڑپا دور دے مٹی دے برتناں نوں "پرپکّ ہڑپا مٹی دے برتن پرمپراواں دے نال کجھ نرنترتا درساؤن" دے روپ وچ بیان کیتا گیا اے، پر نال ہی ولکھن انتر وی ہن۔ بہت ساریاں سائیٹاں کجھ صدیاں تک قبضے وچ رہیاں، حالانکہ اوہناں دیاں شہری خاصیتاں وچ گراوٹ آئی اتے الوپ ہو گئی۔ پتھر دے وزن اتے مادہ مورتیاں ورگیاں پرانیاں خاص قلعواں نایاب ہو گئیاں سن۔ جیومیٹرک ڈزائین دے نال کجھ سرکولر سٹینپ سیلاں ہن، پر سندھو لپی دی گھاٹ اے جو رہتل دے پرپکّ پڑاء نوں درساؤندی اے۔ لپی نایاب اے اتے پوٹشرڈ شلالیکھاں تک محدود اے۔ لمبی دوری دے وپار وچ وی گراوٹ آئی سی، حالانکہ مقامی سبھیاچاراں نے پھائیینس اتے کچّ بناؤن اتے پتھر دے منکیاں دی نقاشی وچ نویاں کاڈھاں دکھائیاں ہن۔ شہری سہولتاں جویں کہ ڈریناں اتے عوامی اشنان دی ہن سانبھ-سنبھال نہیں کیتی گئی سی۔ پتھر دیاں مورتیاں نوں جانبجھّ کے توڑیا گیا سی، قیمتی چیزاں نوں کئی وار بھنڈاراں وچ چھپا دتا گیا سی، جس نال بدامنی دا اشارہ ملدا سی، اتے جانوراں اتے اتھوں تک کہ منکھاں دیاں لاشاں نوں گلیاں اتے چھڈیاں عمارتاں وچ دفنایا گیا سی۔^[۷۲]

سندھو گھاٹی رہتل توں بعد

پہلاں، مفکراں دا مننا سی کہ ہڑپا رہتل دے پتن نے برصغیر وچ شہری جیون وچ رکاوٹ پیدا کیتی۔ حالانکہ، سندھو گھاٹی دی رہتل اچانک الوپ نہیں ہوئی، اتے سندھو رہتل دے بہت سارے عنصر بعد دیاں سنسکرتیاں وچ دکھائی دیندے ہن۔ ^[۷۳]

2016 تک، آثار قدیمہ انکڑیاں توں پتہ لگدا اے کہ دیر ہڑپن وجوں شرینیبدھّ کیتی گئی بھوتک رہتل گھٹو-گھٹ ای. 1000-900 BCE اتے پینٹ کیتے گرے ویئر کلچر دے نال انشک طور 'تے ہم عصر سی۔ ہارورڈ دے آثار قدیمہ-وگیانیو رچرڈ میڈو پیراک دے اخیرلے ہڑپا بندوبست ول اشارہ کردے ہن، جو 1800 قبل مسیح توں لے کے 325 قبل مسیح وچ سکندر مہان دے حملے دے ویلے تک لگاتار ودھدی-پھلدی رہی۔^[۷۴]

سندھو رہتل دے ستھانیکرن دے بعد، سندھو رہتل دے اثر نوں درساؤندے ہوئے وکھ-وکھ پدھراں تک علاقائی سبھیاچار ابھریا۔ ہڑپا دے پرانے مہان شہر وچ، دفناؤن والے تھاں ملے ہن جو اکّ علاقائی سبھیاچار نال میل کھاندے ہن جسنوں قبرستان ایچ کلچر کیہا جاندا اے۔ اسے ویلے، اوچر رنگ دار؉ مٹی دے برتن سبھیاچار راجستھان توں گنگا دے میدان وچ پھیلیا۔

سندھو گھاٹی دی رہتل دے واسی سندھ اتے گھگر ہاکڑا دریا دیاں گھاٹیاں توں گنگا جمنا بیسن دیاں ہمالیا دیاں تہیاں ول چلے گئے سن۔^[۷۵]

حوالے

↑ http://www.harappa.com/har/indus-saraswati.html
↑ http://www.harappa.com/har/indus-saraswati.html
↑ Shaffer, Jim G. (1992). "The Indus Valley, Baluchistan and Helmand Traditions: Neolithic Through Bronze Age". In R.W. Ehrich (ed.). Chronologies in Old World Archaeology (Second ed.). Chicago: University of Chicago Press., 425-464.
↑ Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press., 115-125.
↑ Singh, Upinder 2008, p. 137. "Today, the count of Harappan sites has risen to about 1,022, of which 406 are in Pakistan and 616 in India. Of these, only 97 have so far been excavated..
↑ Possehl, Gregory L. (2002a). "Harappans and hunters: economic interaction and specialization in prehistoric India". In Morrison, Kathleen D.; Junker, Laura L. (eds.). Forager-Traders in South and Southeast Asia: Long-Term Histories. Cambridge University Press. pp. 62–76.
↑ Coningham, Robin; Young, Ruth (2015). The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BCE – 200 CE. Cambridge University Press., 192.
↑ Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press..
↑ «We Are All Harappans».
↑ Fisher, Michael H. (2018). An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century. Cambridge University Press., 35.
↑ Kenoyer, Jonathan Mark (1998). Ancient cities of the Indus Valley Civilisation. Oxford University Press., 96.
↑ Rao, Shikaripura Ranganatha (1973). Lothal and the Indus civilization. London: Asia Publishing House.
↑ A. Ghosh (ed.). "Excavations at Alamgirpur". Indian Archaeology, A Review (1958–1959). Delhi: Archaeol. Surv. India. pp. 51–52..
↑ Joshi, J.P.; Bala, M. (1982). "Manda: A Harappan site in Jammu and Kashmir". In Possehl, Gregory L. (ed.). Harappan Civilization: A recent perspective. New Delhi: Oxford University Press. pp. 185–195..
↑ Dani, Ahmad Hassan (1970–1971). "Excavations in the Gomal Valley". Ancient Pakistan (5): 1–177..
↑ Ray, Himanshu Prabha (2003). The Archaeology of Seafaring in Ancient South Asia. Cambridge University Press. p. 95.
↑ Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press, 5-6.
↑ Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press, 6.
↑ Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press, 6-7.
↑ Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press., 7.
↑ Cunningham, Alexander (1875). Archaeological Survey of India, Report for the Year 1872–1873, Vol. 5. Calcutta: The Superintendent Of Government., 105-108.
↑ Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press., 8.
↑ Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press., 9.
↑ Possehl, Gregory L. (2002). The Indus Civilization: A Contemporary Perspective. Rowman Altamira., 3,12.
↑ «Ahmad Hasan Dani: Pakistan's foremost archaeologist and author of 30 books».
↑ GUHA، SUDESHNA. «Negotiating Evidence: History, Archaeology and the Indus Civilisation» (PDF).
↑ Coningham, Robin; Young, Ruth (2015). The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BCE – 200 CE. Cambridge University Press, 192.
↑ Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century, 137.
↑ Coningham, Robin; Young, Ruth (2015). The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BCE – 200 CE. Cambridge University Press, 109.
↑ Centre، UNESCO World Heritage. «Archaeological Site of Mehrgarh». UNESCO World Heritage Centre. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۲.
↑ ""Dissecting the influence of Neolithic demic diffusion on Indian Y-chromosome pool through J2-M172 haplogroup"". Singh, Sakshi; et al. (2016). Scientific Reports. 6. 19157..
↑ Jarrige، Jean-Francois. «Mehrgarh Neolithic» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۲-۰۳-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۲.
↑ "Stone age man used dentist drill". 2006-04-06. http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4882968.stm.
↑ ""Herders of Indian and European Cattle Share their Predominant Allele for Lactase Persistence"". Gallego Romero, Irene; et al. (2011). Mol. Biol. Evol. 29 (1): 249–260: 9.
↑ Possehl, G.L. (2000). "The Early Harappan Phase". Bulletin of the Deccan College Research Institute. 60/61: 227–241..
↑ Durrani, F.A. (1984). "Some Early Harappan sites in Gomal and Bannu Valleys". In Lal, B.B.; Gupta, S.P. (eds.). Frontiers of Indus Civilisation. Delhi: Books & Books. pp. 505–510..
↑ Thapar, B.K. (1975). "Kalibangan: A Harappan metropolis beyond the Indus Valley". Expedition. 17 (2): 19–32..
↑ Valentine, Benjamin; Kamenov, George D.; Kenoyer, Jonathan Mark; Shinde, Vasant; Mushrif-Tripathy, Veena; Otarola-Castillo, Erik; Krigbaum, John (2015-04-29). "Evidence for Patterns of Selective Urban Migration in the Greater Indus Valley (2600-1900 BC): A Lead and Strontium Isotope Mortuary Analysis". PLoS ONE 10 (4). https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4414352/.
↑ Kenoyer, Jonathan Mark. "Cultures and Societies of the Indus Tradition. In Historical Roots". In Thapar (2006), pp. 21–49..
↑ Brooke, John L. (2014). Climate Change and the Course of Global History: A Rough Journey. Cambridge University Press, 296.
↑ Bisht, R.S. (1982). "Excavations at Banawali: 1974–77". In Possehl Gregory L. (ed.). Harappan Civilization: A Contemporary Perspective. New Delhi: Oxford and IBH Publishing Co. pp. 113–124..
↑ Possehl, Gregory L. (2002). The Indus Civilization: A Contemporary Perspective..
↑ Morris, A.E.J. (1994). History of Urban Form: Before the Industrial Revolutions (3rd ed.). New York: Routledge., 31.
↑ «"Indus Civilization" Encyclopedia of Archaeology. Vol. 1. p. 719» (PDF).
↑ Green, Adam S. (2021-06-01). "Killing the Priest-King: Addressing Egalitarianism in the Indus Civilization". Journal of Archaeological Research 29 (2): 153–202. https://doi.org/10.1007/s10814-020-09147-9.
↑ Angelakis, Andreas N.; Rose, Joan B. (14 September 2014). Evolution of Sanitation and Wastewater Technologies through the Centuries. IWA Publishing. pp. 26, 40.
↑ "Kenoyer, Jonathan Mark (1997).". "Trade and Technology of the Indus Valley: New Insights from Harappa, Pakistan". World Archaeology. 29 (2: "High–Definition Archaeology: Threads Through the Past"): 262–280..
↑ Bisht, R.S. (1982). "Excavations at Banawali: 1974–77". In Possehl Gregory L. (ed.). Harappan Civilization: A Contemporary Perspective. New Delhi: Oxford and IBH Publishing Co. pp. 113–124..
↑ (2003) Art of the First Cities: The Third Millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus. Metropolitan Museum of Art, 401–402. ISBN 9781588390431.
↑ Sergent, Bernard (1997). Genèse de l'Inde (in French). Paris: Payot. p. 113.
↑ Possehl, Gregory L. (2002). The Indus Civilization: A Contemporary Perspective., 111-112.
↑ Mackay, Ernest John Henry (1928–1929). "Excavations at Mohenjodaro". Annual Report of the Archaeological Survey of India: 74–75..
↑ Singh, Vipul (2008). The Pearson Indian History Manual for the UPSC Civil Services Preliminary Examination. Pearson Education India. p. 35.
↑ The Indus Script. Text, Concordance And Tables Iravathan Mahadevan. p. 76..
↑ Possehl, Gregory L. (2002). The Indus Civilization: A Contemporary Perspective. Rowman Altamira., 127.
↑ Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Pearson Education India., 157.
↑ «Study of the Indus Script» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۰۶-۰۳-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۲.
↑ «Ras Al Jinz» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۶-۰۹-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۲.
↑ Shaffer, Jim G. (1999). "Migration, Philology and South Asian Archaeology". In Bronkhorst; Deshpande (eds.). Aryan and Non-Aryan in South Asia. Cambridge: Harvard University, Dept. of Sanskrit and Indian Studies., 245.
↑ «Rice farming in India much older than thought, used as 'summer crop' by Indus civilisation». University of Cambridge. ۲۰۱۶-۱۱-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۲.
↑ «Deciphering the Indus Script».
↑ Heggarty, Paul; Renfrew, Collin (2014). "South and Island Southeast Asia; Languages". In Renfrew, Collin; Bahn, Paul (eds.). The Cambridge World Prehistory. Cambridge University Press..
↑ «Shinde, Vasant; Willis, Rick J. (2014). "A New Type of Inscribed Copper Plate from Indus Valley (Harappan) Civilisation"».
↑ «A Refutation of the Claimed Refutation of the Nonlinguistic Nature of Indus Symbols» (PDF).
↑ Rao, Rajesh P.N.; Yadav, Nisha; Vahia, Mayank N.; Joglekar, Hrishikesh; et al. (May 2009). "Entropic Evidence for Linguistic Structure in the Indus Script". Science. 324 (5931): 1165..
↑ «Conditional Entropy Cannot Distinguish Linguistic from Non-linguistic Systems» (PDF).
↑ ^۶۷.۰ ^۶۷.۱ Marshall, John, ed. (1931). Mohenjo-Daro and the Indus Civilization: Being an Official Account of Archaeological Excavations at Mohenjo-Daro Carried Out by the Government of India Between the Years 1922 and 1927. London: Arthur Probsthain., 48-78.
↑ Marshall, John, ed. (1931). Mohenjo-Daro and the Indus Civilization: Being an Official Account of Archaeological Excavations at Mohenjo-Daro Carried Out by the Government of India Between the Years 1922 and 1927. London: Arthur Probsthain., 67.
↑ Possehl, Gregory L. (2002). The Indus Civilization: A Contemporary Perspective. Rowman Altamira., 152-176.
↑ «A peaceful realm? Trauma and social differentiation at Harappa» (PDF).
↑ ^۷۱.۰ ^۷۱.۱ Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Pearson Education India.
↑ McIntosh, Jane (2008). The Ancient Indus Valley: New Perspectives. ABC-Clio., 91,98.
↑ White, David Gordon (2003). Kiss of the Yogini. Chicago: University of Chicago Press. p. 28.
↑ Lawler, A. (6 June 2008). "Indus Collapse: The End or the Beginning of an Asian Culture?". Science Magazine. 320 (5881): 1282–1283..
↑ Sarkar, Anindya; Mukherjee, Arati Deshpande; Bera, M. K.; Das, B.; Juyal, Navin; Morth ekai, P.; Deshpande, R. D.; Shinde, V. S.; et al. (2016-05-25). "Oxygen isotope in archaeological bioapatites from India: Implications to climate change and decline of Bronze Age Harappan civilization". Scientific Reports 6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4879637/.

[1] ttp://www.harappa.com/har/indus-saraswati.html

[2] ttp://www.harappa.com/har/indus-saraswati.html

[3] Shaffer, Jim G. (1992). "The Indus Valley, Baluchistan and Helmand Traditions: Neolithic Through Bronze Age". In R.W. Ehrich (ed.). Chronologies in Old World Archaeology (Second ed.). Chicago: University of Chicago Press., 425-464.

[4] Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press., 115-125.

[5] Singh, Upinder 2008, p. 137. "Today, the count of Harappan sites has risen to about 1,022, of which 406 are in Pakistan and 616 in India. Of these, only 97 have so far been excavated..

[6] Possehl, Gregory L. (2002a). "Harappans and hunters: economic interaction and specialization in prehistoric India". In Morrison, Kathleen D.; Junker, Laura L. (eds.). Forager-Traders in South and Southeast Asia: Long-Term Histories. Cambridge University Press. pp. 62–76.

[7] Coningham, Robin; Young, Ruth (2015). The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BCE – 200 CE. Cambridge University Press., 192.

[8] Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press..

[9] «We Are All Harappans».

[10] Fisher, Michael H. (2018). An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century. Cambridge University Press., 35.

[11] Kenoyer, Jonathan Mark (1998). Ancient cities of the Indus Valley Civilisation. Oxford University Press., 96.

[12] Rao, Shikaripura Ranganatha (1973). Lothal and the Indus civilization. London: Asia Publishing House.

[13] A. Ghosh (ed.). "Excavations at Alamgirpur". Indian Archaeology, A Review (1958–1959). Delhi: Archaeol. Surv. India. pp. 51–52..

[14] Joshi, J.P.; Bala, M. (1982). "Manda: A Harappan site in Jammu and Kashmir". In Possehl, Gregory L. (ed.). Harappan Civilization: A recent perspective. New Delhi: Oxford University Press. pp. 185–195..

[15] Dani, Ahmad Hassan (1970–1971). "Excavations in the Gomal Valley". Ancient Pakistan (5): 1–177..

[16] Ray, Himanshu Prabha (2003). The Archaeology of Seafaring in Ancient South Asia. Cambridge University Press. p. 95.

[17] Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press, 5-6.

[18] Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press, 6.

[19] Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press, 6-7.

[20] Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press., 7.

[21] Cunningham, Alexander (1875). Archaeological Survey of India, Report for the Year 1872–1873, Vol. 5. Calcutta: The Superintendent Of Government., 105-108.

[22] Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press., 8.

[23] Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press., 9.

[24] Possehl, Gregory L. (2002). The Indus Civilization: A Contemporary Perspective. Rowman Altamira., 3,12.

[25] «Ahmad Hasan Dani: Pakistan's foremost archaeologist and author of 30 books».

[26] GUHA، SUDESHNA. «Negotiating Evidence: History, Archaeology and the Indus Civilisation» (PDF).

[27] Coningham, Robin; Young, Ruth (2015). The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BCE – 200 CE. Cambridge University Press, 192.

[28] Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century, 137.

[29] Coningham, Robin; Young, Ruth (2015). The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BCE – 200 CE. Cambridge University Press, 109.

[30] Centre، UNESCO World Heritage. «Archaeological Site of Mehrgarh». UNESCO World Heritage Centre. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۲.

[31] ""Dissecting the influence of Neolithic demic diffusion on Indian Y-chromosome pool through J2-M172 haplogroup"". Singh, Sakshi; et al. (2016). Scientific Reports. 6. 19157..

[32] Jarrige، Jean-Francois. «Mehrgarh Neolithic» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۲-۰۳-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۲.

[33] "Stone age man used dentist drill". 2006-04-06. http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4882968.stm.

[34] ""Herders of Indian and European Cattle Share their Predominant Allele for Lactase Persistence"". Gallego Romero, Irene; et al. (2011). Mol. Biol. Evol. 29 (1): 249–260: 9.

[35] Possehl, G.L. (2000). "The Early Harappan Phase". Bulletin of the Deccan College Research Institute. 60/61: 227–241..

[36] Durrani, F.A. (1984). "Some Early Harappan sites in Gomal and Bannu Valleys". In Lal, B.B.; Gupta, S.P. (eds.). Frontiers of Indus Civilisation. Delhi: Books & Books. pp. 505–510..

[37] Thapar, B.K. (1975). "Kalibangan: A Harappan metropolis beyond the Indus Valley". Expedition. 17 (2): 19–32..

[38] Valentine, Benjamin; Kamenov, George D.; Kenoyer, Jonathan Mark; Shinde, Vasant; Mushrif-Tripathy, Veena; Otarola-Castillo, Erik; Krigbaum, John (2015-04-29). "Evidence for Patterns of Selective Urban Migration in the Greater Indus Valley (2600-1900 BC): A Lead and Strontium Isotope Mortuary Analysis". PLoS ONE 10 (4). https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4414352/.

[39] Kenoyer, Jonathan Mark. "Cultures and Societies of the Indus Tradition. In Historical Roots". In Thapar (2006), pp. 21–49..

[40] Brooke, John L. (2014). Climate Change and the Course of Global History: A Rough Journey. Cambridge University Press, 296.

[41] Bisht, R.S. (1982). "Excavations at Banawali: 1974–77". In Possehl Gregory L. (ed.). Harappan Civilization: A Contemporary Perspective. New Delhi: Oxford and IBH Publishing Co. pp. 113–124..

[42] Possehl, Gregory L. (2002). The Indus Civilization: A Contemporary Perspective..

[43] Morris, A.E.J. (1994). History of Urban Form: Before the Industrial Revolutions (3rd ed.). New York: Routledge., 31.

[44] «"Indus Civilization" Encyclopedia of Archaeology. Vol. 1. p. 719» (PDF).

[45] Green, Adam S. (2021-06-01). "Killing the Priest-King: Addressing Egalitarianism in the Indus Civilization". Journal of Archaeological Research 29 (2): 153–202. https://doi.org/10.1007/s10814-020-09147-9.

[46] Angelakis, Andreas N.; Rose, Joan B. (14 September 2014). Evolution of Sanitation and Wastewater Technologies through the Centuries. IWA Publishing. pp. 26, 40.

[47] "Kenoyer, Jonathan Mark (1997).". "Trade and Technology of the Indus Valley: New Insights from Harappa, Pakistan". World Archaeology. 29 (2: "High–Definition Archaeology: Threads Through the Past"): 262–280..

[48] Bisht, R.S. (1982). "Excavations at Banawali: 1974–77". In Possehl Gregory L. (ed.). Harappan Civilization: A Contemporary Perspective. New Delhi: Oxford and IBH Publishing Co. pp. 113–124..

[49] (2003) Art of the First Cities: The Third Millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus. Metropolitan Museum of Art, 401–402. ISBN 9781588390431.

[50] Sergent, Bernard (1997). Genèse de l'Inde (in French). Paris: Payot. p. 113.

[51] Possehl, Gregory L. (2002). The Indus Civilization: A Contemporary Perspective., 111-112.

[52] Mackay, Ernest John Henry (1928–1929). "Excavations at Mohenjodaro". Annual Report of the Archaeological Survey of India: 74–75..

[53] Singh, Vipul (2008). The Pearson Indian History Manual for the UPSC Civil Services Preliminary Examination. Pearson Education India. p. 35.

[54] The Indus Script. Text, Concordance And Tables Iravathan Mahadevan. p. 76..

[55] Possehl, Gregory L. (2002). The Indus Civilization: A Contemporary Perspective. Rowman Altamira., 127.

[56] Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Pearson Education India., 157.

[57] «Study of the Indus Script» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۰۶-۰۳-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۲.

[58] «Ras Al Jinz» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۶-۰۹-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۲.

[59] Shaffer, Jim G. (1999). "Migration, Philology and South Asian Archaeology". In Bronkhorst; Deshpande (eds.). Aryan and Non-Aryan in South Asia. Cambridge: Harvard University, Dept. of Sanskrit and Indian Studies., 245.

[60] «Rice farming in India much older than thought, used as 'summer crop' by Indus civilisation». University of Cambridge. ۲۰۱۶-۱۱-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۲.

[61] «Deciphering the Indus Script».

[62] Heggarty, Paul; Renfrew, Collin (2014). "South and Island Southeast Asia; Languages". In Renfrew, Collin; Bahn, Paul (eds.). The Cambridge World Prehistory. Cambridge University Press..

[63] «Shinde, Vasant; Willis, Rick J. (2014). "A New Type of Inscribed Copper Plate from Indus Valley (Harappan) Civilisation"».

[64] «A Refutation of the Claimed Refutation of the Nonlinguistic Nature of Indus Symbols» (PDF).

[65] Rao, Rajesh P.N.; Yadav, Nisha; Vahia, Mayank N.; Joglekar, Hrishikesh; et al. (May 2009). "Entropic Evidence for Linguistic Structure in the Indus Script". Science. 324 (5931): 1165..

[66] «Conditional Entropy Cannot Distinguish Linguistic from Non-linguistic Systems» (PDF).

[:0-67] ۶۷.۰ ^۶۷.۱ Marshall, John, ed. (1931). Mohenjo-Daro and the Indus Civilization: Being an Official Account of Archaeological Excavations at Mohenjo-Daro Carried Out by the Government of India Between the Years 1922 and 1927. London: Arthur Probsthain., 48-78.

[68] Marshall, John, ed. (1931). Mohenjo-Daro and the Indus Civilization: Being an Official Account of Archaeological Excavations at Mohenjo-Daro Carried Out by the Government of India Between the Years 1922 and 1927. London: Arthur Probsthain., 67.

[69] Possehl, Gregory L. (2002). The Indus Civilization: A Contemporary Perspective. Rowman Altamira., 152-176.

[70] «A peaceful realm? Trauma and social differentiation at Harappa» (PDF).

[:1-71] ۷۱.۰ ^۷۱.۱ Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Pearson Education India.

[72] McIntosh, Jane (2008). The Ancient Indus Valley: New Perspectives. ABC-Clio., 91,98.

[73] White, David Gordon (2003). Kiss of the Yogini. Chicago: University of Chicago Press. p. 28.

[74] Lawler, A. (6 June 2008). "Indus Collapse: The End or the Beginning of an Asian Culture?". Science Magazine. 320 (5881): 1282–1283..

[75] Sarkar, Anindya; Mukherjee, Arati Deshpande; Bera, M. K.; Das, B.; Juyal, Navin; Morth ekai, P.; Deshpande, R. D.; Shinde, V. S.; et al. (2016-05-25). "Oxygen isotope in archaeological bioapatites from India: Implications to climate change and decline of Bronze Age Harappan civilization". Scientific Reports 6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4879637/.

[۱]