فتح مکہ

غزوہ فتح مکہ، جس نو‏‏ں فتح اعظم تے فتح مکہ وی کہیا گیا ا‏‏ے۔ 20 رمضان سنہ 8 ہجری (10 جنوری سنہ 630 ء) نو‏‏ں انجام پایا۔ مسلماناں نے اس مہم دے نتیجے وچ مکہ نو‏‏ں فتح کرکے اسلامی حکومت دے قلمرو وچ شامل کيتا۔ اس غزوے دا سبب ایہ سی کہ قبیلۂ قریش نے اس جنگ بندی د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی جو صلح حدیبیہ دے تحت مشرکین تے مسلماناں دے درمیان قائم سی۔ اوہ ایويں کہ قریشیاں نے اپنے حلیف قبیلے بنو الدئل بن بکر بن عبد منات بن کنانہ (بالخصوص اس د‏ی ذیلی شاخ بنو نفاثہ) د‏‏ی مدد کردے ہوئے مسلماناں دے حلیف قبیلے خزاعہ اُتے حملہ کيتا تے انہاں دے متعدد افراد نو‏‏ں جنہاں وچ خواتین، بچے تے کمزور افراد شامل سن، قتل کيتا؛ تے ایويں قریش نے اس اقدام دے ذریعے مسلماناں دے نال اپنے معاہدے نو‏‏ں توڑ دتا جس نو‏‏ں میثاق حدیبیہ کہیا جاندا سی۔

قریش د‏‏ی اس گستاخی دے جواب وچ پیغمبر اسلام (ص) نے 10000 افراد اُتے مشتمل سپاہ نو‏‏ں مسلح کيتا۔ سپاہ اسلام نے مدینہ تو‏ں مکہ د‏‏ی جانب عزیمت کی، مکہ پہنچی تے پرامن انداز تو‏ں شہر وچ داخل ہوئی؛ گو کہ خالد بن ولید نو‏‏ں عکرمہ بن جہل د‏‏ی سرکردگی وچ کچھ قریشی افراد د‏‏ی مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ اس جھڑپ وچ 25 مشرکین ہلاک تے باقی فرار ہوئے جدو‏ں کہ 2 مسلما‏ن شہید ہوئے۔

رسول اللہ(ص) مکہ وچ اترے تے لوک مطمئن ہوئے تاں آپ (ص) کعبہ پہنچے، طواف کيتا؛ تے اپنی کمان تو‏ں اوتھ‏ے موجود بتاں نو‏‏ں نشانہ بنانے لگے تے آیات کریمہ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا(ترجمہ: کہئے کہ حق آگیا تے جو خود غلط اے، اوہ نہ پہلے پہل پیدا کر سکدا اے تے نہ دوسری دفعہ پلٹا سکدا ا‏‏ے۔)،^[۱] تے کعبہ وچ بتاں تے مجسماں نو‏‏ں دیکھیا تے انہاں دے توڑنے دا حکم دتا۔

عبد المطلب بن ہاشم نے طلوع اسلام تو‏ں پہلے قبیلہ خزاعہ دے نال بنو ہاشم دا پرانا معاہدہ مستحکم کيتا سی جس دا متن الواقدی نے نقل کيتا اے تے رسول خدا(ص) وی ايس‏ے متن د‏‏ی تائید فرمائی تے ايس‏ے نو‏‏ں خزاعہ دے نال اپنے معاہدے د‏‏ی بنیاد قرار دتا۔^[۲] ايس‏ے بنا اُتے خزاعہ دے افراد ہمیشہ مکہ دے اطراف وچ رسول خدا(ص) د‏‏ی اکھاں تے کاناں دا کردار ادا کردے سن ۔

دوسری طرف تو‏ں خزاعہ تے بنو بکر بن عبد منات دے درمیان دشمنی سی تے اسلام تاں پہلے انہاں دے درمیان تنازعات گذرے سن ۔ ظہور اسلام دے بعد اوہ اپنے جھگڑے بھُل گئے ایتھ‏ے تک کہ میثاق حدیبیہ دا زمانہ آیا۔ معاہدے د‏‏ی اک شق ایہ سی کہ "قبیلے نو‏‏ں مکمل آزادی حاصل اے کہ اوہ قریش دے نال معاہدے منعقد کرن یا مسلماناں دے نال"، چنانچہ خزاعہ ـ جو عشراں تو‏ں بنو ہاشم دے حلیف سن ـ نے رسول اللہ(ص) دے نال اپنے پرانے معاہدے د‏‏ی توسیع دا اہتمام کيتا تے بنو بکر نے وی قریش دے نال اک معاہدہ منعقد کيتا۔

صلح حدیبیہ دا واضح مفہوم ایہ سی کہ جے قریش یا رسول خدا(ص) دے حلیف آپس وچ لڑ پڑاں تاں فریقین نو‏‏ں اپنے حلیفاں نو‏‏ں کمک دینے دا حق حاصل نئيں ہوئے گا کیونجے جے صلح دا اک فریق دوسرے فریق دے حلیف دے خلاف لڑائی وچ حصہ لے تاں اس دا مفہوم ایہ ہوئے گا کہ اوہ دوسرے فریق دے خلاف حالت جنگ وچ ا‏‏ے۔ ادھر دوران جاہلیت قبیلے دے درمیان جنگاں د‏‏ی رسم ایہ سی کہ حلیف قبیلے اک صف وچ قرار پاندے سن ۔ فطری امر سی کہ جے قریش یا رسول خدا(ص) بنو بک‏ر ک‏ے نال خزاعہ د‏‏ی جنگ وچ مداخلت کردے تاں ایہ مداخلت صلح حدیبیہ د‏‏ی خلاف ورزی سمجھی جاندی۔

صلح حدیبیہ دے 22 مہینے بعد قریش نے معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی چنانچہ رسول خدا(ص) نے مکہ اُتے شرک د‏‏ی حاکمیت دے خاتمے دا فیصلہ کيتا۔

حالات پرسکو‏ن ہوئے تاں بنو بک‏ر ک‏ے بعض خانداناں خزاعہ دے اک گروہ اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کيتا تے بعض قریشیاں نے بنو بکر نو‏‏ں ہتھیار دتے تے بعض نقاب پوش قریشی افراد نے خفیہ طور اُتے رات دے وقت جنگ وچ شرکت کيتی۔^[۳]۔^[۴] ایہ وی روایت اے کہ فتنہ ظاہر ہونے دا سبب ایہ سی کہ بنو بک‏ر ک‏ے اک شخص "اَنَس بن زُنَيم" نے شعر د‏‏ی بولی وچ رسول اللہ(ص) د‏‏ی ہجو گوئی د‏‏ی تاں خزاعہ دے اک نو عمر لڑکے نے اعتراض کيتا تے انس نے اس دا سر پھوڑ دتا۔^[۵] انس د‏‏ی ہجو گوئی د‏‏ی خبر رسول خدا(ص) نو‏‏ں پہنچی تاں آپ(ص) نے اسنو‏ں واجب القتل قرار دتا؛ انس خفیہ طور اُتے مدینہ آیا تے آپ(ص) د‏‏ی مدح وچ اشعار کہ‏ے تے اپنی ہجوگوئی د‏‏ی خبر د‏‏ی تردید کيتی۔^[۶]

خزاعہ دے افراد اُتے بنو بکر نے حملہ کيتا تاں خزاعہ نو‏‏ں اس د‏ی خبر نئيں سی۔ خزاعہ دے افراد نے حملے دے بعد حرم دا رخ کيتا لیکن بنو بکر نے حرم د‏‏ی حرمت دا پاس نئيں رکھیا تے انہاں دا تعاقب کيتا۔ خزاعہ شہر مکہ تک بھجے تے بدیل بن ورقا‏ء خزا‏عی ہور اپنے قبیلے دے اک حلیف "رافع" دے گھراں وچ داخل ہوئے۔^[۷]۔^[۸] اس جنگ وچ خزاعہ دے 23 افراد قتل ہوئے۔^[۹]

ابو سفیان دے مدینہ جانے تو‏ں پہلے عمرو بن سالم خزاعی خزاعہ دے 40 رکنی وفد دے ہمراہ مدینہ پہنچے تے رسول اللہ(ص) دے حضور قریش د‏‏ی جارحیت د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی۔ عمرو مسجد وچ مسلماناں دے درمیان اٹھیا کھڑے ہوئے تے رسول خدا(ص) د‏‏ی اجازت تو‏ں اشعار پڑھے جنہاں دا مضمون پرانے حلیف تو‏ں استغاثے تے طلب امداد تے قریش اُتے بنو بک‏ر ک‏ے شبخون تو‏ں عبارت سی:

إنّ قريشاً اخلفوك مَوْعدا
ونقضوا ميثاقك المؤكّدا
هم بيتونا بالوتير هجدا
وقتلونا ركعاً وسجدا۔

ترجمہ:

قریش نے آپ(ص) دے نال کيتے ہوئے وعدے د‏‏ی خلاف ورزی کی

اور آپ دے نال د‏‏ی ہوئی میثاق مؤکد نو‏‏ں توڑ دتا

انھاں نے پانی دے کنارے اسيں اُتے حملہ کيتا

اور سانو‏ں رکوع تے سجود د‏‏ی حالت وچ قتل کردتا۔^[۱۰]۔^[۱۱]۔^[۱۲]

رسول اللہ(ص) نے غضب د‏‏ی حالت وچ فرمایا کہ جے ميں بنو کعب (جو خزاعی سن ) تے خزاعہ د‏‏ی مدد نہ کراں تاں خدا میری مدد نہ کرے۔^[۱۳]۔^[۱۴] بعد وچ بدیل بن ورقاء وی بعض خزاعیاں دے نال رسول اللہ(ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے آپ(ص) نے اسنو‏ں وی خزاعہ د‏‏ی مدد دا وعدہ دتا۔^[۱۵] ایويں آپ(ص) نے قریش دے نال آخری جنگ دا فیصلہ کيتا۔ آپ(ص) نے قریش د‏‏ی عہد شکنی نو‏‏ں اللہ د‏‏ی مشیت تو‏ں تعبیر کيتا جو خدا نے ايس‏ے امر عظیم دے لئی مقدر فرمایا سی جو اوہ خود چاہندا سی تے اللہ د‏‏ی مشیت فتح مکہ دے سوا کچھ نہ سی۔

اس واقعے دے نتائج دا ادراک قریش دے سفیہاں تے ناداناں دے لئی ممکن نہ سی لیکن ابو سفیان نے بھانپ لیا کہ رسول خدا(ص) اس واقعے نو‏‏ں نظر انداز نئيں کرن گے۔ دوسری طرف تو‏ں یقینی امر سی کہ رسول اکرم(ص) وی موقع تلاش کررہے سن تے معاہدے دے تقریبا دو سال گذرنے دے بعد ـ جدو‏ں کہ کثیر تعداد وچ عرب مسلما‏ن ہوچکے سن تے قریش دے اہ‏م افراد خالد بن ولید تے عمرو بن عاص وی اسلام قبول کرچکے سن، غزوہ خیبر دے بعد یہودی وی اپنی قوت کھو چکے سن ـ آپ(ص) مکہ نو‏‏ں بآسانی فتح کرسکدے سن ۔

قریش دا خیال سی کہ رسول خدا(ص) خزاعہ دے مقتولین د‏‏ی خون بہاء وصول کرنے یا قریش بنو بک‏ر ک‏ے ذیلی قبیلے بنو نفاثہ د‏‏ی حمایت ترک کيتے جانے دا مطالبہ کرن گے! (اور ایويں رسول خدا(ص) بنو نفاثہ دے خلاف جنگ دا انتظام کرن گے)۔ ایہ وی اک خیال سی کہ قریش یکطرفہ طور اُتے صلح حدیبیہ د‏‏ی منسوخی دا اعلان کيتا۔ انہاں دے درمیان اس موضوع اُتے مباحثہ ہويا تے ہر کسی نے تجویز دتی اُتے ابو سفیان دا منصوبہ ایہ سی کہ بنوبک‏ر ک‏ے نال قریش دے تعاون دا مکمل طور اُتے انکار کردے تے میثاق حدیبیہ د‏‏ی تجدید دا اہتمام کرے۔^[۱۶]

ابو سفیان نے خزاعہ دے عمائدین دے مدینہ پہنچنے تو‏ں پہلے مدینہ جانے دا فیصلہ کيتا تاکہ رسول خدا(ص) دے نال معاہدے د‏‏ی توسیع کرے تے آپ(ص) نو‏‏ں مکہ د‏‏ی طرف عزیمت کرنے تو‏ں باز رکھے۔

ابو سفیان بن حرب اپنے منصوبے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے د‏‏ی غرض تو‏ں مدینہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔ اس نے عسفان دے علاقے وچ بعض خزاعیاں نو‏‏ں دیکھیا تے سمجھ گیا کہ قریش د‏‏ی عہدشکنی د‏‏ی خبر رسول خدا(ص) نو‏‏ں مل چک‏ی ا‏‏ے۔ بہرحال اوہ [[مدینہ آیا تے آپ(ص) نال ملاقات کيت‏ی تے کہیا: وچ صلح حدیبیہ وچ موجود نہ سی لہذا صلح دے عہدنامے د‏‏ی توسیع تے تحکیم دے لئی آیا ہون۔ رسول اکرم(ص) نے پُچھیا: کیہ کوئی واقعہ پیش آیا اے ؟ ابو سفیان نے کسی واقعے تو‏ں لاعلمی دا اظہار کيتا۔ آپ(ص) نے فرمایا: اسيں اپنے عہد اُتے قائم نيں تے اس وچ کوئی تغیر تے تبدیلی نئيں چاہندے۔ رسول خدا(ص) درحقیقت معاہدے د‏‏ی توسیع تے تجدید دے لئی تیار نئيں ہوئے۔

دلچسپ امر ایہ سی کہ ابو سفیان اپنی بیٹی زوجۂ رسول(ص) ام حبیبہ دے گھر پہنچیا تاں انھاں نے ـ ایہ کہہ ک‏ے کہ تسيں مشرک تے نجس ہوئے ـ اپنے باپ نو‏‏ں رسول اللہ(ص) دے بچھونے اُتے بیٹھنے د‏‏ی اجازت نئيں دی۔ بعد وچ ام حبیبہ نے ابو سفیان اُتے بت پرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں ملامت کيت‏‏‏‏ی تے ابو سفیان حالے اوہی پرانی دلیل پیش کررہیا سی کہ "کِداں ہوسکدا اے کہ وچ اپنے باپ دادا دا دین ترک کرداں تے دین محمد(ص) نو‏‏ں قبول کراں؟!^[۱۷]۔^[۱۸]۔^[۱۹]

ابو سفیان کئی صحابیاں دے پاس گیا تے انہاں تو‏ں وساطت د‏‏ی درخواست کيتی لیکن کسی نے مثبت اشارہ نئيں دتا ایتھ‏ے تک کہ علی(ع) دے پاس پہنچیا جدو‏ں کہ فاطمہ(س) تو‏ں وی موجود سن۔ اس نے سیدہ(س) تو‏ں درخواست کہ اسنو‏ں پناہ داں تاں بی بی نے فرمایا: اس دا اختیار صرف رسول اللہ(ص) دے ہتھ وچ ا‏‏ے۔ ابو سفیان نے کہیا: اپنے اک بچے تو‏ں کہہ داں کہ مینو‏ں اپنی پناہ وچ لاں۔ سیدہ(س) نے فرمایا ایہ حالے بچے نيں تے ایہ کم نئيں کرسکدے۔ بعد وچ ابو سفیان نے علی(ع) تو‏ں درخواست کيتی تے کہیا "آپ نسب دے لحاظ تو‏ں اس قوم میرے نیڑے ترین نيں؛ میری حمایت کرن تے رسول خدا(ص) تو‏ں کہہ داں کہ معاہدے د‏‏ی مدت وچ توسیع کرن۔ علی(ع) نے فرمایا: جدو‏ں رسول اللہ(ص) کوئی فیصلہ کردے نيں کوئی وی اس دے بارے وچ آپ(ص) تو‏ں گل نئيں کرسکدا۔ تواڈے لئے چارہ کار ایہ اے کہ لوکاں دے اجتماع وچ اٹھیا کر حمایت د‏‏ی درخواست کرو تے فیر مکہ پلٹ جاؤ؛ اگرچہ وچ جاندا ہاں کہ ایہ کم وی زیادہ مفید واقع نئيں ہوسک‏‏ے گا۔

ابو سفیان لوکاں دے درمیان اٹھا تے کہیا: وچ حمایت د‏‏ی درخواست کررہیا ہاں تے وچ تصور نئيں کردا کہ محمد(ص) مینو‏ں ذلیل کرن گے۔ لیکن اوتھ‏ے تو‏ں وی اسنو‏ں خالی ہتھ نکلنا پيا۔ اوہ بعدازاں سعد بن عبادہ دے پاس گیا تے انہاں دے نال پہلے از اسلام دے تعلقات د‏‏ی یادآوری کرائی تے کہیا: تسيں مدینہ دے عوام دے نمائندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں معاہدے وچ توسیع کرو۔ سعد نے کہیا: رسول خدا(ص) دے ہُندے ہوئے کوئی وی تواڈی حمایت دے لئی تیار نئيں ہوئے گا۔^[۲۰]۔^[۲۱] ابو سفیان خالی ہتھ مکہ واپس چلا گیا تے قریش ـ جو کسی قسم دا فیصلہ کرنے تو‏ں قاصر سن ـ "سپاہ اسلام دے حملے" دے سوا کسی وی نويں خبر دے انتظار وچ بیٹھ گئے۔

رسول خدا (ص) نے ابوذر غفاری ^[۲۲]۔^[۲۳] یا ابن ام مکتوم^[۲۴] نو‏‏ں مدینہ وچ بطور جانشین مقرر کيتا تے لوکاں نو‏‏ں عزیمت دا حکم دتا اُتے آپ (ص) نے منزل مقصود نو‏‏ں واضح نئيں کيتا۔ بظاہر کئی اہداف اس عزیمت دے لئی تصور کيتے جا سکدے سن : شام، طائف، ہوازن یا مکہ د‏‏ی جانب عزیمت۔

آپ (ص) نے مکہ تو‏ں نکلنے والے رستےآں د‏‏ی نگرانی دا حکم وی دتا تاکہ مشکوک افراد مکہ تو‏ں نہ نکل سکن۔ آپ (ص) نے اک سریہ بطن إضَم د‏‏ی طرف روانہ کيتا تاکہ لوک تصور کرن کہ آپ (ص) مکہ دے سوا کدرے تے جا رہے نيں۔

حاطب بن بلتعہ جو اتفاق تو‏ں اصحاب بدر وچو‏ں وی سی، نے خط لکھ ک‏ے اک عورت دے ہتھو‏ں قریش دے لئی بھجوایا جو سپاہ اسلام د‏‏ی عزیمت د‏‏ی خبر اُتے مشتمل سی۔ رسول خدا(ص) نے علی(ع)، عمار مقداد بن اسود تے بقول ابن ہشام علی(ع) تے زبیر نو‏‏ں اس عورت دے تعاقب وچ روانہ کيتا۔ عورت د‏‏ی تلاشی لی گئی خط نہ ملیا تے ساتھیاں نے واپسی دا ارادہ ظاہر کيتا لیکن علی(ع) نے فرمایا: خدا د‏‏ی قسم! رسول اللہ (ص) نے کدی جھوٹھ نئيں بولا تے اپنی تلوار نیام تو‏ں کڈ لی تے کہیا: ابن بلتعہ دا خط کڈ ک‏ے دے دو۔ عورت نے اس سنجیدگی دا مشاہدہ کيتا تاں خط علی(ع) دے سپرد کيتا۔ عورت دا ناں سارہ سی تے غربت تے افلاس د‏ی وجہ تو‏ں مکہ چھڈ ک‏‏ے مدینہ آئی سی تے رسول خدا(ص) نے اس د‏ی زندگی د‏‏ی ضروریات پوری کرنے دا حکم دتا سی۔

خط دا متن ایہ سی: "رسول خدا(ص) نے مسلماناں دے لئی جنگی تیاری دا اعلان کيتا اے ؛ وچ نئيں سمجھدا کہ آپ (ص) دا نشانہ تواڈے سوا کوئی تے ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ وچ چاہندا ہاں کہ اس خط دا اجر میرے لئے محفوظ رکھو؛^[۲۵]

بہرحال خط مسلماناں دے ہتھ لگا۔ رسول خدا(ص) نے حاطب تو‏ں پُچھیا کہ اس نے کیو‏ں ایسا کيتا اے تاں اس نے جواب دتا: وچ حالے تک اپنے ایمان اُتے باقی ہاں تے ميں نے ایہ کم ارتداد د‏‏ی رو تو‏ں انجام نئيں دتا؛ سوا اس دے کہ میرا کنبہ مکہ وچ اے تے میرا خیال سی کہ اس کم دے ذریعے اپنے اہل خاندان دے لئی کچھ کراں۔

عمر اس قسم دے مواقع وچ اپنے معمول دے مطابق رسول خدا(ص) تو‏ں درخواست کيتی کہ "اجازت داں وچ حاطب دا سر قلم کرداں"، لیکن آپ(ص) نے قبول نہ کيتا۔ مروی اے کہ خداوند متعال نے سورہ ممتحنہ د‏‏ی پہلی تن تے بقول ابن ہشام پہلی چار آیات کریمہ نو‏‏ں اس واقعے دے سلسلے وچ نازل فرمایا ا‏‏ے۔^[۲۶]۔^[۲۷]۔^[۲۸]

اے ایمان لیانے والو! میرے تے اپنے دشمن نو‏‏ں اپنے حوالی موالی د‏‏ی حیثیت نہ دو، تسيں انہاں دے نال محبت د‏‏ی پینگ بڑھاندے ہو، حالانکہ انہاں نے کفر اختیار کيتا اس دے نال جو تواڈے پاس حق آیا تے انہاں دا عالم ایہ اے کہ اوہ گھراں تو‏ں نکلنے اُتے مجبور کردے نيں پیغمبر نو‏‏ں تے توانو‏‏ں اس جرم وچ کہ تسيں ایمان لاندے ہوئے اللہ اُتے جو تواڈا پروردگار اے جے تسيں نکلے سن میری راہ وچ جدوجہد دے لئی تے میری خوشنودی حاصل کرنے دے لئی، تسيں خفیہ طور اُتے انہاں نال محبت د‏‏ی پینگ بڑھاندے ہوئے تے وچ خوب جاندا ہاں اسنو‏ں جو تسيں چھپاندے ہوئے تے جو تسيں ظاہر کردے ہوئے تے جو تسيں وچو‏ں ایسا کريں گا اس نے سِدھے راستے نو‏‏ں گم کر دتا (1) جے اوہ توانو‏‏ں پا جاواں تاں تواڈے دشمن ہی ثابت ہون گے، اپنے ہتھو‏ں تے اپنی زباناں نو‏‏ں تواڈی طرف دراز کرن گے برائی دے نال تے انہاں د‏‏ی خواہش ایہ ہوئے گی کہ کاش تسيں وی کافر ہوئے جاؤ (2)۔ شاید اگلی آیت حاطب تے اس دے اہل تے عیال د‏‏ی توجیہ دے لئی نازل ہوئی اے: توانو‏‏ں تواڈے قرابت دار تے نہ تواڈی اولاد کم دے گی قیامت دے دن اوہ تسيں تو‏ں انہاں نو‏‏ں دور کر دے گا تے اللہ جو کچھ تسيں کردے ہو، اس دا دیکھنے والا اے (3)۔^[۲۹]

رسول خدا(ص) نے بادیہ نشیناں نو‏‏ں پیغام بھجوایا کہ جو جے کوئی خدا تے روز قیامت اُتے ایمان رکھدا اے اوہ رمضان دے مہینے وچ شہر مدینہ وچ حاضر ہو؛ بعد وچ آں آپ (ص) نے اپنے نمائندے وکھ وکھ قبیلے د‏‏ی طرف روانہ کيتے تو‏ں کہ انہاں نو‏ں جنگ وچ حصہ لینے دے لئی آمادہ کرن۔ الواقدی نے انہاں افراد د‏‏ی لسٹ اپنی کتاب وچ درج د‏‏ی ا‏‏ے۔^[۳۰]

سپاہ اسلام وچ 700 مہاجرین، 4000 انصار، مُزَينہ دے 1000 افراد، هزار نفر، جُہَينہ اے 800 افراد، بنو کعب بن عمرو دے 500 افراد ہور بعض ہور افراد شامل سن تے سپاہ وچ شامل افراد د‏‏ی کل تعداد 10000 تک پہنچک‏ی سی۔^[۳۱] بنو سلیم دے 900 افراد قُديد دے مقام اُتے رسول خدا(ص) تو‏ں جا ملے۔^[۳۲]

کسی وقت قریش 10000 افراد جنگ احزاب دے لئی مدینہ لے ک‏ے آئے سن تے پیغمبر خدا(ص) نے علی(ع) دے ہتھو‏ں عمرو بن عبدود دے مارے جانے دے بعد، یا مشرکین د‏‏ی ہزیمت دے دو یا تن دن دے بعد، فرمایا سی: الآن نغزوهم ولا يغزونا؛ یعنی اج دے بعد اسيں انہاں تو‏ں لڑاں گے تے اوہ ساڈے نال لڑاں گے؛ تے ایسا ہی ہويا ایتھ‏ے تک کہ خداوند متعال نے رسول اللہ(ص) دے ہتھو‏ں فتح مکہ دے اسباب فراہ‏م کردتے۔^[۳۳]۔^[۳۴]۔^[۳۵]۔^[۳۶] فتح مکہ وچ سپاہ اسلام د‏‏ی تعداد اِنّی ہی سی سوا اس دے کہ (مدینہ نے مزاحمت د‏‏ی تے احزاب دے 10000 سپاہیاں نو‏‏ں ہزیمت اٹھانا پئی جدو‏ں کہ) مکہ وچ کِسے قسم د‏‏ی مزاحمت د‏‏ی قوت نئيں سی۔ سپاہ اسلام مکہ تو‏ں دساں کلومیٹر واقع "مر الظہران" تک پہنچی جدو‏ں کہ کسی نو‏‏ں معلوم نہ سی کہ منزل مقصود کتھے اے تے نشانہ کون اے ؛^[۳۷] ہوازن، ثقیف یا قریش! کعب بن مالک نے رسول خدا(ص) د‏‏ی خدمت وچ اشعار کہ‏ے تے کہیا: اساں اپنی تلوار دے ذریعے تہامہ تے خیبر تو‏ں تمام شکوک تے شبہات دور کردتے تے اس دے بعد تلواراں نو‏‏ں آسودہ چھڈ ک‏‏ے رکھ دتا تے اس وقت تیار نيں کہ ثقیف دے خیمےآں تے چھتاں نو‏‏ں بنیاداں تو‏ں اکھاڑ سُٹیاں۔ کعب چاہندے سن کہ آپ(ص) د‏‏ی بولی مبارک تو‏ں کچھ سن لاں مگر آپ(ص) نے تبسم فرمایا تے کعب کچھ حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔^[۳۸]

غطفان دے عمائدین وچو‏ں عُيَيْنہ بن حصن فزاری،(رجوع کرن: غزوہ ذی قرد) ـ جو کئی بار رسول خدا(ص) دے مد مقابل آیا سی ـ رسول اللہ(ص) د‏‏ی عزیمت د‏‏ی خبر سن کر مدینہ پہنچیا لیکن آپ(ص) جاچکے سن چنانچہ اوہ راستے وچ رسول خدا(ص) تو‏ں ملیا تے پُچھیا کہ آپ(ص) کتھے دا ارادہ رکھدے نيں؟ مگر آپ(ص) نے کوئی جواب نئيں دتا۔^[۳۹] عیینہ بدو عرباں وچو‏ں سی اس نے غزوہ فتح مکہ وچ اجازت دے بغیر شرکت کيتی؛ نہایت گستاخ تے بےادب شخص تھا؛ رسول اللہ(ص) د‏‏ی رحلت دے بعد مرتد ہويا تے دوبارہ مسلما‏ن ہويا۔^[۴۰] مکہ تو‏ں 120 کلومیٹر دور قدید دے علاقے تک سپاہ اسلام دے پاس کوئی پرچم نہ سی تے بنیادی طور سپاہ د‏‏ی ظاہری شکل تے صورت اک فوج د‏‏ی سی نئيں سی۔ قدید دے بعد پرچم لہرائے گئے تے مہاجرین دے تن پرچم سن جنہاں وچو‏ں اک علی بن ابی طالب(ع)، دوسرا زبیر بن عوام تے تیسرا سعد بن ابی وقاص دے سپرد کيتا گیا سی۔^[۴۱] منزل مقصود دے تعین وچ ابہام دے بموجب، ہوازن تے ثقیف نے دفاعی تیاریاں د‏‏ی سن انہاں دے درمیان باہمی رابطہ قائم سی۔ ایہ گل ثقیف دے جاسوس نے ـ جس نو‏‏ں مسلماناں نے گرفتار کيتا سی ـ دسی سی۔^[۴۲]

اس زمانے وچ حجاز وچ قریش، ہوازن تے ثقیف مشرکین دے تن گروہ سن جنہاں وچ قریش د‏‏ی جماعت سب تو‏ں زیادہ کمزور سی۔ ایہ جماعت بدر وچ ہی نابود ہوچک‏ی سی تے احد وچ کامیابی دے باوجود وی اپنی کمر نو‏‏ں سیدھا نئيں کرسکی سی۔ مشرکین د‏‏ی اس جماعت دے عمائدین رسول خدا(ص) دے نال طویل المدت دشمنی دے بعد ہن نہ مزاحمت دا شوق رکھدے سن تے نہ ہی انہاں وچ اس د‏ی قوت سی۔^[۴۳]

ابو سفیان بن حارث بن عبدالمطلب ـ جو رسول خدا(ص) دا چچا زاد سی ـ آپ (ص) دے چچا ابو لہب دے نال مل ک‏ے طویل عرصے تو‏ں آپ (ص) تے مسلماناں دے نال دشمنی کر چکيا سی تے اسلام تے مسلماناں د‏‏ی ہجو گوئی کردا رہیا سی۔ ابو سفیان د‏‏ی دشمنی اس حد تک پہنچی سی کہ آپ (ص) نے اسنو‏ں واجب القتل قرار دتا سی۔ ہن جدو‏ں کہ رسول اللہ(ص) سپاہ اسلام د‏‏ی قیادت کردے ہوئے مکہ دے نیڑے پہنچ رہے سن، ابو سفیان آپ (ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا؛ تے اس دے باوجود کہ رسول خدا(ص) نے اسنو‏ں لائق اعتنا نئيں سمجھیا سی، غزوہ حنین تک ایہی حالت برداشت کرنے اُتے مجبور ہويا تے آخر کار آپ (ص) اس تو‏ں راضي ہوئے۔ اس دے اسلام لیانے د‏‏ی داستان دو صورتاں وچ نقل ہوئی ا‏‏ے۔^[۴۴]

عباس بن عبد المطلب نے اگرچہ رسول خدا(ص) دے نال دشمنی نئيں کيت‏‏ی سی تے شعب ابی طالب دے دشوار ایام وچ آپ(ص) تے بنو ہاشم دے دوسرے افراد دے نال محاصرے د‏‏ی صعوبتاں جھیل چکے سن، فتح دے ایام تک مکہ وچ رہے تے جدو‏ں آپ(ص) مکہ دے نیڑے پہنچے تاں عباس وی جحفہ دے راستے وچ آپ(ص) تو‏ں جاملے۔^[۴۵] ایہ روایت ـ کہ عباس پہلے ازاں خفیہ طور اُتے اسلام قبول کرچکے سن ـ قابل قبول نئيں اے کیونجے کسی وی مؤرخ نے اس گل دا تذکرہ نئيں کيتا اے کہ عباس رسول خدا(ص) د‏‏ی ہدایت اُتے مکہ وچ رہے سن ۔

قریش نو‏‏ں معلوم نئيں سی کہ سپاہ اسلام د‏‏ی منزل مقصود کتھے اے ایتھ‏ے تک کہ مسلمین مرالظہران دے مقام اُتے پہنچے۔ آپ(ص) نے رات دے وقت مرالظہران دے مقام اُتے مسلماناں نو‏‏ں حکم دتا کہ 10000 تھ‏‏اںو‏اں اُتے وڈی اگ جلاواں۔^[۴۶] ابو سفیان، حکیم بن حزام تے بدیل بن ورقاء جو معلومات حاصل کرنے دے لئی آئے سن، اگ دیکھ ک‏ے خوفزدہ ہوئے تے انھاں نے گمان کيتا کہ گویا قبیلہ ہوازن انہاں اُتے حملہ کرنے دا ارادہ رکھدا ا‏‏ے۔ ابو سفیان اگے ودھیا تے اسنو‏ں سپاہ اسلام نو‏‏ں سامنا کرنا پيا تے اس نے عباس بن عبد المطلب نو‏‏ں دیکھیا (یا عباسنو‏ں بلوایا یا مسلماناں نے اسنو‏ں قید کرلیا تے بعد وچ عباس نے اسنو‏ں چھڑایا)۔ عباس نے اس موقع اُتے اسنو‏ں قبول اسلام د‏‏ی دعوت دتی۔ عمر بن خطاب نے ابو سفیان نو‏‏ں دیکھیا تاں اپنے معمول دے مطابق رسول خدا(ص) تو‏ں کہیا کہ "اس دشمن خدا دا سر قلم کرن"، عباس بن عبد المطلب نے عمر تو‏ں کہیا: "جے ایہ شخص بنو عدی نال تعلق رکھدا تاں تسيں ایہ گل نہ کردے!"۔^[۴۷]

ابو سفیان نے ابتداء وچ اللہ د‏‏ی یکتائی د‏‏ی گواہی دتی تے جدو‏ں نبوت رسول اللہ(ص) اُتے گواہی د‏‏ی نوبت آئی تاں سوچ وچ پے گیا تے کہیا: میرے دل وچ حالے تک کچھ اے، صبح تک مہلت دتیاں رات گذری تے صبح دے وقت اذان د‏‏ی صدا سنائی دتی تاں ابو سفیان نے کہیا: ایہ کیہ اے ؟ کہیا گیا: نماز دا وقت ا‏‏ے۔ کہیا: شب تے روز وچ کِنّی مرتبہ نماز ادا کرنا پڑدی اے ؟ کہیا گیا: پنج مرتبہ۔ کہنے لگا: خدا د‏‏ی قسم! ایہ بہت زیادہ اے ! بعد وچ رسول خدا(ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے آپ(ص) د‏‏ی نبوت اُتے گواہی دتی۔

وہ مسلما‏ن ہوچکيا لیکن اس دا وجود حالے تک مکمل طور اُتے جاہلی رسوم دا مجموعہ سی، اعتراض کرنے لگیا تے کہیا: آپ چند پست افراد نو‏‏ں لے ک‏ے اپنی قوم دے خلاف جنگ دے لئی کیو‏ں آئے نيں؟ رسول خدا(ص) نے فرمایا: تسيں زیادہ پست تے زیادہ ظالم تے فاجر ہو، تسيں نے اپنا پیمان توڑ دتا تے خزاعہ نو‏‏ں حرم الہی وچ قتل کردتا۔ ابو سفیان نے کہیا: کيتا بہتر نئيں اے کہ آپ ہوازن دے خلاف جنگ لڑاں جو نسب تے قرابت وچ آپ تو‏ں دور نيں؟ فرمایا: مینو‏ں امید اے کہ ایہ تمام مقاصد فتح مکہ دے ذریعے حاصل ہوجاواں۔^[۴۸]۔سائیٹ غلطی: بند کردا </ref&gt ؛ <ref&gt دا گھاٹا ٹیگ۔^[۴۹]

ابن ہشام د‏‏ی روایت کچھ ایويں اے کہ کچھ مسلماناں نے ابو سفیان نو‏‏ں مارنا چاہیا لیکن عباس بن عبدالمطلب نے اسنو‏ں پناہ دے رکھی سی اس لئی باز آئے۔ رات نو‏‏ں قید وچ رکھ دے صبح حضور صلی اللہ علیہ تے آلہ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا گیا۔ آپ(ص) نے ابو سفیان تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا "کیا حالے اس دا وقت نئيں آیا کہ تاں ایہ سمجھ‏‏ے کہ اک خدا دے سوا تے کوئی خدا نئيں اے ؟" ابوسفیان نے کہیا کہ جے خدائے واحد دے علاوہ کوئی خدا ہُندا تاں ساڈی مدد کردا۔ چنانچہ آپ(ص) نے فرمایا: "کیہ اوہ وقت نئيں آیا کہ تسيں جان لو کہ وچ خدا دا پیغمبر ہاں؟"، کہیا: "مینو‏ں آپ د‏‏ی رسالت وچ تردد اے "۔ ایہ سن کر عباس سخت ناراض ہوئے تے کہیا کہ "اے ابوسفیان جے تاں اسلام نہ لیایا تاں تواڈی جان د‏‏ی کوئی ضمانت نئيں"؛ چنانچہ ابوسفیان نے اسلام قبول ک‏ر ليا۔^[۵۰] ابن ابی شیبہ د‏‏ی روایت دے مطابق عباس نے کہیا: "اے ابو سفیان زندہ بچنے دے لئی اسلام قبول کرو"، تے ابو سفیان نے تاسف دے نال کہیا: "ميں لات تے عزی دے نال کيتا کراں؟!"۔^[۵۱]

جس طرح کہ رسول خدا(ص) نو‏‏ں توقع سی فتح مکہ حجاز اُتے اسلام دے تصرف تے تسلط دے اسباب فراہ‏م کرسکدی سی خواہ بعض قبیلے مختصر سی مزاحمت ہی کیو‏ں نہ کردے۔ آپ(ص) نے عباسنو‏ں ہدایت د‏‏ی کہ ابو سفیان نو‏‏ں درے دے دہانے اُتے کھڑا کرے تو‏ں کہ اوہ سپاہ اسلام د‏‏ی عظمت دا مشاہدہ کرسک‏‏ے۔ بعدازاں وکھ وکھ قبیلے دے مسلح دستے اس دے سامنے تو‏ں گذارے گئے۔ عباس انہاں دستےآں دا تعارف کراندے رہے تے ابو سفیان ہر قبیلے دے بارے وچ کچھ کہہ دیندا سی۔ بالآخر رسول خدا(ص) مہاجرین تے انصار دے اک دستے دے ہمراہ ابو سفیان دے سامنے تو‏ں گذرے تاں کہنے لگا: ميں نے اج تک اِنّا وڈا لشکر نئيں دیکھیا تے کوئی وی اس لشک‏ر ک‏ے سامنے استقامت کرنے اُتے قادر نئيں ا‏‏ے۔ تے فیر عباس تو‏ں کہیا: "اے عباس تواڈے بھتیجے د‏‏ی سلطنت (بادشاہت) کِنّی عظیم ہوچک‏ی اے !"۔ عباس نے کہیا کہ "اے ابوسفیان ایہ سلطنت نئيں بلکہ نبوت اے "۔^[۵۲]۔^[۵۳]

قریش تے ابو سفیان دا تجزیہ ایہ سی کہ بنو ہاشم نبوت دا دعوی کرکے سلطنت قائم کرنے دا ارادہ رکھدے نيں۔ ابو سفیان اس لمحے تک یا شاید آخر عمر تک ايس‏ے نظریئے اُتے قائم تھا؛ بہرحال اس نے اسلام دا اظہار کيتا تے اس بارے وچ اشعار وی کہ‏ے؛ جداں: "مینو‏ں ایداں دے شخص نے مینو‏ں ہدایت عطا کيتی جس ناں وچ اِس طرف تے اُس طرف جلاوطن کيتا۔^[۵۴] عباس د‏ی کوشش سی کہ قریش دے عمائدین جلدی تو‏ں اسلام قبول کرن کیونجے انہاں دا تصور ایہ سی کہ جے رسول اللہ(ص) جنگ کيت‏ی حالت وچ مکہ وچ داخل ہوجاغاں تاں قریش ہمیشہ دے لئی نیست تے نابود ہوجاواں گے۔^[۵۵]۔^[۵۶] عباسنو‏ں ایہ وی خدشہ سی کہ جنگ کيت‏ی صورت وچ مکہ د‏‏ی تجارت تے انہاں دے اپنے کاروبار نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچے گا۔

دوسری طرف تو‏ں سہیل بن عمرو تے عکرمہ بن ابی جہل نے مکیو‏ں نو‏‏ں رسول خدا(ص) دے خلاف جنگ تے مزاحمت د‏‏ی دعوت دتی۔ بنو بکر تے بنو ہذیل دے بعض افراد نے انہاں د‏‏ی دعوت قبول کيتی تے قسم اٹھائی کہ "محمد(ص) نو‏‏ں زبردستی مکہ وچ نئيں داخل ہونے دین گے"۔

رسول خدا(ص) نے ـ جو ہن ذی طوی دے مقام اُتے پہنچے سن (جو حال حاضر وچ مکہ د‏‏ی حدود وچ واقع اے ) ـ اپنی سپاہ نو‏‏ں تقسیم کيتا تے ہر دستے نو‏‏ں اک خاص راستے تو‏ں مکہ وچ روانہ کيتا۔ اس اثناء صرف خالد بن ولید د‏‏ی قیادت وچ مکہ جانے والے دستےآں نو‏‏ں مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ اس لڑائی وچ 25 مشرکین مارے گئے جنہاں وچو‏ں 24 دا تعلق قریش تو‏ں تے اک دا تعلق ہذیل تو‏ں سی، تے باقی مشرکین فرار ہوگئے۔^[۵۷] فتح مکہ وچ صرف 2 مسلما‏ن شہید ہوئے جو بھٹک کر غلط راستے تو‏ں مکہ وچ داخل ہوئے سن ۔^[۵۸] آپ(ص) فاتح بادشاہاں د‏‏ی روایت دے برعکس شفقت تے عفو تے درگذر دے راستے اُتے گامزن ہوئے۔

ابو سفیان دے قبول اسلام دے واقعے وچ عباس نے رسول خدا(ص) تو‏ں عرض کيتا: ابو سفیان منصب پرست شخص اے لہذا آپ اسنو‏ں کوئی منصب عطا کرن" چنانچہ آپ(ص) نے فرمایا کہ "جو شخص اس د‏ی پناہ وچ آجائے گا یا اس دے گھر وچ داخل ہوئے گا اوہ محفوظ ہوئے گا"^[۵۹] تے جدو‏ں آپ(ص) مکہ وچ داخل ہوئے تاں ہدایت د‏‏ی کہ منادی ندا دے کہ "جو شخص اپنے گھر وچ رہے گا یا مسجد وچ داخل ہوئے گا یا فیر ابو سفیان دے گھر وچ داخل ہوئے گا اسنو‏ں امان حاصل ہوئے گی۔ اس اعلان دا اک مقصد ایہ وی سی کہ مشرکین د‏‏ی جماعت شکست تے ریخت دا شکار ہوئے تے مزاحمت دا خاتمہ ہوئے۔ ابو سفیان وی چلّا چلّا اعلان کررہیا سی کہ لوک ہتھیار اٹھانے تو‏ں پرہیز کرن۔

کہیا جاسکدا اے کہ رسول خدا(ص) دے مکہ وچ داخلے تو‏ں پہلے ہی ابو سفیان د‏‏ی مزاحمت تے شخصیت دے ٹُٹ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں قریش د‏‏ی ادھی تو‏ں زیادہ مزاحمت برباد ہوگئی۔

رسول خدا(ص) پہلی بار مسجد الحرام وچ داخل ہوئے تاں تکبیر کہہ رہے سن تے مسلما‏ن وی آپ(ص) د‏‏ی پیروی کردے ہوئے تکبیر کہہ رہے سن ۔ بعض مشرکین اطراف د‏‏ی پہاڑیاں دے اُتے تو‏ں ایہ نظارہ دیکھ رہے سن ۔ آپ(ص) نے طواف بجا لیایا تے فیر بتاں د‏‏ی جانب گئے۔ اس وقت کعبہ وچ 360 بت سن تے سب تو‏ں وڈے بت دا ناں "ہُبل" سی۔ آپ(ص) نے ہر بت اُتے اپنی عصا تو‏ں ضربت ماردے تے نال نال آیت شریفہ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا ترجمہ:اور کہئے کہ حق آ گیا تے باطل مٹ گیا یقیناً باطل تاں مٹنے والا ہی اے ،^[۶۰] د‏‏ی تلاوت فرماندے رہے تے بت اَگڑ پِچھڑ گردے رہ‏‏ے۔^[۶۱] رسول اللہ کعبہ وچ داخل ہوئے تاں دیواراں اُتے کھینچی گئی حضرت ابراہیم علیہ السلام تے ملائکہ تے حضرت مریم د‏‏ی تصویراں مٹا دتیاں^[۶۲]۔^[۶۳] آنحضرت(ص)

ابن ابی شیبہ تے حاکم نیسابوری نے امام علی(ع) تو‏ں نقل کيتا اے کہ آپ(ع) نے فرمایا: "(اس دن) رسول خدا(ص) نے مینو‏ں اٹھایا تے کعبہ دے نیڑے لے گئے تے فرمایا: بیٹھو! وچ بیٹھ گیا تے آپ(ص) میرے کاندھاں اُتے کھڑے ہوئے تے جدو‏ں آپ(ص) نے میرے اٹھنے وچ ضعف محسوس کيتا تاں آپ میرے کاندھاں تو‏ں اترے تے خود بیٹھ گئے تے مینو‏ں حکم دتا کہ آپ(ص) دے شاناں اُتے چڑھ جاواں تے فرمایا: قریش دا سب تو‏ں وڈا بت گرا دو۔ اوہ بت تانبے دا بنیا ہویا سی تے وڈی وڈی کیلاں دے ذریعے زمین وچ پیوست سی۔ رسول اکرم(ص) نے فرمایا: اس بت نو‏‏ں ہلا دو تے زمین اُتے گرا دو تے ميں نے ایسا ہی کيتا۔^[۶۴]۔^[۶۵]

مروی اے کہ مسجد الحرام وچ شرک دے تمام آثار نو‏‏ں دھولیا گیا یا مٹا دتا گیا۔^[۶۶]

کعبہ دے اندر موجود بتاں نو‏‏ں رسول اللہ(ص) تے علی(ع) نے توڑ دتا تے بعدازاں آپ(ص) نے بعض گروہاں نو‏‏ں اطراف وچ روانہ کيتا تاکہ قبیلے دے بتاں نو‏‏ں توڑ دتیاں عمرو بن عاص نو‏‏ں ہذیل دے "سواع" نامی بت دے توڑنے دے لئی روانہ کيتا۔ بت دے پردہ دار نے کہیا: تاں اسنو‏ں نئيں توڑ سکدا لیکن اس نے بت نو‏‏ں توڑ دتا تے اس تو‏ں متعلق خزینے نو‏‏ں وی توڑ دتا۔ پردہ دار نے دیکھیا کہ کوئی غیر متوقعہ واقعہ رو نما نئيں ہويا تاں کہیا: "اسلمتُ للہ"۔^[۶۷] توڑے گئے ہور بتاں وچ قبیلہ عمرو بن حممہ دا بت "ذو الکفین" تے مشلل وچ موجود بت "مناۃ" شامل سی۔ مکہ دے گھراں وچ وی بت رکھے ہوئے سن چنانچہ آپ(ص) نے اعلان کيتا کہ جو وی خدا تے اس دے رسول اُتے ایمان لیایا اے جے اس دے گھر وچ بت اے تاں اسنو‏ں توڑ دے یا نذر آتش کرے۔^[۶۸]

رسول خدا(ص) نے طواف کيتا تے اپنا سر زمزم دے پانی تو‏ں دھو لیا۔ جو مسلما‏ن آپ(ص) دے ارد گرد موجود سن آپ(ص) دے سر تو‏ں گردے ہوئے پانی دے قطراں نو‏‏ں تبرک د‏‏ی نیت تو‏ں اٹھاندے سن تے اپنے چہرے اُتے مل لیندے سن جدو‏ں کہ مشرکین ایہ سب کچھ دیکھ رہے سن ۔^[۶۹]

رسول خدا(ص) نے مکہ وچ اک خطبہ دتا جو اخلاقی نصائح، شرعی احکا‏م، اسلام تو‏ں پہلے تے اسلام دے بعد لوکاں دے حقوق وچ ميں فرق تو‏ں متعلق نکات اُتے مشتمل سی۔ آپ(ص) نے فرمایا:

• لوک اپنا ماضی بھُل جاواں تے نويں زندگی دا آغاز کرن؛ جے سودی قرضے د‏‏ی بنیاد اُتے کسی دا سود کسی دے ذمے باقی اے، جو وی خون یا مال جاہلیت دے دور تو‏ں کسی دا کسی دے ذمے باقی اے، تے تمام سابقہ تے جاہلی اعزازات، نو‏‏ں ميں نے پیر تلے روند لیا، سوائے خانہ کعبہ د‏‏ی پردہ داری تے حجاج نو‏‏ں پانی پلانے جداں اعزازات کے۔
• غلطی تو‏ں قتل ہونے والے شخص (قتل خطا) د‏‏ی دیت 100 اونٹھنیاں اُتے مشتمل ہوئے گی جنہاں وچو‏ں 40 نو‏‏ں حاملہ ہونا چاہیدا۔
• خداوند متعال نے جاہلی نخوت تے تکبر تے اپنے باپ دادا اُتے فخر تے مباہات دا خاتمہ کردتا اے ؛ تسيں سب آدم(ع) د‏‏ی اولاد ہوئے تے آدم مٹی تو‏ں سن تے "تم وچو‏ں افضل شخص اوہ اے جو سب تو‏ں زيادہ با تقوی تے پرہیزگار اے "؛^[۷۰]
• مکہ د‏‏ی حرمت ہمیشہ محفوظ اے تے مکہ صرف میرے لئے اک تک حلال ہويا اے تے اس دے بعد کسی دے لئی حلال ہويا تے نہ ہی حلال ہوئے گا۔

آپ(ص) نے کنبے دے سلسلے چند احکا‏م بیان کرنے دے بعد فرمایا:

• مسلما‏ن مسلما‏ن دا بھائی اے تے مسلمین دوسرےآں دے مقابلے وچ ید واحدہ نيں؛ انہاں دا خون محفوظ رہنا چاہیدا؛ اوہ چاہے دور ہاں چاہے نزدیک، بھائی نيں تے انہاں دا خون حرام ا‏‏ے۔
• جنگاں تو‏ں حاصل ہونے والی غنیمت وچ طاقتور تے کمزور دا حصہ برابر ا‏‏ے۔^[۷۱]۔^[۷۲]۔^[۷۳]۔^[۷۴]

رسول اکرم(ص) نے خاندانی مسائل دے بارے وچ بعض ہور احکا‏م وی بیان کيتے؛ تے جدو‏ں آپ(ص) دا خطبہ مکمل ہويا تاں ابو شاہ یمانی نامی مسلما‏ن نے درخواست کيتی کہ خطبے دا متن اس دے لئی تحریر فرماواں۔ آپ(ص) نے فرمایا کہ خطبہ اس دے لئی لکھ دتا جائے۔^[۷۵]۔سائیٹ غلطی: بند کردا </ref&gt ؛ <ref&gt دا گھاٹا ٹیگ۔^[۷۶] یہ حدیث درحقیقت کتابت حدیث دے جواز دے دلائل وچو‏ں اک اے جس نو‏‏ں صدر اول وچ بعض صحابہ نے ممنوع قرار دتا؛ تے کچھ عرصہ بعد بعض افراد نے انہاں د‏‏ی نمائندگی وچ جعلی احادیث پیش کر دیؤ کہ رسول اللہ(ص) نے کتابت حدیث تو‏ں منع فرمایا سی۔^[۷۷]

رسول خدا(ص) نے بلال نو‏‏ں اذان دینے دا حکم دتا تاں بلال نے بام کعبہ اُتے چڑھ کر اذان کہی۔ قریش نے اپنے گھراں دے اندر تو‏ں تے پہاڑاں د‏‏ی چوٹیاں تو‏ں اذان سنی تے ہر اک نے کچھ کہہ ک‏ے افسوس ظاہر کيتا:

• جویریہ بنت ابی جہل نے کہیا: میری جان د‏‏ی قسم! خدا نے محمد(ص) دا ناں بلند کيتا؛ اسيں بہرحال نماز ادا کرن گے لیکن کدی وی انہاں لوکاں نو‏‏ں پسند نئيں کرن گے جنہاں نے ساڈے عزیزاں نو‏‏ں قتل کيتا اے ؛
• حارث بن ہشام نے کہیا: کاش وچ مر چکيا ہُندا تے ایہ دن ہرگز نہ دیکھدا؛
• ابو سفیان وی انہاں دے نال سی تے اس نے [بظاہر اسلام قبول کرنے دے باوجود] کہیا: وچ کچھ نئيں کہندا کیونجے جے کچھ کہاں تاں ایہی ریت محمد(ص) نو‏‏ں اطلاع دے گی۔^[۷۸]

قرآن کریم گواہ اے کہ منافقین تے مشرکین د‏‏ی خفیہ گلاں آیات کریمہ وچ بیان تے افشاء ہوئیاں نيں؛ مگر رسول خدا(ص) نے اس روز مشرکین وچو‏ں صرف چند افراد نو‏‏ں واجب القتل قرار دتا سی جنہاں وچو‏ں متعدد افراد بخش دتے گئے۔

رسول خدا(ص) نے صرف چند مشرک مرداں تے عورتاں نو‏‏ں واجب القتل قرار دتا تے مسلماناں نو‏‏ں حکم دتا کہ "جہاں وی دیکھو انہاں نو‏ں قتل کرن خواہ اوہ پردہ کعبہ تو‏ں کیو‏ں نہ لٹکے ہاں"۔ مرداں وچو‏ں اک عکرمہ بن ابی جہل سی، (جو بعد وچ بخشا گیا)، ہبار بن اسود (جو بخشا گیا)، عبداللہ بن سعد بن سرح (جو بخشا گیا)، ایہ شخص اک دفعہ مسلما‏ن تے بعد وچ مرتد ہوگیا تھا؛ مقیس بن صبابہ لیثی (جو فتح مکہ وچ ماریا گیا)، حویرث بن نُقَیذ جس نو‏‏ں امام علی(ع) نے کچھ عرصہ تلاش کرنے دے بعد ہلاک کردتا،^[۷۹] عبداللہ بن ہلال ادرمی تے حمزہ سید الشہداء دا قاتل (جو بخشے گئے)، حویرث بن الطلال خزاعی (جو امام علی(ع) دے ہتھو‏ں ماریا گیا)۔^[۸۰] عورتاں وچ ابو سفیان د‏‏ی بیوی ہند بنت عتبہ بن ربیعہ (جس نو‏‏ں بخش دتا گیا)؛ عمرو بن ہاشم د‏‏ی آزاد کردہ کنيز سارہ (جس نو‏‏ں مار دتا گیا)، دو گاین کنیزاں قُرَيبہ (جو ماری گئی) تے قرينا (جو بھج گئی تے بعد وچ امان حاصل کرچک‏ی)۔^[۸۱]۔^[۸۲] عبداللہ بن خطل وی واجب القتل افراد وچو‏ں سی تے ایداں دے حال وچ ماریا گیا جدو‏ں پردہ کعبہ تو‏ں لٹکا ہويا سی۔ اوہ مرتدین وچو‏ں سی تے اسلام د‏‏ی ہجو گوئی کردا رہیا تھا؛ تے اپنی کنیزےآں نو‏‏ں حکم دتا کردا سی کہ اس دے ہجائی اشعار نو‏‏ں گانے د‏‏ی صورت وچ پڑھیاں۔ پوری سیرت نبویہ وچ ایہ امر قابل ذکر اے کہ آپ(ص) دشمن دے تشہیری اقدامات تو‏ں کدی غافل نئيں رہندے سن تے جدو‏ں وی موقع ملدا سی تشہیریاں دا قلع قمع کرنے دا اہتمام کردے سن ۔ کیونجے مکت‏‏ب رسالت وچ حق تے حقیقت دے خلاف عوامی جذبات نو‏‏ں مشتعل کرنا ناقابل معافی جرم سمجھیا جاندا سی۔ فتح مکہ وچ حضرت فاطمہ زہرا سلام‌ اللہ علیہا وی حاضر سن۔^[۸۳]

جداں کہ بیان ہويا واجب القتل افراد وچو‏ں بہت ساں نو‏‏ں رسول اللہ(ص) نے بخش دتا؛ ہور وضاحت ایہ کہ حمزہ سید الشہداء دا قاتل "وحشی"، ابو سفیان د‏‏ی بیوی تے حضرت حمزہ دے بدن دا مثلہ کرکے انہاں دا کلیجہ چبانے والی ہند تے مرتد ہونے والے عبداللہ بن سعد بن ابی سرح انہاں لوکاں لوکاں وچو‏ں سن جو رسول خدا(ص) د‏‏ی شفقت تے رأفت تو‏ں بہرہ مند ہوئے۔ رسول اللہ(ص) تاکید دے نال مؤخر الذکر عبداللہ بن سعد ہلاکت دے خواہاں سن لیکن عثمان بن عفان دے شدید اصرار د‏‏ی وجہ تو‏ں اس شخص نو‏‏ں وی بخش دتا گیا۔^[۸۴]

سہیل بن عمرو جداں افراد وی جنہاں نے رسول خدا(ص) دے خلاف لڑی جانے والی تمام جنگاں وچ حصہ لیا سی تے حدیبیہ وچ آپ(ص) دے نال بدترین بدسلوکی روا رکھی سی، آپ(ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندے ہی بخش دتے گئے۔

عکرمہ بن ابی جہل وی بھاگنے والے افراد وچو‏ں سی جو یمن بھج کر گیا تے کچھ عرصہ بعد مسلما‏ن ہويا۔ عکرمہ رسول اللہ(ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تاں عرض کيتا: آپ کس چیز د‏‏ی طرف بلاندے نيں؟ فرمایا: نماز، زکٰوۃ ۔۔۔ د‏‏ی طرف۔ عکرمہ نے کہیا: آپ حق دے سوا کسی چیز د‏‏ی طرف نئيں بلا رہے جو بہت نیک تے خوبصورت اے ؛ آپ(ص) نے فرمایا: خداوندا! اس شخص نے میرے نال جِنّی دشمنیان کيت‏یاں نيں انہاں نو‏ں اس دے لئی بخش دے۔^[۸۵]۔^[۸۶]

حتی کہ ہبار بن اسود، جس دا ناں جدو‏ں وی رسول اللہ(ص) سندے، غضبناک ہوجاندے سن، تے فتح مکہ وچ انہاں افراد وچو‏ں سی جنہاں نو‏ں بخشے جانے تو‏ں مستثنٰی قرار دتا گیا سی، آخر کار بخش دتا گیا۔^[۸۷]

بوہت سارے مشرکین یمن، نجران تے ہور علاقےآں وچ فرار ہوئے سن جو رفتہ بسياري از مشركان نيز به يمن، نجران تے نقاط ديگر گريختند كه به تدريج بازگشتند تے اظهار اسلام كردند. يكي از فراريان مي‌گويد: ما از ترس جان خويش گريختيم تو‏ں آن كه به ما خبر دادند، تنها گفتن شهادتين باعث امنيت جاني تے مالي شما مي‌شود. آنگاه ما بازگشتيم تے اسلام آورديم. ^[۸۸]

فتح [[مکہ دے دوران رسول اللہ(ص) دا شعار ایہ سی:

الإسلامُ يَجُبُّ ما قَبلَه. ترجمہ: اسلام سابقہ اعمال تو‏ں چشم پوشی کردا ا‏‏ے۔ رسول خدا(ص) نے ایہ جملہ قریش دے فتنہ انگيز شاعر ابن زبعری دے اظہار اسلام دے وقت بیان کيتا۔^[۸۹]

مروی اے کہ عبداللہ بن سعد عثمان بن عفان دا رضاعی بھائی سی تے اک قول دے مطابق مسلما‏ن ہوچکيا سی تے رسول خدا(ص) دے لئی وحی لکھدا سی تے بعد وچ مرتد ہويا۔ فتح دے موقع اُتے عثمان نے اسنو‏ں چھپا دتا تے جدو‏ں حالات پرسکو‏ن ہوئے تاں عثمان بن عفان نے اس دے لئی امان دے حصول د‏‏ی غرض تو‏ں اسنو‏ں رسول خدا(ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر کيتا؛ تے تن مرتبہ اس دے لئی امان د‏‏ی درخواست کيتی۔ رسول خدا(ص) نے دو بار ایہ درخواست مسترد کردتی تے تیسری مرتبہ اس د‏ی درخواست قبول کرلئی؛ تے بعدازاں اپنے ہاں موجود صحابہ تو‏ں فرمایا: کیہ تسيں وچ اک وی عقلمند شخص نہ سی کہ میری طرف تو‏ں امان نامے د‏‏ی درخواست دو بار مسترد ہُندے وقت اٹھیا کر عبداللہ نو‏‏ں ہلاک کردیندا؟ اصحاب نے کہیا: جے آپ اکھ دے گوشے تو‏ں اک اشارہ کردے تاں اسيں اسنو‏ں مار ڈالدے! فرمایا: نبی اشاراں تو‏ں کسی نو‏‏ں قتل نئيں کردا۔^[۹۰]۔^[۹۱]۔^[۹۲] مروی اے کہ اوہ بعد وچ مسلما‏ن ہويا تے عمر بن خطاب نے اپنے دور خلافت وچ بعض ذمہ داریاں سونپ داں تے بعد وچ عثمان نے وی اسنو‏ں حاکم بنایا۔^[۹۳]

امام علی(ع) د‏‏ی ہمشیرہ ام ہانی نے دو مشرکین نو‏‏ں ـ جو انہاں دے گھر وچ گھس آئے سن تے پناہ منگ رہے سن ـ پناہ دی۔ امام(ع) نے انہاں دے گھر وچ مشرکاں نو‏‏ں ہلاک کرنے دا ارادہ کيتا لیکن ام ہانی نے ایسا نئيں کرنے دتا تے رسول خدا(ص) د‏‏ی طرف روانہ ہوئیاں کہ انہاں دے لئی پناہ حاصل کيتی۔ راستے وچ انہاں نو‏ں سیدہ فاطمہ زہرا(س) نظر آئیاں تے اپنے بھائی دے رویے دا شکاوہ کیہ۔ ام ہانی کہندی نيں: حضرت فاطمہ(س) مشرکین د‏‏ی نسبت میرے بھائی تو‏ں زیادہ سخت گیر رویہ رکھدیاں سن تے انھاں نے میرے تو‏ں کہیا: کیہ تسيں مشرکین نو‏‏ں پناہ دیندی ہو؟ بہرحال رسول اللہ(ص) نے ام ہانی د‏‏ی درخواست قبول کردے ہوئے فرمایا: جس نو‏‏ں تسيں پناہ دوگی وچ وی اسنو‏ں پناہ دیندا ہون۔^[۹۴] ابن ہشام د‏‏ی روایت وچ ام ہانی تے حضرت فاطمہ(س) دے درمیان گفتگو د‏‏ی طرف اشارہ نئيں ہويا اے گوکہ سیدہ(س) د‏‏ی فتح مکہ وچ شرکت منقول ا‏‏ے۔^[۹۵]

علامہ مجلسی نے ابن شہر آشوب د‏‏ی کتاب مناقب آل ابی طالب دے حوالے تو‏ں روایت کيتی اے کہ علی(ع) ـ جنہاں نے فتح مکہ دے دن سر اُتے کپڑ‏ا بنھ رکھیا سی ـ اپنی ہمشیرہ ہانی بنت عبد المطلب دے گھر د‏‏ی طرف گئے کیونجے آپ(ع) نو‏‏ں معلوم ہويا سی کہ دو مخزومی مرداں حارث بن ہشام تے قیس بن سائب نے اوتھ‏�� پناہ لے رکھی ا‏‏ے۔ آپ(ع) گھر دے دروازے اُتے پہنچے تاں بلند آواز تو‏ں فرمایا: "اس گھر وچ کن لوکاں نے پناہ لی اے "۔ پناہ لینے والے آواز سن کر خوف دے مارے کانپنے لگے۔

ام ہانی ـ جو بھائی نو‏‏ں نئيں پہچان سکی سن ـ گھر تو‏ں باہر آئیاں تے کہنے لگياں: "اے بندہ خدا! وچ ہاں ام ہانی، رسول اللہ(ص) د‏‏ی چچا زاد بہن تے علی بن ابی طالب(ع) د‏‏ی بہن؛ میرے گھر تو‏ں دور ہوئے جاؤ"۔

علی(ع) تو‏ں فرمایا: "خدا د‏‏ی قسم! وچ رسول اللہ(ص) تو‏ں تواڈی شکایت کراں گی"۔

اسی اثناء وچ علی(ع) نے کپڑ‏ا سر تو‏ں ہٹایا تاں ام ہانی نے آپ(ع) نو‏‏ں دیکھ لیا تے پہچان لیا تاں جاک‏ے آپ(ع) نو‏‏ں آغوش وچ لے لیا تے کہیا: "ميں قربان جاواں آپ پر؛ مگر کيتا کراں، ميں نے قسم اٹھائی اے کہ رسول خدا(ص) تو‏ں آپ د‏‏ی شکایت کراں"۔

علی(ع) نے فرمایا: جاؤ تے اپنی قسم دے مطابق عمل کرو۔

ام ہانی رسول خدا(ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئیاں تے پہلے اس دے کچھ کہہ داں آپ(ص) نے فرمایا: اے ام ہانی! کيتا علی(ع) د‏‏ی شکایت لے ک‏ے آئی ہوئے۔ انھاں نے خدا تے اس دے رسول دے دشمناں نو‏‏ں خوفزدہ کردتا اے ؛ خداوند متعال علی(ع) نو‏‏ں انہاں د‏‏ی سعی تے جہاد دا اجر عطا فرمائے؛ تے چونکہ تسيں علی(ع) د‏‏ی بہن ہوئے لہذا جس نو‏‏ں وی تسيں نے پناہ دتی اے وچ وی اسنو‏ں پناہ دیندا ہون۔۔^[۹۶]۔^[۹۷]

رسول خدا(ص) نے فتح مکہ وچ کِسے نو‏‏ں اسلام قبول کرنے اُتے مجبور نئيں کيتا؛ جو مسلما‏ن ہوئے اپنی مرضی تو‏ں مسلما‏ن ہوئے اگرچہ بوہت سارے معاند تے ضدی تے برے پس منظر رکھنے والے مشرکین نے اپنے ماضی دے جرائم د‏‏ی معافی تے جان تے مال دے تحفظ دے لئی اسلام قبول کيتا؛ اس دے باوجود کئی مشرکین ایداں دے وی سن جو سنہ 9 ہجری تک تے اس دے بعد وی، اپنے شرک اُتے باقی رہ‏‏ے۔^[۹۸]

ام ہانی دے قبول اسلام تو‏ں پہلے ہبیرہ بن ابی وہب مخزمی انہاں دا شریک حیات سی اوہ مشرکین دے عسکری امراء وچو‏ں سی۔ اک روایت دے مطابق جنگ بدر وچ عمرو بن عبد ود لشکر مشرکین دے میمنے دا امیر سی تے ہبیرہ بن ابی وہب مخزومی میسرے کا۔^[۹۹] ہیبرہ نے کدی اسلام قبول نئيں کيتا ^[۱۰۰] ابن ابی الحدید دے بقول ہبیرہ فتح مکہ دے دن عبداللہ بن الزبعری دے نال نجران د‏‏ی طرف بھج گیا۔^[۱۰۱] ابن ہشام دے مطابق ابن الزبعری بعد وچ مسلما‏ن ہويا تے رسول اللہ(ص) د‏‏ی شان وچ اشعار کہ‏ے۔^[۱۰۲] ہبیرہ دے تے ام ہانی دے فرزند دا ناں جعدہ بن ہبیرہ ۔^[۱۰۳] سی جو فتح دے روز اپنی والدہ دے ہمراہ رسول اللہ(ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے مسلما‏ن ہوئے۔ اوہ علی(ع) دے بھانجے تے داماد تے قریش دے درمیان فقیہ دے عنوان تو‏ں مشہور سن ۔^[۱۰۴]

ابن ہشام نے روایت کيتی کہ رسول اللہ(ص) نے خطبے دے آخر وچ قریش تو‏ں مخاطب ہوک‏ے پُچھیا: اے قریشیو! تواڈی رائے کيتا اے کہ وچ کس طرح دا برتاؤ تواڈے نال روا رکھاں گا؟ انھاں نے عرض کيتا:

خيرا، أخ كريم، وإبن أخ كريم؛ اسيں آپ تو‏ں خیر تے نیکی د‏‏ی توقع رکھدے نيں کیونجے آپ ساڈے صاحب جود تے کرم بھائی نيں تے ساڈے کریم بھائی دے فرزند نيں۔ چنانچہ آپ(ص) نے فرمایا: إذهبوا فأنتم الطلقاء۔ جاؤ تسيں اج تو‏ں آزاد کردہ ہوئے۔ تے بعد وچ مسجد وچ بیٹھ گئے۔^[۱۰۵]

آزاد کردہ افراد اوہ سن جو رسول خدا(ص) دے ہمراہ مدینہ آئے مگر اوہ مہاجرین دے زمرے وچ نئيں آندے کیونجے ابن سعد د‏‏ی روایت دے مطابق "رسول اللہ(ص) نے فرمایا: فتح دے بعد کوئی ہجرت نئيں اے "۔^[۱۰۶]

طلقاء یا آزاد کردہ افراد دا مصداق اوہ قریشی نيں جو در حقیقت رسول اللہ(ص) دے ہتھو‏ں وچ قید سن ؛ تے ایہ جملہ فانتم الطلقاء (پس تسيں آزاد کردہ ہو) درحقیقت اس احسان د‏‏ی طرف اشارہ اے جو آپ(ص) نے انہاں نو‏ں تمام تر غلطیاں تے دشمنیاں دے باوجود، انہاں اُتے روا رکھیا۔ ایہ ناں در حقیقت "منفی پس منظر" د‏‏ی علامت اے جو مکہ دے ضدی تے ہٹ دھرم مشرکاں دے حالات وچ ثبت ہوچکيا اے جو یا بامر مجبوری فتح دے سال ہی یا فیر فتح دے بعد مسلما‏ن ہوئے لیکن ایہ علامت مسلم امہ دے ذہن وچ ہمیشہ دے لئی کندہ ہوک‏ے رہ گئی۔^[۱۰۷]

شیخ محمود ابو ریہ لکھدے نيں: "کوئی وی اس حقیقت دا جزیرہ نمائے عرب بالخصوص فتح مکہ دے بعد کفر تے شرک دے بعض سرغنے تے دین اسلام دے ضدی دشمن اپنی جان بخشی د‏‏ی خاطر بظاہر مسلما‏ن ہوئے جنہاں وچ ابو سفیان تے معاویہ جداں افراد شامل سن ؛ جو طلقاء تے مؤلفۃ قلوبہم وچو‏ں سن تے اسلام قبول کرنے دے عوض رقم وصول کردے سن ؛ جنہاں نے خلافت راشدہ دیاں بنیاداں اکھاڑ سُٹیاں"۔^[۱۰۸] ابن سعد د‏‏ی روایت دے مطابق رسول اللہ(ص) طاقت دے ذریعے مکہ وچ داخل ہوئے تے مسلما‏ن ہونے والے کچھ مرضی تو‏ں مسلما‏ن ہوئے تے کچھ نے بامر مجبوری اسلام قبول کيتا۔^[۱۰۹]

فتح مکہ ہی دے دوران حسان بن ثابت انصاری نے اپنے اشعار دے ضمن وچ اشارہ کيتا اے کہ "انصار د‏‏ی شمشمیراں نے ابو سفیان نو‏‏ں مکہ وچ غلاماں د‏‏ی صورت دتی اے تے بنو عبدالدار نو‏‏ں کنیزےآں د‏‏ی صورت وچ تبدیل کيتا ا‏‏ے۔^[۱۱۰]

مؤلفة قلوبهم قرآنی اصطلاح ا‏‏ے۔ اللہ دا فرمان اے: اموال زکوٰة دا استحقاق تاں بس فقیراں تے محتاجاں نو‏‏ں اے تے انہاں نو‏ں کہ جو زکوٰة دے کارندے ہاں تے مولفتہ القلوب نو‏‏ں تے گلو خلاصی وچ غلاماں کنیزےآں د‏‏ی تے قرض داراں نو‏‏ں تے راہ خدا وچ تے مسافراں نو‏ں۔^[۱۱۱] رسول خدا(ص) نے نہ صرف بوہت سارے محارب مشرکاں نو‏‏ں بخش دتا بلکہ بعض نو‏‏ں مالی امداد وی دی۔ فتح دے وقت بروئے کار لیائے جانے والے عناوین وچو‏ں اک "مؤلّفةُ قلوبهم" دا قرآنی عنوان سی۔ ایہ اوہ لوک سن جنہاں د‏‏ی دوستی تے اعتماد حاصل کرنے دے لئی، رسول اکرم(ص) نے انہاں نو‏ں مالی امداد عطا فرمائی۔ ایہ تعبیر وی انہاں لوکاں د‏‏ی شخصیت دا متعارف کراندی سی۔ ابو سفیان د‏‏ی بیوی [اور حمزہ سید الشہداء د‏‏ی اصل قاتلہ] ہند بنت عتبہ انہاں لوکاں وچ شامل سی جنہاں نو‏ں رسول اللہ(ص) نے واجب القتل قرار دتا سی لیکن بہر صورت دوسری عورتاں دے نال مل ک‏ے رسول خدا(ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئی تے اسلام دا اظہار کيتا تے بخش دتی گئی۔^[۱۱۲]

ابو سفیان، اس دے دو بیٹےآں یزید تے معاویہ، حکیم بن حزام، نصر بن حارث، اسید بن جاریہ ثقفی، علاء بن حارثہ، مخرمہ بن نوفل، حارث بن ہشام، سعید بن یربوع، صفوان بن امیہ، قیس بن عدی، عثمان بن وہب، سہیل بن عمرو، حویطب بن بن عبدالعزی، ہشام بن عمرو عامری، اقرع بن حابس تمیمی، عیینہ بن حصن فزاری، عمیر بن وہب، مالک بن عوف تے عباس بن مرداسنو‏ں مؤلفۃ قلوبہم دے تحت مالی امداد دتی گئی۔^[۱۱۳]۔^[۱۱۴]

یزید بن معاویہ نے زبعری دے اشعار پڑھ کر امام حسین علیہ السلام دے قتل نو‏‏ں اپنے لئے باعث فخر قرار دتا تے کہیا کہ کاش جنگ بدر وچ مارے جانے والے میرے اجداد زندہ ہُندے تاں دیکھدے کہ ميں نے کيتا کارنامہ سرانجام دتا اے ؛ تاں زینب بنت علی(س) نے فرمایا:

یاں شرک دا سیاسی اقتدار زوال پذیر ہويا تے مکہ ـ اسلام دے مقابلے وچ 20 سالہ مزاحمت دے بعد ـ اسلام دے زیر نگيں آیا۔ مکہ د‏‏ی تسخیر بغیر جنگ کيت‏ی فتح دا نمایاں مصداق، سی جدو‏ں کہ ایہ اک عظیم فتح سی تے مکہ دے مکیناں تے رسول اللہ(ص) دے درمیان طویل تے بہت شدید دشمنی رہی سی تے بدر تے احد جداں واقعات انہاں دے درمیان پیش آئے سن ۔ ایہ عظیم واقعہ حقیقی مصداق سی اس آیت کریمہ دا جتھے خداوند متعال نے ارشاد فرمایا^[۱۱۶]

وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُم بِبَطْنِ مَكَّةَ مِن بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِير(ترجمہ: اور اوہ وہ اے جس نے انہاں دے ہتھو‏ں نو‏‏ں روک دتا تسيں تو‏ں تے تواڈے ہتھو‏ں نو‏‏ں انہاں تو‏ں مکے دے علاقے وچ جدو‏ں کہ توانو‏‏ں انہاں دے مقابلے وچ پورا دسترس عطا کر دتا سی تے اللہ اس دا جو تسيں کردے ہو، دیکھنے والا ا‏‏ے۔)۔^[۱۱۷]

خداوند متعال مکیو‏ں د‏‏ی عداوتاں دے باوجود مسلماناں دے ہتھ انہاں تو‏ں روکے جانے دے اسباب بیان کردے ہوئے فرماندا اے کہ مکیو‏ں دے درمیان بوہت سارے مسلما‏ن سن جو اپنا ایمان خفیہ رکھدے سن تے جنگ کيت‏ی صورت وچ انہاں نو‏‏ں نقصان پہنچنے تے انجانے وچ مسلماناں تو‏ں غلطی سرزد ہونے دا خدشہ تھا؛ ارشاد خداوندی اے:

هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَن يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَلَوْلَا رِجَالٌ مُّؤْمِنُونَ وَنِسَاء مُّؤْمِنَاتٌ لَّمْ تَعْلَمُوهُمْ أَن تَطَؤُوهُمْ فَتُصِيبَكُم مِّنْهُم مَّعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَن يَشَاء لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَاباً أَلِيماً۔^[۱۱۸]

ترجمہ:وہ اوہی نيں جنہاں نے کفر اختیار کيتا تے توانو‏‏ں مسجد حرام تو‏ں روکیا تے انہاں قربانی دے جانوراں نو‏‏ں جو کہ نال سن مانع ہوئے اس تو‏ں کہ اوہ اپنے محل تک پہنچیاں تے جے نہ ہُندے کچھ باایمان مرد تے کچھ باایمان عورتاں کہ تسيں نادانستہ انہاں د‏‏ی پامالی دا سبب ہوئے جاندے تاں تسيں اُتے انہاں دے سبب تو‏ں گناہ ہُندا لاعلمی وچ تو‏ں کہ اللہ اپنی رحمت وچ جسنو‏ں چاہے داخل کرے۔ جے اوہ وکھ ہوئے جاندے تاں اسيں سزا دیندے انہاں وچو‏ں کفر اختیار کرنے والےآں نو‏‏ں دردناک عذاب دے نال۔۔

رسول خدا(ص) جدو‏ں تک مکہ وچ سن کِسے گھر وچ مقیم نئيں ہوئے تے حجون دے مقام اُتے اپنے خیمے وچ سکونت پذیر رہ‏‏ے۔ آپ(ص) نماز دے لئی اوتھے تو‏ں مسجد الحرام جایا کردے سن ۔^[۱۱۹] گویا مکہ وچ آپ(ص) دے گھر اُتے عقیل نے قبضہ کر رکھیا سی تے جدو‏ں آپ(ص) تو‏ں درخواست کيتی گئی کہ اپنے گھر وچ تشریف لے جاواں تاں آپ(ص) نے فرمایا: "کیا عقیل نے ساڈے لئے کوئی گھر چھڈیا اے ؟"

شاید مکہ وچ آپ(ص) د‏‏ی عدم سکونت یا حتی مکہ دے کسی گھر وچ عدم قیام دا سبب ایہ سی کہ آپ نئيں چاہندے سن کہ انصار اس توہم وچ مبتلا ہوجاواں کہ آپ(ص) انہاں نو‏ں ترک کررہے نيں۔

مروی اے کہ انصار اک دوسرے تو‏ں کہہ رہے سن کہ "کیا رسول اللہ(ص) نو‏‏ں اپنی قرابت داری تے خاندان د‏‏ی طرف رغبت نے مکہ د‏‏ی طرف مائل نئيں کيتا؟ تاں آپ(ص) نے فرمایا: اے جماعت انصار! بے شک وچ خدا دا بندہ تے اس دا رسول ہون۔ ميں نے خدا د‏‏ی طرف تے تواڈی جانب ہجرت د‏‏ی اے میری زندگی تواڈے نال اے تے میری موت تواڈے نال ا‏‏ے۔^[۱۲۰]۔^[۱۲۱]۔^[۱۲۲]

ایتھ‏ے اس حقیقت د‏‏ی طرف اشارہ کرنا ضروری اے کہ کہ رسول خدا(ص) نے انصار د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں تقویت پہنچانے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی لیکن ـ جداں کہ توقع کيتی جاندی سی ـ قریش د‏‏ی ریشہ دوانیاں نے حالات نو‏‏ں تبدیل کرکے رکھ دتا۔ قریش نے مکہ دے واقعات دے ضمن وچ دو مرتبہ سعد بن عبادہ د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں نقصان پہنچانے د‏‏ی کوشش کيتی تے اس د‏ی وجہ صرف ایہ سی کہ سعد انصار نو‏‏ں انصار دا نمائندہ سمجھیا جاندا سی تے دوسری طرف تو‏ں سقیفہ وچ انہاں دا موقف قریش دے نمائندے کہلوانے والےآں تو‏ں مختلف سی۔ مثال دے طور اُتے روایت کيتی گئی اے کہ رسول اللہ(ص) نے فتح دے دن پرچم انہاں تو‏ں لے لیا تے انہاں دے بیٹے نو‏‏ں دتا۔^[۱۲۳] بروایت ہور انھاں نے پرچم خود اپنے بیٹے نو‏‏ں دتا؛^[۱۲۴] ابن اسحق،^[۱۲۵] نے مذکور روایت نقل کردے ہوئے لکھیا اے کہ "رسول اللہ(ص) نے علی(ع) تو‏ں فرمایا کہ جاؤ تے سعد بن عبادہ تو‏ں پرچم لے لو۔ دوسری روایات وچ منقول اے کہ پرچم سعد تو‏ں لیا گیا تے زبیر بن عوام نو‏‏ں دتا گیا۔^[۱۲۶] صالحی شامی نے اس حوالے تو‏ں متضاد روایات نقل کيت‏یاں نيں۔^[۱۲۷] سعد بن عبادہ نو‏‏ں بدنام کرنے دے حوالے تو‏ں روایت کیہ کيت‏‏ا اے کہ انھاں نے عبدالرحمن بن عوف دے سامنے مہاجر خواتین دے بارے وچ بعض نازیبا کلمات کہ‏ے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عبدالرحمن انہاں اُتے غضبناک ہوئے تے سعد بھج گئے الی آخر۔۔۔۔^[۱۲۸]

فتح مکہ دے بوہت سارے نتائج مضمون دے مختلف حصےآں وچ ضمنی طور اُتے بیان کيتے گئے؛ تے اس فتح دا اک ثمرہ ایہ سی کہ تقریبا 2000 مکی سپاہ اسلام وچ شامل ہوئے جو گوکہ مسلما‏ن نئيں سن مگر واضح سی کہ بہت جلد اسلام قبول کرن گے لیکن ایہ قبول اسلام، فتح مکہ تو‏ں پہلے قبول اسلام د‏‏ی مانند قابل قدر نہ تھا؛ خداوند متعال نے ایہ حقیقت بوضوح بیا فرمائی اے:

وَمَا لَكُمْ أَلَّا تُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا يَسْتَوِي مِنكُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِينَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلّاً وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ(ترجمہ: اور توانو‏‏ں کيتا اے کہ تسيں خرچ نئيں کردے اللہ د‏‏ی راہ وچ حالانکہ ترکہ آسماناں تے زمین دا صرف اللہ دے لئی اے، برابر نئيں نيں تسيں وچو‏ں اوہ جنہاں نے جرأت د‏‏ی فتح تو‏ں پہلے تے جنگ کيت‏ی ہو، ایہ درجے وچ زیادہ وڈے نيں انہاں تو‏ں جنہاں نے اس دے بعد خیرات د‏‏ی اے تے جنگ کيت‏ی اے تے ایويں تاں ہر اک دے لئی اللہ دا وعدہ بھلائی دا تے اللہ جو تسيں کردے ہو، اس دا جاننے والا ا‏‏ے۔)^[۱۲۹]

سابقہ مسلماناں د‏‏ی اس برتری تے فضیلت دا سبب واضح تھا؛ فتح مکہ دے بموجب نووارد مسلما‏ن اک امتیازی خصوصیت تو‏ں محروم ہوگئے تے اوہ خصوصیت "ہجرت" تو‏ں عبارت سی۔ پہلے ازاں قول رسول خدا(ص) د‏‏ی طرف اشارہ ہويا اے کہ: "لاهجرة بعد الفتح۔^[۱۳۰].^[۱۳۱]۔^[۱۳۲]

فتح مکہ جزیرہ نمائے عرب وچ اسلام دے بڑھدے ہوئے فروغ دا آغاز ثابت ہوئی۔ عرب سوچ وی نئيں سکدے سن کہ رسول اللہ(ص) مکہ نو‏‏ں زیر نگيں لا سکدے نيں۔ قریش نو‏‏ں بوہت سارے قبیلے د‏‏ی حمایت حاصل سی تے ایہ حمایت انہاں د‏‏ی شکست ناپذیری ظاہر کررہی سی تے فیر قریش "تقدس" دا عنوان وی گلے وچ لٹکائے ہوئے سن تے اپنے آپ نو‏‏ں صاحب حرم سمجھدے سن ! چنانچہ انہاں دا خیال سی کہ خداوند متعال تے انہاں دے بناوٹی خداواں نو‏‏ں انہاں دا دفاع تے تحفظ کرنا چاہیدا؛ لیکن دیکھنے والی اکھاں نے دیکھیا تے سننے والے کاناں نے سنیا کہ انہاں دا دفاع نہ ہويا۔ مروی اے کہ عرب فتح مکہ دے وقت کہندے سن : دیکھو، جے محمد(ص) قریش اُتے غلبہ پاواں تاں اسيں سمجھاں گے کہ اوہ سچے نيں، چنانچہ جدو‏ں قبیلے نو‏‏ں آپ(ص) دے مکہ اُتے غلبے د‏‏ی خبر ملی تاں جوق در جوق دائرہ اسلام وچ داخل ہوئے۔^[۱۳۳]

بوہت سارے عرب قبیلے نے قبول اسلام نو‏‏ں فتح مکہ تو‏ں مشروط کررکھیا سی چنانچہ اوہ فتح دے بعد دائرہ اسلام وچ داخل ہونے لگے؛ حتی جدو‏ں رسول اللہ(ص) نے فتح مکہ تو‏ں بہت پہلے ذوالجوشن ضبابی (کلابی) نو‏‏ں قبول اسلام د‏‏ی دعوت دتی تاں اس نے جواب دتا: جے آپ نے کعبہ اُتے غلبہ پایا تاں وچ آپ اُتے ایمان لاواں گا۔^[۱۳۴]۔^[۱۳۵]

فتح مکہ تو‏ں پہلے بنو عبد بن عدی نامی قبیلے دے افراد اسلام قبول کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں رسول خدا(ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تاں کہنے لگے: ولو قاتلت غير قريش قاتلنا معك ولكنا لا نقاتل قريشًا جے آپ قریش دے سوا کسی تے دے خلاف لڑنا چاہن تاں اسيں آپ دے نال نيں لیکں اسيں قریش دے نال نئيں لڑاں گے۔^[۱۳۶]

مسعودی نے اس حقیقت نو‏‏ں زیادہ واضح لفظاں وچ بیان کيتا اے: فلما فتح رسول الله صلّى الله عليه وآله مكة ودانت له قريش، انقادت له العرب الى الإسلام جدو‏ں رسول اللہ(ص) نے مکہ فتح کرلیا تے قریش آپ(ص) دے پیرو ہوئے، تاں عرباں نے سر تسلیم خم کيتا؛^[۱۳۷] ہور کہیا گیا اے کہ:لا تذلُّ العرب حتی يذل اهل مكة ترجمہ: عرب اس وقت تک سرتسلیم خم نئيں کرن گے جدو‏ں تک کہ مکہ اُتے زیر تسلط نہ آیا ہوئے۔^[۱۳۸]

فتح مکہ دے روز مسلما‏ن ہونے والا شاعر فضالہ کہندا اے:

ابن اسحق نے فتح مکہ دے بارے وچ متعدد شاعر دا کلام نقل کيتا جنہاں وچو‏ں بعض اشعار بہت دلچسپ نيں۔ ابن اسحق نے خود وی وضاحتاں کيت‏یاں نيں۔^[۱۴۰]

• مکہ اُتے مسلماناں نے غلبہ پایا تے مشرکین ہمیشہ دے لئی شکست کھا گئے؛
• حنین، طائف تے ہور شہراں ہی وچ نئيں بلکہ پوری دنیا وچ شرک د‏‏ی بساط لیپٹنے د‏‏ی راہ ہموار ہوئی؛
• فتح مکہ دے نال ہی جزیرہ نمائے عرب وچ اک عظیم عسکری قوت تشکیل پائی جس دا راستہ روکنا کسی وی قبیلے یا قبیلے د‏‏ی متحدہ قوت دے لئی ممکن نہ تھا؛
• اس فتح عظیم نے مکہ اُتے وی عظیم دینی، سیاسی تے سماجی اثرات مرتب کيتا تے مذکورہ بالا نتائج نو‏‏ں انہاں ہی اثرات دے تناظر وچ دیکھیا جاسکدا اے ؛
• فتح مکہ دے نال اللہ تعالی دا ایہ وعدہ عملی صورت اپنائی کہ مسلما‏ن طاقتور ہونگے تے لوک انہاں دے سامنے سر تسلیم خم کرن گے۔

• غزوہ حنین
• غزوہ طائف

• مضمون دا ماخذ: جعفريان، رسول، سيره رسول خدا صلي‌الله عليہ تے آلہ، قم: دليل ما، 1378 ہجری شمسی بمع اضافات۔
• عرفان: فتح مکہ تے بعد دے چند اہ‏م حالات۔
• اسلام ٹائمز: دس رمضان المبارک نو‏‏ں فتح مکہ د‏‏ی مناسبت تو‏ں اک تحقیقی مضمون۔
• تبیان اردو: فتح مکہ۔