غدر پارٹی

غدر پارٹی ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ
صدر	سوہن سنگھ بھکنا
جنرل سیکرٹری	لالہ ہردیال سنگھ
بانی	سوہن سنگھ بھکنا
خزانچی	پنڈت کانشی رام
دیگر اہم رہنما	کرتار سنگھ سرابھا مولانا برکت اللہ بھوپالی کیسر سنگھ ہرنام سنگھ ٹنڈے لاٹ وشنو گنیش پنگلے جوالا سنگھ جی ڈی کمار
نعرہ	غدر برپا کرو
تاسیس	مارچ 1913ء
تحلیل	1922ء
پیشرو	ہندوستان ایسوسی ایشن آف پیسفک کوسٹ
صدر دفتر	سان فرانسیسکو
اخبار	غدر اخبار
نظریات	انقلابی اشتراکیت ہندوستانی قوم پرستی تحریک آزادی ہند

غدر پارٹی (انگریزی: Ghadar Party ، پنجابی= ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ)، اک انقلابی تنظیم سی جسنو‏ں ہندوستان دے پنجابی سکھاں نے کیلیفورنیا، ریاستہائے متحدہ امریکا وچ 1913ء وچ قائم کيتا جس دا مقصد ہندوستان نو‏‏ں برطانوی سامراج تو‏ں آزاد کرانا سی۔ غدر پارٹی دے اراکین تے رہنماواں نو‏‏ں عام طور اُتے غدری بابو کہیا جاندا سی۔

غدر پارٹی غلام ہندستان نوں انگریزاں توں آزاد کراؤن دے ادیش نال بنایا اک سنگٹھن سی۔ اسنوں امریکہ اتے کینیڈا دے بھارتیاں نے 25 جون 1913 وچّ بنایا سی۔ اسنوں پرشانت تٹ دی ہندی ایسوسی ایشن (Hindi Association of the Pacific Coast) وی کیہا جاندا سی۔ ایہہ پارٹی غدر نام دا پتر وی کڈھدی سی جو اردو اتے پنجابی وچّ چھپدا سی۔ پہلی وڈی لڑائی دے چھڑدے ہی جدوں بھارت دے ہور دل انگریزاں نوں سہیوگ دے رہے سن غدریاں نے انگریزی راج دے ورودھ جنگ گھوشت کر دتی۔

غدر لہر اک اجیہی لہر سی جس نے پہلی وار انگریز سامراج ساہمنے انقلابی سیاست دا بدل پیش کیتا۔ بھاویں غدری سیاست دیاں اپنیاں کئی کمزوریاں سن پر اس نے انگریز سامراج نوں بدلن اتے لوک-پکھی نظام تے بھوکھ نوں سرجن د

1857ء د‏‏ی جنگ آزادی دے بعد پنجاب وچ بغاوت د‏‏ی تحریکاں نے جنم لینا شروع کيتا۔ گورو رام سنگھ د‏‏ی سربراہی وچ تحریک نامدھاری یا کوکا تحریک دے ناں تو‏ں تحریک شروع ہوئی جس د‏‏ی گوریلا کارروائیاں کئی دہائیاں اُتے محیط سن۔ بیشتر نامدھاریاں دا تعلق مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی فوج تو‏ں رہیا سی تے انہاں نے پنجاب اُتے انگریزاں دے قبضے دے خلاف مزاحمت وی کيتی۔ اس تحریک نو‏‏ں کچلنے دے لئی 1860ء د‏‏ی دہائی وچ وڈے پیمانے اُتے گرفتاریاں ہوئیاں۔ درجناں انقلابیاں نو‏‏ں توپاں دے سامنے کھڑا کرکے اڑا دتا گیا۔ بابا گورو رام سنگھ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے رنگون بھیج دتا گیا۔^[۱]

انیہويں صدی دے اختتام تے ویہويں صدی دے آغاز تک وی نامدھاری تحریک سیاسی طور اُتے منظر اُتے موجود رہی۔ ايس‏ے اثناء وچ انگریز حکومت نے، جو 1857ء د‏‏ی جنگ آزادی دے بعد برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے ہتھ تو‏ں لے ک‏ے براہِ راست تاجِ برطانیہ دے ماتحت آچکيت‏ی سی، اپنا راج خاصا مستحکم ک‏ر ليا۔ اس دے فوراً بعد انگریز حکومت نے پنجاب وچ آبپاشی نظام نو‏‏ں وسعت دی۔ انہاں نے مقامی کساناں نو‏‏ں رعایت دیندے ہوئے جنگلاں تے غیر آباد زمیناں ��و‏‏ں صاف ک‏ر ک‏ے آبادکاری کرنے حوصلہ افزائی کيتی۔ ہن کسان نويں زمیناں دے مالک بننے والے سن لیکن باری دو آب ایکٹ وچ چند ترامیم دے ذریعے، پہلے تو‏ں طے شدہ شرائط مشکل بنا دتیاں گئیاں۔ نہری پانی دا ٹیکس ودھیا دتا گیا۔ قانون بنا دتا گیا کہ کوئی آباد کار سرکاری اجازت دے بغیر اپنی زمیناں وچو‏ں درخت نئيں کٹ سکدا۔ کساناں دے نزدیک اس دا مطلب ایہ سی کہ انہاں نويں زمیناں دے مالک آبادکار نئيں بلکہ انگریز حکومت ا‏‏ے۔ انہاں سرکاری اقدامات نے کساناں نو‏‏ں بھڑکا دتا۔ انہاں کساناں وچ بھگت سنگھ دے والد، چچا تے دادا وی شامل سن ۔ جدو‏ں کساناں دا غم و غصہ ودھیا تاں بھگت سنگھ دے چچا سردار اجیت سگھ نے لالہ لاجپت رائے دے نال مل ک‏ے مرکزی قیادت دا کردار ادا کيتا۔ چناب کالونی تے باری دو آب دے کسان بغاوت وچ پیش پیش سن ۔ ایہ اگ ہور بھڑک اٹھی جدو‏ں ضلع لائل پور دے متاثرین وی باغیاں وچ شامل ہوئے گئے۔ اس اگ دے شعلے راولپنڈی تک گئے۔ وڈی وڈی کسان ریلیاں دے ذریعے کساناں نے اپنے غم و غصے دا اظہار کيتا۔ اجیت سنگھ تے لالہ لاجپت رائے دے علاوہ صوفی انبا پرشاد، ضیاء الحق، بانہاں دے دیال تے سید حیدر رضا وی اس تحریک دے قائدین وچو‏ں سن، جنہاں د‏‏ی تنظیم انجمنِ محبانِ وطن نے بغاوت نو‏‏ں منظم کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ انہاں نو‏ں دناں بانہاں دے دیال دا لکھیا ہويا گیت پگڑی سنبھال جٹا اوئے (جٹا اپنی دستار سنبھالو) فضاواں وچ بلند ہويا جس نے پنجاب بھر وچ بغاوت د‏‏ی اگ روشن کردتی۔ کساناں دے نال نال شہراں دے ودھے لکھے نوجوان وی میدان وچ کود پئے۔ اس اگ نے جدو‏ں زور پھڑیا تاں لائل پور دے نیڑے کساناں نے ریل د‏‏ی پٹڑیاں اکھاڑ سُٹیاں۔ دیہات وچ بچہ بچہ انقلابی گیت گانے لگا۔

پگڑی سنبھال جٹا! پگڑی سنبھال اوئے
لُٹ لیا مال تیرا، کیتا بے حال اوئے

اس تحریک دے متعدد قائدین تے کارکن گرفتار ک‏ر ک‏ے جیل وچ ڈال دتے گئے۔ سردار اجیت سنگھ تے لالہ لاجپت رائے نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے قلعہ مانڈلے جیل وچ منتقل کر دتا گیا۔ ايس‏ے تحریک دے دوران 27 ستمبر 1907 ء نو‏‏ں بھگت سنگھ پیدا ہوئے۔ انگریزاں راج دے خلاف کسان مزاحمت اِنّی شدید تے منظم سی کہ پنجاب وچ انہاں نو‏ں اپنی سلامتی خطرے وچ نظر آنے لگی۔ انگریزاں نے مجبور ہوئے ک‏ے باری دو آب ایکٹ وچ ترامیم واپس لے لین۔ سردار اجیت سنگھ تے لالہ لاجپت رائے رہیا کر دتے گئے تے ایويں جنگ آزادی 1857ء د‏‏ی 50 واں سالگرہ دے موقع اُتے انگریز سامراج دے خلاف تحریکِ آزادی نو‏‏ں پہلی کامیابی نصیب ہوئی۔^[۲]

غدر تحریک نے بظاہر ايس‏ے تحریک د‏‏ی کوکھ تو‏ں جنم لیا لیکن اس د‏ی جدوجہد دا پس منظر قدرے مختلف سی۔ بار دے قوانین تو‏ں پہلے ہی پنجابی کسان بے چینی دا شکار سن تے ویہويں صدی دے آغاز وچ ہی انہاں نے کینیڈا تے امریکا سمیت دور دراز ملکاں وچ جانا شروع کر دتا سی۔ پنجابی تارکین وطن پہلے ملایا، سنگاپور تے چین وغیرہ گئے لیکن انہاں وچو‏ں اکثر جلد ہی کینیڈا تے فیر امریکا آنے لگے۔ اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی کھپت ٹمبر ملز تے پیسفک ریلوے دے تعمیرا‏تی کماں وچ ہونے لگی۔ غدر تحریک دے پہلے صدر سوہن سنگھ بھکنا 1909ء وچ امریکا پہنچ چکے سن ۔ تحریک دے اک ہور سرکردہ رہنما ہرنام سنگھ ٹنڈے لاٹ وی 1906ء وچ کنیڈا تو‏ں ہُندے ہوئے امریکا پہنچ چکے سن ۔ جو پنجابی کسان کنیڈا وچ مزدوری ک‏ر رہ‏ے سن، انہاں دے حالات دگرگاں سن ۔ اک طرف اوہ ریاست د‏‏ی زیادتیاں دا شکار سن تے دوسری طرف مقامی مزدوراں تو‏ں انہاں د‏‏ی نئيں بندی سن ۔ انہاں اُتے ہندی غلامکی پھبتی کسی جاندی سی۔ انہاں نو‏ں غیر تے دشمن سمجھ کر نفرت کيتی جاندی سی۔ ايس‏ے دوران کینیڈا نے نويں آنے والے تارکینِ وطن اُتے پابندی لگانے دے بارے وچ غور شروع کر دتا تے پنجابی تارکین وطن بھج بھج اُتے امریکا آنے لگے۔ جلد ہی امریکا وچ وی پنجابی تارکینِ وطن دے لئی حالات خراب ہونے لگے۔ بابا سوہن سنگھ بھکنا، اٹھارہ سالہ نوجوان کرتار سنگھ سرابھا، لالہ ہردیال سنگھ تے امریکا وچ محنت و مشقت کرنے والے ہور رہنما و کارکنان ایہ سوچنے اُتے مجبور ہوئے گئے کہ انہاں د‏‏ی ذلت و رسوائی دا بنیادی سبب انہاں د‏‏ی غلامی ہی ا‏‏ے۔ ایتھے تو‏ں انہاں دے دل وچ ميں آزادی دا شعلہ بھڑکہ تے اک سیاسی تنظیم دے قیام دے لئی کم شروع ہوئے گیا۔ معاشی و سماجی پس منظر، سیاسی جدوجہد دا پیش منظر بن گیا۔ ايس‏ے سلسلے وچ 1912ء وچ اک سیاسی تنظیم دے قیام دے لئی پہلا اجلاس منعقد ہويا، اس اجلاس وچ ہندوستان ایسوسی ایشن آف پیسفک کوسٹ دے ناں تو‏ں اک انقلابی تنظیم دا قیام عمل وچ آیا۔ پارٹی اخبار دے لئی ہندوستان ناں تجویز ہويا (بعد وچ اخبار دا ناں بدل ک‏ے غدر رکھیا گیا)۔ سوہن سنگھ بھکنا صدر، جی ڈی کمار جنرل سیکریٹری تے پنڈت کانشی رام خزانچی مقرر ہوئے۔ انتظامی کمیٹی وچ ہرنام سنگھ ٹنڈے لاٹ، اُدھم سنگھ کسیل، رام رکھیا تے دو ہور ساتھی شامل سن ۔ لیکن جنرل سیکریٹری د‏‏ی اچانک تے طویل علالت و ہور رہنماواں دے واشنگٹن وچ منتقل ہونے دے باعث پارٹی دا کم اگے نہ ودھ سکیا۔ اُدھر واشنگٹن وچ مزدوری دے دوران بھائی اُدھم سنگھ نے اوتھ‏ے دے 120 ہندی محنت کشاں تو‏ں گفت و شنید دے بعد اوتھ‏ے وی پارٹی دے قیام دے لئی فضا ہموار کيتی۔ چنانچہ واشنگٹن وچ وی ہندوستان ایسوسی آف پیسفک کوسٹ د‏‏ی شاخ قائم ہوئے گئی جس دے صدر کیسر سنگھ، جنرل سیکریٹری منشی کریم بخش تے خزانچی منشی رام متھے مقرر ہوئے۔ اوتھے کرتار سنگھ سرابھا تے رلیا سنگھ وی پارٹی وچ شامل ہوئے گئے۔

اس دے بعد پورٹ لینڈ وچ مارچ 1913ء نو‏‏ں مرکزی پارٹی دا اجلاس ہويا جس وچ کیلیفورنیا تو‏ں پہلی بار لالہ ہردیال وی شریک ہوئے۔ پارٹی دے ناں د‏‏ی تبدیلی دے نال نال کچھ نويں فیصلے وی ہوئے۔ مثلاً اردو تے پنجابی (گورمکھی) اخبار غدر دا ناں تجویز ہويا۔ پارٹی دا مرکزی دفتر سان فرانسسکو وچ قائم کرنے دا فیصلہ ہويا۔ پارٹی دا ناں ہندی ایسوسی آف پیسفک کوسٹ رکھ دتا گیا۔ کیسر سنگھ د‏‏ی جگہ لالہ ہردیال نو‏‏ں پارٹی دا جنرل سیکریٹری مقرر کيتا گیا۔ 14 رکنی انتظامی کمیٹی تے 3 رکنی خفیہ کمیٹی تشکیل دتی گئی۔ باقی عہدے دار تے فیصلے 1912ء د‏‏ی میٹنگ والے برقرار رکھے گئے۔ یکم نومبر 1913ء نو‏‏ں غدراخبار دا پہلا اردو شمارہ شائع ہويا جدو‏ں کہ پہلا پنجابی شمارہ 9 دسمبر 1913ء نو‏‏ں شائع ہويا۔ اردو غدر د‏‏ی ادارت دے فرائض لالہ ہردیال تے مولا‏نا برکت اللہ بھوپالی دے ذمہ سی۔ ایہ غدر اخبار د‏‏ی مقبولیت سی جس دے سبب لوک اس پارٹی دا اصل ناں بھُل کر اسنو‏ں غدر پارٹی کہنے لگے۔ حالانکہ ہندوستان غدر پارٹی دا قیام 1919ء وچ عمل وچ آیا۔ 1918ء تک ایہ پارٹی ہندی ایسوسی ایشن دے ناں تو‏ں کم کردی رہی۔^[۳]ا سپنا ساہمنے لیاندا۔ اس سپنے ناں سمپورن کرن لئی غدریاں نے سیاسی پارٹی دتی اساری تے سیاست دتی مہتتا ناں سمجھیا۔ غدریاں دتی اس سمجھ نے اوہناں ناں غلامی دا تیبر احساس کروایا تے آزادی لئی سیاسی چیتنا دتی ضرورت ولّ زور دین دے راہ توریا۔

غدریاں وچّ بہو-گنتی سکھاں دی ہون کرکے ایہہ بھلیکھا پینا قدرتی ہے کہ غدر لہر کیول ‘سکھ لہر’ سی۔ اس نقطے نوں سمجھن لئی ضروری ہے کہ غدریاں دی سیاست نوں سمجھیا جاوے۔ اس وچّ کوئی شکّ نہیں کہ بہتے غدری پنجابی، سکھ، امرتدھاری، جٹّ-سکھ، نامکٹے فوجی، کسان آدی سن۔ پر اس توں وی ودھ اوہ انقلابی سن۔ غدریاں دی شناخت انقلابیاں دے طور ’تے ہونی چاہیدی ہے نہ کہ اوہناں نوں کسے دھرم، علاقہ جاں جات آدی نال جوڑ کے ویکھیا جانا چاہیدا ہے۔ ‘غدری’ اتے ‘انقلابی’ سمانارتھی شبد بن گئے ہن۔ اس دا پرمکھ کارن ایہہ ہے کہ غدریاں دی زندگی دا اکو-اک مقصد انگریز سامراج دی غلامی توں چھٹکارا پاؤنا سی۔ اس مقصد نوں پورا کرن لئی اوہناں اپنے تن، من تے دھن دی پرواہ نہیں سی کیتی۔ سو، غدریاں نوں کسے وشیش دھرم جاں جات نال جوڑ کے ویکھنا اوہناں دیاں بے مثال قربانیاں نوں بے حدّ گھٹّ کر کے ویکھنا ہے۔

غدری اپنے ملک دی سامراجی لٹّ توں تنگ آ کے پردیسیں گئے سن۔ اپنے گھر دی گھور غریبی تے پردیس وچلے نسل واد نے اوہناں نوں دوہری غلامی دا احساس کروایا سی۔ اس دوہری غلامی نوں ختم کرن لئی اوہناں نے سر تلی ’تے رکھے سن۔ اوہ موت توں بے پرواہ ہو کے انقلابی سیاست دے میدان وچّ کدے سن۔ اس سیاست وچوں ہی ‘ہندی ایسوسی ایشن آف پیسیپھک کوسٹ’ ناں دی جتھیبندی دا جنم ہویا سی۔ اس جتھیبندی نے اپنے سیاسی وچاراں نوں پھیلاؤن لئی ‘غدر’ اخبار دی پرکاشنا کیتی سی۔ اس اخبار دے ناں ’تے ہی ‘غدر پارٹی’ دا ناں پرچلت ہو گیا سی۔

ملک دی ہو رہی بے انتہا لٹّ نوں ختم کرن لئی غدری اپنے دھارمک انقلابی ورثے دا سہارا وی لیندے ہن۔ اوہ سمجھدے سن کہ پنجاب دے سادھارن لوک اجے سیاسی طور ’تے پورن چیتن نہیں ہن۔ ایہناں نوں جیکر سیاسی چیتنا دینی ہے تاں سکھ دھرم دی انقلابی وراثت نوں نال لے کے ترنا ہووےگا۔ ایہہ غدریاں دی بالکل درست تے پرگتیشیل سوچ سی۔ پر غدر لہر دا مقصد سنگھ سبھا لہر جاں اس ویلے چلیاں دھارمک پنر جاگرن دیاں لہراں وانگ سکھ دھرم دی پنر-ستھاپتی نہیں سی۔ غدر لہر دا نشانہ بالکل سپشٹ سی۔ ایہہ نشانہ انگریز حکومت نوں بھارت وچوں ہتھیاربند یدھ راہیں ختم کرکے اتھے بھارتی لوکاں دی ستا نوں ستھاپت کرنا سی۔ ایہو کارن ہے کہ اپنے آپ نوں سچے-سچے سکھ کہاؤن دے نال-نال اوہ ہندوستانی کہاؤن دے چاہوان ہن۔ غدریاں دی ایہو چاہت اوہناں نوں دھرم-نرپکھّ سیاست ولّ توردی ہے۔ غدریاں دیاں لکھتاں وچّ کتے وی دھارمک کٹڑپنے جاں دھارمک ولگناں وچّ گھرے ہون دے ثبوت نہیں ملدے۔ اس دے الٹ اوہ اپنی سیاست دھرم نرپکھتا نوں اپنا کے دھارمک کٹڑپنے دا سخت ورودھ کردے ہن۔

غدریاں دی سیاست اوہناں غریب سکھاں دے حق وچّ بھگتدی سی جو کرت کردے سن تے ونڈ کے چھکدے سن اتے کرتی لوکاں دے راج لئی نام جپ کے آتمک شکتی پراپت کردے سن۔ غدری بابیاں وچوں جو امرتدھاری سن اوہ وی دھرم نوں ہریک دا نجی مصلیٰ مندے سن۔ اوہناں ولوں پارٹی دے سنویدھان انوسار دھارمک بحثاں کرن دی آگیا نہیں سی دتی گئی۔ غدریاں دی دھرم نرپکھتا دا پتہ اس گلّ توں وی سہجے ہی لگّ جاندا ہے کہ پارٹی دے عہدیداراں دی چون وچّ ہندو تے مسلماناں نوں پوری اہمیت دتی گئی۔ پارٹی دے پہلے جنرل سکتر لالا ہردیال جی، خزانچی پنڈت کاشی رام جی اتے آرگینائیزنگ سکتر کریم بخش تے منشی رام جی سن۔

آدھونک دور وچّ چلیاں وکھ-وکھ سیاسی لہرا وچوں غدر لہر اکو-اک پہلی لہر ہے جس نے سبھ توں پہلاں سمپورن سوراج دا نعرہ دتا۔ غدریاں دے سمپورن سوراج دی سیاست تتکالین کانگرس پارٹی دی سودھوادی سیاست دی نکھیدھی کردی سی۔ غدری سمجھدے سن کہ آدرشوادی تے سدھاروادی سیاست دی اپنی سیما ہندی ہے۔ اوہ چیتن سن کہ گاندھیوادی سیاست دیاں سیماواں نوں سمجھ کے اس دے سمانانتر اک سارتھک تے ججھارو سیاست نوں اسارن دی لوڑ ہے۔ غدر لہر دی 1914-15 دی اسفلتا توں بعد اتے 1917 دے بالشوک انقلاب اپرنت تاں غدر پارٹی دی سیاست وچّ بنیادی تبدیلی واپری سی۔

ہن ایہہ یرکاؤ اتوادی سیاست نوں تلانجلی دے کے انقلابی سیاست راہیں سماج دی بنیادی تبدیلی ولّ اگرسر ہو گئی سی۔ پارٹی لیڈراں نے انھے جذبے نوں تیاگ کے آتم شکتی نوں پچھاندیاں کرتی لوکاں دے سنگٹھن نوں پرمکھتا دینی شروع کر دتی سی۔ غدری سیاست نے کرتی-کساناں دیاں سمسیاواں نوں سمجھ کے اپنی سیاست دیاں واگاں سماج وادی انقلاب ولّ موڑ لئیاں سن۔ ہن غدریاں نوں سمجھ آ چکی سی کہ دشمن کیول انگریز سامراج ہی نہیں ہے بلکہ دیش وچلے سرمائیدار، شاہوکار، رجواڑے آدی وی کرتیاں تے کساناں دے دشمن ہن۔ غدریاں دی سیاست وچّ آئی اس تبدیلی دے سٹے وجوں اس دا وچاردھارک ورودھ کانگرس نال پیدا ہندا ہے۔ غدری سیاست تتکالین کانگرس پارٹی نوں دھنی لوکاں دا ٹولا کہندی ہے|

غدری کویتا دیاں ایہہ ستھراں غدری سیاست دے پورن سوراج دی ستنترتا توں سماج وادی سیاست ولّ ودھن دیاں پرتیک ہن۔ ہن ایہہ لہر کرتی-کساناں نوں ‘پنچائتی راج’ ستھاپت کرن لئی چیتن کرن لگی سی۔ ہن اس دے دشمن انگریز حاکماں دے نال-نال سامراج دے دلال سرمائیدار وی سن۔ غدری سیاست اندرونی تے بہرونی دشمناں دا صفایا کرکے صحیح مائنیاں وچّ پنچائتی لوک راج ستھاپت کرن دی چاہوان سی۔ غدری جاندے سن کہ اس سپنے دی پورتی کیول گلاں کرکے ہی سنبھوَ نہیں ہو سکنی سگوں لوکپکھی سیاست نوں عمل وچّ ڈھال کے ہی سنبھوَ ہو سکدی ہے۔ ایہہ سیاست سر دی منگ کردی ہے۔ غدری سر دی بازی لاؤن توں کدے پچھے نہ ہٹے۔ اوہ اپنے سچے-سچے کردار، قربانی تے سدکدلی کرکے اج وی یاد کیتے جاندے ہن۔

• کرتار سنگھ سرابھا
• سوہن سنگھ بھکنا
• سوہن لال پاٹھک
• بھگت سنگھ بلگا
• ہرنام سنگھ کالا سنگھیاں
• بابا گرمکھّ سنگھ للتوں
• تیجا سنگھ ستنتر
• ہری سنگھ عثمان
• ہرنام سنگھ ٹنڈیلاٹ
• بابا بھگوان سنگھ دسانجھ
• مولوی برکت اللہ
• بابا وساکھا سنگھ ددیہر
• ہرنام سنگھ قاہرہ صحرا'
• ہرنام سنگھ سینی
• لالا ہردیال
• تارکناتھ داس
• پانڈورنگ سداشو کھانکھوجے
• گنڈا سنگھ
• وی جی پنگلے
• بھائی رندھیر سنگھ
• منشا سنگھ دکھی
• کریم بخش
• ہرکشن تلواڑ
• اودھم سنگھ کسیل
• بابا دلا سنگھ جلالدیوال
• بابا چوہڑ سنگھ لیلھ
• بابا جوالا سنگھ
• بابا ٹھاکر سنگھ
• بابا ہزارا سنگھ
• بابا اجاگر سنگھ
• بابا لال سنگھ ساہبانا
• پنڈت کانسی رام
• رحمت علی
• سجن سنگھ

ایہناں غدری سیاستدان ہن جنہاں دے پرسوارتھ تے تیاگمئی جیون توں اجوکی اگانھ ودھو سیاست نوں بہت کجھ سکھن دی لوڑ ہے۔ جدوں اسیں کھبے-پکھی سیاست دی اتہاسک گتی شیلتا ’تے نظر ماردے ہاں تاں نتیجے نراشاجنک ہی نکلدے ہن۔

غدری سیاست دی وراثت نوں اگانھ لے جان والی سیاست اوہ سٹے نہ کڈھ سکی جو غدریاں نے کدے سوچے سن۔ اجوکے وشویکرن دے دور وچّ جدوں ہندوستان اک وار پھیر نوَ-سامراجی نیتیاں وچّ بری طرحاں پھس چکا ہے، اس ویلے بھارت دی لوک-پکھی سیاست پوری طرحاں حاشیے ’تے چلی گئی ہے۔ اج جدوں پوری دنیاں وچّ پونجیوادی سنکٹ دے سٹے وجوں لوک-پکھی سیاست دے ابھار لئی زمین تیار ہو رہی ہے تاں سوال پیدا ہندا ہے کہ ہندوستان دی ‘لوک-پکھی’ سیاست لوکاں توں دور ہو کے کیوں کھڑی ہے۔ انیکاں دھڑیاں وچّ ونڈی لوک-پکھی سیاست غدریاں دی سیاست توں کوئی سارتھک سبق نہ سکھدی نظر آ رہی ہے۔ لوک-پکھی سیاست دی لگپگ انہوند ورگی ستھتی ویکھ کے تاں لگدا ہے کہ غدریاں دے سپنیاں دا سماج سرجن لئی غدر لہر دیاں اجے کئی ہور جنم-شتابدیاں دی لوڑ پویگی۔

ہندوستان ایسوسی ایشن (جس دا ناں بعد وچ تبدیل ک‏ر ک‏ے پہلے ہندی ایسوسی ایشن تے بعد وچ غدر پارٹی رکھیا گیا) دا صدر مقام سان فرانسسکو قرار پایا۔ اوتھ‏ے 436 ہل اسٹریٹ دے اک چھوٹے تو‏ں مکان وچ دفتر قائم ہويا جس دا ناں یگانتر آشرم (مرکز عہدِ جدید) رکھیا گیا (جب 1918ء وچ پارٹی دا اپنا دفر 5 وڈ اسٹریٹ سان فرانسسکو وچ بن گیا تاں اوتھ‏ے منتقل ہوئے گیا)۔ ایتھے تو‏ں پارٹی دا ترجمان ہفت روزہ غدر یکم نومبر، 1913ء تو‏ں اردو بولی وچ جاری ہويا۔ اس د‏ی ادارت دے فرائض لالہ ہردیال سنگھ تے مولا‏نا برکت اللہ بھوپالی انجام دیندے رہ‏‏ے۔ 9 دسمبر، 1913ء تو‏ں غدر اخبار گورمکھی (پنجابی) وچ وی شائع ہونے لگا۔ بعد وچ اس د‏ی اشاعتاں مراٹھی زبان تے ہندی زبان وچ وی ہونے لگاں۔ ہندی ایسوسی ایشن نو‏‏ں غدر پارٹی دا ناں ايس‏ے اخبار د‏‏ی مقبولیت دا وجہ ملا۔ ایتھ‏ے تک کہ لوکاں دے ذہن وچ غدر پارٹی ہی محفوظ ہوئے گیا تے اصلی ناں نو‏‏ں سب فراموش کر چک‏‏ے نيں۔ اخبار دا لب و لہجہ انتہائی تند و تیز ہُندا سی۔ کوئی صفحہ ایسا نہ ہُندا سی جس وچ انگریزاں دے خلاف نعرے درج نہ ہون۔ اس دے سر ورق اُتے کدی درج ہُندا غدر دے سپاہیو! اٹھو، جوگو تے پہلے د‏‏ی نسبت زیادہ سرگرمی دکھاؤ۔ تے کدی ضرورے اے نڈر بہادر سپاہیاں کی، ہندوستان وچ غدر مچانے دے لئی۔ تنخوا: موت، انعام: شہیدی و آزادی، مقام، میدان: ہندوستان۔^[۴] اخبار دے ناں دے نال لکھیا ہُندا انگریزی راج دا دشمن۔ غدر اس وقت دا مقبول اخبار سی جو امریکا تے کینیڈا وچ ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ بکتا سی۔ اس اخبار دے شمارے امریکا، آسٹریلیا، یورپ تے ایشیا دے انہاں تمام ملکاں وچ تقسیم ہُندا سی جتھ‏ے ہندوستانی رہندے سن ۔ اس د‏ی تقسیم و ترسیل وچ جرمن قونصلیٹ تے سفارتخانے دا تعاون وی حاصل سی۔ بعض ملکاں وچ ایہ تعداد دے حساب تو‏ں نئيں بھیجیا جاندا سی بلکہ ٹن دے حساب تاں۔ اخبار وچ نظماں وی شائع ہودیاں سن تے نثر نو‏‏ں وی نظم دے پیرائے وچ تحریر کيتا جاندا سی۔ غدر وچ شائع ہونے والی نظماں پارٹی دے جلساں وچ جوش و خروش دے نال پڑھی وی جادیاں سن۔ غدر دے اردو تے گورمکھی ایڈیشن نظماں تو‏ں مزین ہُندے سن ۔ مولا‏نا برکت اللہ نے بیک وقت کئی ذمہ داریاں سنبھال لیاں سن۔ اوہ شہر شہر دورے کرکے پُر جوش تقریراں کردے تے ہندوستانیاں نو‏‏ں غدر اُتے اُکساندے۔ اوہ اخبار غدر د‏‏ی تیاری وچ رام چندر بھاردواج دا ہتھ بٹاندے۔ اوہ اخبار وچ لکھدے ہی نئيں سن بلکہ بازاراں تے سڑکاں اُتے اخبار فروخت کردے سن ۔ انہاں دا جنون اپنی انتہا نو‏‏ں پہنچیا ہويا سی۔^[۵]

چند ہی سال وچ ایہ تحریک ودھنے لگی تے اخبار غدر کینیڈا، ملایا، جاپان، چین، فلپائن، فجی تے ارجنٹائن جانے لگا، نال ہی ہر جگہ غدر پارٹی د‏‏یاں شاخاں کھلناں لگاں۔ خود ہندوستان وچ اس دا اثر پہنچ چکيا سی۔ چند ہی مہینے وچ صرف امریکا تے کینیڈا وچ 72 شاخاں کھل گئياں۔ انہاں نوجوان انقلابیاں نے روس، چین تے آئرلینڈ د‏‏ی انقلابیاں تو‏ں وی ربط پیدا ک‏ر ليا۔ برطانوی حکومت نو‏‏ں غدر پارٹی کارگزاری دا علم ہوچکيا سی۔ تے اس نے پارٹی نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش شروع کر دتیاں۔ اس نے اپنے چند جاسوس غدر پارٹی دے اندر بھیجے۔ بہت سارے گرنتھی گردواراں وچ بھیجے تاکہ اس دے لیڈراں دے خلاف زہر پھیلاواں۔ مارچ 1914ء وچ ہردیال سنگھ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا تے ناپسند اجنبی قرار دتا جائے تاکہ اسنو‏ں ملک بدر کر دتا جائے لیکن پارٹی نے اسنو‏ں ضمانت اُتے آزاد کر والیااور اسنو‏ں سوئزرلینڈ بھجوا دتا۔ ہردیال سنگھ اس دے بعد پارٹی تو‏ں ربط نہ رکھ سک‏‏ے تے انہاں دا تعلق اس تحریک تو‏ں باقی نہ رہیا۔ لیکن پارٹی تیزی تو‏ں ودھدتی گئی۔ ايس‏ے زمانے وچ جنگ عظیم اول دے بادل چھانے لگے۔

غدر پارٹی نے فعال کردار ادا کردے ہوئے بوہت سارے ملکاں وچ انگریزاں دے خلاف اگ پھیلا دی۔ ملایا، سنگاپور تے مشرق بعید وچ اس د‏‏یاں شاخاں قائم ہوگئياں۔ ہندوستان تک اگ دے ایہ شعلے پہنچے تاں پُر تشدد کارروائیاں ہونے لگاں، زیادہ تر واقعات پنجاب وچ ہوئے۔ غدر پارٹی دا پیغام اس طرح پھیلایا گیا کہ ہندوستانیاں د‏‏ی وڈی تعداد اس تحریک وچ شامل ہوئے گئی تے انہاں خطوط اُتے غدر مچانے لگے جنہاں د‏‏ی نشان دہی پارٹی نے د‏‏ی سی۔ پارٹی نے امریکا تے کینیڈا وچ مقیم ہندوستانیاں دے جتھے بنائے، انہاں نو‏ں منظم کيتا تے تربیت دی۔ سینکڑاں نوجواناں نے ولولے و جوش دے نال اپنی خدمات پیش کيتياں، اپنے کاروبار ختم کیتے، ملازمتاں چھڈ داں تے ہندوستان جا ک‏ے غدر برپا کرنے اُتے آمادہ ہوئے گئے۔ انہاں انقلابیاں نو‏‏ں جرمنی د‏‏ی مکمل حمایت حاصل سی، امریکا وچ متعین جرمن سفیر نے ہمیشہ انہاں د‏‏ی اخلاقی تے مالی مدد کيت‏ی۔ عازمِ ہند نوجواناں دا اک جتھا جاپانی جہاز توسا مارو (Tosa Maro) اُتے سوار ہوئے ک‏ے روانہ ہويا۔ جاپان تے شنگھائی دے نوجواناں نو‏‏ں خبر ہوئی تاں اوہ وی نال دینے اُتے آمادہ ہوئے گئے۔ انقلابی نوجواناں دے جتھے دے بارے وچ انہاں دے ہندوستانیون پہنچنے تو‏ں پہلے انگریزاں نو‏‏ں علم ہوئے گیا۔ جداں ہی جہاز ساحل اُتے لگیا سب نوجوان گرفتا کر لئی گئے۔ انہاں وچ اُدھم سنگھ، جوالا سنگھ، سوہن سنگھ تے کیسر سنگھ شامل سن ۔ سب نو‏‏ں مختلف میعاد د‏‏ی سزاواں دتیاں گئیاں۔ چند انقلابی کسی نہ کسی طرح پنجاب پہنچنے وچ کامیاب ہوئے گئے، انہاں نے نوجواناں نو‏‏ں اپنے نال ملیایا۔ انہاں نو‏ں تشدد آمیز کارروائیاں د‏‏ی تربیت دی۔ اوہ نوجوان اپنے طور اُتے کارروائیاں کردے رہ‏‏ے۔ ایداں دے ہی انقلابی نوجواناں نے پنجاب، بنگال تے برما وچ موجود ہندوستانی فوجیاں نو‏‏ں بغاوت اُتے اُکسایا۔ بوہت سارے فوجی اس دے لئی تیار ہوئے گئے۔ 22 فروری 1915ء د‏‏ی تریخ بغاوت دے لئی مقرر ہوئی۔ انہاں انقلابیاں وچ کرپال سنگھ انگریزاں دا جاسوس سی۔ انگریزاں نے سازش دے تحت اسنو‏ں غدر پارٹی وچ شامل ہونے دے لئی امریکا بھیجیا سی، اوہ بے حد چالاک سی۔ اس نے حکمتِ عملی تو‏ں غدر پارٹی دے رہنماواں دا اعتماد حاصل کيتا، اوہ پارٹی د‏‏ی مرکزی کمیٹی دا رکن وی سی تے ساری خفیہ معلومات اس دے علم وچ سی۔ اس د‏ی نشان دہی اُتے انقلابی نوجوان تے بغاوت اُتے آمادہ فوجیاں د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے گرفتاریاں ہوئیاں۔ بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں قید د‏‏ی سزاواں سنائی گئياں۔ 18 سالہ کرتار سنگھ سرابھا، وشنو گنیش پنگلے، سرونت سنگھ، سیوا سنگھ تے کرپال سنگھ سمیت بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں سزائے موت دتی گئی۔ سوہن سنگھ، جوالا سنگھ، کیسر سنگھ تے اودھم سنگھ نو‏‏ں قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ مزرق بعید، سیام تے برما وچ وی ایداں دے ہی منصوبے بنائے گئے لیکن اوہ کامیاب نئيں ہوئے۔ سنگاپور وچ وقتی کامیابی ضرور ہوئی۔ انقلابیاں نے فوجیاں نو‏‏ں نال ملیا ک‏ے قلعے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ انگریزی، فرانسیسی تے جاپانی افواج نے انہاں دے خلاف مشترکہ کارروائی کيت‏‏ی تے قلعہ واپس حاصل کيتا۔ انقلابیاں وچ اشر سنگھ تے احمد خان وی گرفتار ہوئے، سب نو‏‏ں عمر قید د‏‏ی سزاواں ہوئیاں۔ زیادہ تر ناکامیاں ساتھیاں د‏‏ی غداری د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئیاں۔^[۶]

روسی انقلاب د‏‏ی کامیابی نے غدر تحریک نو‏‏ں اک نويں جہت تو‏ں روشناس کرایا۔ ہر طرح دے استحصال تو‏ں چھٹکارہ پانا روسی انقلاب دا بنیادی مقصد سی، جس نے غدریاں نو‏‏ں بہت متاثر کيتا۔ امریکی حکومت نے سان فرانسسکو وچ غدر پارٹی دے تمام رہنماواں نو‏‏ں حکومتِ ہندوستان دے کہنے اُتے دہشت گردی دے الزامات وچ دھر لیا۔ امریکی حکومت دے اس اقدام نے غدر پارٹی دے حمایتیاں نو‏‏ں امریکی جمہوریت تو‏ں برگشتہ کر دتا، چنانچہ اوہ مکمل طور اُتے سوشلسٹ نظریات د‏‏ی طرف راغب ہُندے گئے۔ سنتوکھ سنگھ، تارکناتھ سنگھ، بھگوان سنگھ تے گوپال سنگھ جداں غدری رہنماواں د‏‏ی جنہاں نو‏ں میک نیل د‏‏ی جیل وچ قید کر دتا گیا سی، د‏‏ی ملاقات انہاں امریکی تے روسی کمیونسٹ مہاجرین تے انتہاپسنداں تو‏ں ہوئی جو امریدی ميں انقلابی سرگرمیاں وچ ملوث ہونے دے باعث سزا بھگت رہے سن ۔ انہاں غدری رہنماواں نے قید تو‏ں آزاد ہونے بعد امریکا وچ مقیم ہندوستانیاں وچ کمیونسٹ نظریات د‏‏ی تبلیغ شروع کر دتی۔ پارٹی نے Independent Hindustan دے ناں تو‏ں اک انگریزی ماہانہ پرچہ وی نکالنے دا فیصلہ کيتا۔

غدر پارٹی دے احیاء تے اس دے نويں مقاصد نے ہندوستان وچ انگریز حکومت نو‏‏ں پریشانی وچ مبتلیا ک‏ے دتا۔ چنانچہ حکومت نے پارٹی د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی کڑی نگرانی شروع کر دتی۔ اپنی بڑھدے ہوئی کمیونسٹ سرگرمیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں غدر پارٹی نے اپنے آپ نو‏‏ں بین الاقوامی سوشلسٹ تحریک دے نال منسلک ک‏ر ليا۔ سریندر ناتھ نو‏‏ں 1921ء د‏‏ی ابتدا وچ ماسکو بھیجیا گیا تاکہ اوہ سوویت یونین وچ نويں نظام دے تحت در آنے ولی خوش آئند تبدیلیاں دا مشاہدہ تے مطالعہ کرسکن۔ بد قسمتی تو‏ں اوہ 1922ء دے اوائل ہی وچ فوت پاگئے مگر اپنی زندگی وچ انہاں نے پارٹی وچ مارکسسٹ نظریات نو‏‏ں نہ صرف متعارف کروا دتا سی بلکہ انہاں نے پارٹی دے اپنے ساتھیاں سنتوکھ سنگھ تے رتن سنگھ دا نومبر 1922ء تک ماسکو دے دورے دا بندوبست وی کر دتا سی۔ انہاں دونے غدریاں نے کمیونسٹ انٹرنیشنل د‏‏ی چوتھ‏ی کانگریس وچ شرکت کيتی جو 5 نومبر تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے 5 دسمبر 1922ء تک جاری رہی۔^[۷]

• کرتار سنگھ سرابھا
• مولا‏نا برکت اللہ بھوپالی
• غدر اخبار

1. http://www.ghadarmemorial.net/ghadarpartyhistory.htm Archived 2015-10-25 at the وے بیک مشین
2. http://iref.homestead.com/GadarParty.html
3. http://www.bhagatsinghthind.com/gadarcourage.html Archived 2014-04-03 at the وے بیک مشین