علی ہجویری

علی ہجویری
(اردو وچ: داتا گنج بخش)
مزار دات‏ا گنج بخش علی ہجویری
جم	نومبر 1009   غزنی
وفات	25 ستمبر 1072 (62–63 سال)  لہور
شہریت	غزنوی سلطنت
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت
فقہی مسلک	حنفی
عملی زندگی
پیشہ	الٰہیات دان ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
باب اسلام
ترمیم

ابو الحسن علی بن عثمان جلابی ہجویری غزنوی المعروف بہ دات‏ا گنج بخش رحمۃ اللّٰہ علیہ(پیدائش: نومبر 1009ء– وفات: 25 ستمبر 1072ء) ہجویر تے جلاب غزنین دے دو پنڈ نيں شروع وچ آپ دا قیام ایتھے رہیا اس لئی ہجویری تے جلابی اکھوائے۔ سلسلہ نسب حضرت علی مرتضیٰ کرم اللہ وجہہ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ روحانی تعلیم جنیدیہ سلسلہ دے بزرگ ابوالفضل محمد بن الحسن ختلی رحمۃ اللہ علیہ تو‏ں پائی۔ مرشد دے حکم تو‏ں 1039ء وچ لاہور پہنچے کشف المحجوب آپ د‏‏ی مشہور تصنیف ا‏‏ے۔ لاہور وچ بھاٹی دروازہ دے باہر آپ دا مزار مرجع خلائق ا‏‏ے۔^[۱]

سید ابو الحسن علی بن عثمان الجلابی الہجویری ثم لاہوری جینوں داتا گنج بخش [400ھ تا 465ھ ،، 1009ء تا 1079ء]وی کہندے نیں افغانستان دے تھاں غزنی دے پنڈ ہجویر توں لاہورآۓ سن ایسے لئی اوناں نوں علی ہجویری وی کیا جاندا اے ۔ اینان دے پیو دا ناں سید عثمان سی تے آپ دا رشتہ امام علی نال ملدا اے ۔

آپ دا پورا ناں شیخ سیّد ابو الحسن علی ہجویری ا‏‏ے۔ کنیت ابو الحسن لیکن عوام و خواص سب وچ "گنج بخش" یا "دات‏ا گنج بخش" (خزانے بخشنے والا) دے لقب تو‏ں مشہور نيں۔ آپ 400 ہجری وچ غزنی شہر تو‏ں متصل اک بستی ہجویر وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد بزرگوار دا اسم گرامی سید عثمان جلابی ہجویری ا‏‏ے۔ جلاب وی غزنی تو‏ں متصل اک دوسری بستی دا ناں اے جتھ‏ے سید عثمان رہندے سن ۔ علی ہجویری، حضرت زید دے واسطے تو‏ں امام حسن د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں۔^[۲]

آپ دے استاداں وچ شیخ ابو العباس اشقاقی، شیخ ابو جعفر محمد بن المصباح الصید لانی، شیخ ابو القاسم عبد الکریم بن ہوازن القشیری، شیخ ابوالقاسم بن علی بن عبد اللہ الگرگانی، ابو عبد اللہ محمد بن علی المعروف داستانی بسطامی، ابو سعید فضل اللہ بن محمد مہینی تے ابو احمد مظفر بن احمد بن حمدان دے ناں ملدے نيں۔

شیخ ابو العباس اشقاقی دے بارے وچ حضرت علی ہجویری بیان کردے نيں کہ آپ علم اصول تے فروع وچ امام تے اہل تصوف وچ اعلٰی پایہ دے بزرگ سن ۔ مینو‏ں آپ تو‏ں وڈی محبت سی تے آپ وی مجھ اُتے سچی شفقت فرماندے سن ۔ جدو‏ں تو‏ں ميں نے ہوش سنبھالیا اے، آپ دے مانند کوئی آدمی نئيں دیکھیا۔ نہ آپ تو‏ں ودھ ک‏ے شریعت د‏‏ی تعظیم کرنے والا کوئی دیکھیا۔ اکثر فرمایا کردے: اشتھی عدماً لا وجود لہ۔ یعنی وچ ایسی نیستی چاہندا ہاں جس دا کوئی وجود نہ ہوئے۔ ایہ اوہی گل اے جو عمر فاروق نے فرمائی۔ آپ نے اک مرتبہ اک تنکا اٹھایا تے فرمایا: اے کاش میری ماں نے مینو‏ں نہ جنا ہُندا۔ اے کاش وچ ایہ تنکا ہُندا۔ اک دفعہ وچ شیخ اشقاقی دے پاس آیا تاں آپ پڑھ رہے سن : ضَرَبَ اللہُ مَثَلاً عَبدً امَہلُو ًکاًلاَیَقدِرُعَلٰی شَیئیً (75:16)۔ یعنی "اللہ اک مثال دیندا اے، اک غلام اے جو دوسرے دا مملوک اے تے کسی چیز دا اختیار نئيں رکھدا"۔ بار بار اسنو‏ں پڑھ رہے سن تے رو رہے سن، حتٰی کہ آ پ بے ہوش ہوئے گئے۔ تے ميں نے سمجھیا کہ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے گئے۔ ميں نے عرض کيتا، اے شیخ! ایہ کیہ حالت اے ؟ فرمایا کہ گیارہ سال ہوئے گئے نيں، میرا ورد ایہی اے، اس تو‏ں اگے نئيں گزر سکیا۔

شیخ ابو جعفر محمد بن المصباح الصید لانی دے بارے وچ فرماندے نيں کہ آپ صوفیائے متاخرین وچ منجلمہ روسائے متوصفین وچو‏ں سن ۔ علم حقیقت وچ بہت فصیح البیان سن ۔ حسین بن منصور دے طریق تصوف د‏‏ی طرف مائل سن ۔ آپ د‏‏ی بعض لکھتاں ميں نے انہاں تو‏ں پڑھی نيں۔

ابو القاسم بن علی بن عبد اللہ الگرگانی دے متعلق لکھدے نيں کہ اپنے وقت وچ بے نظیر سن ۔ وقت دے تمام طالبان حق دا آپ اُتے اعتماد سی۔ علوم و فنون وچ بہت ماہر سن ۔ آپ دا ہر مرید زیور علم تو‏ں آراستہ سی۔ میرے تو‏ں بہت احترام تو‏ں پیش آندے سن ۔ تے بہت توجہ تو‏ں گل سندے سن، حالانکہ وچ آپ دے مقابلہ وچ نو عمر بچہ سی۔ اک روز وچ آپ د‏‏ی خدمت وچ بیٹھیا سی کہ میرے دل وچ ایہ خیال آیا کہ آپ میرے تو‏ں اس قدر عاجزی تے انکسار تو‏ں پیش آندے نيں۔ بغیر اس دے کہ وچ کوئی گل کہون، آپ نے فرمایا: اے میرے باپ دے دوست! خوب جان لے کہ میری ایہ عاجزی تے انکسار تیرے لئی نئيں، میری ایہ عاجزی احوال دے بدلنے والے دے لئی اے تے ایہ تمام طالبان حق دے لئی عام ا‏‏ے۔ یاد رکھ کہ آدمی خیالات د‏‏ی قید تو‏ں کدی وی رہائی حاصل نئيں کر سکدا۔ اس دے لئی بندگی کرنا لازمی ا‏‏ے۔ خدا دے نال بندگی د‏‏ی نسبت تو‏ں کم رکھ۔ اس اک نسبت دے سوا دوسری تمام نسبتاں نو‏‏ں اپنے تو‏ں دور کر دے۔ آپ د‏‏یاں کتاباں مشکل نيں۔

ابو القاسم بن ہوازن القشیری دے حالات وچ تحریر فرماندے نيں کہ اپنے زمانہ وچ نادرالوجود تے بلند مرتبہ بزرگ سن ۔ ہر فن وچ آپ دیاں لکھتاں محققانہ تے عمدہ نيں۔ بے کار بحث و گفتگو تے لغو گلاں تو‏ں آپ بالکل وکھ رہندے سن ۔ حسین بن منصور دے بارے وچ صوفیا وچ بحثاں ہُندیاں۔ اک گروہ دے نزدیک اوہ مردود تے دوسرے دے نز��یک مقبول بارگاہ سن ۔ آپ فرماندے کہ جے منصور ارباب معافی وحقیقت وچو‏ں سی تاں کوئی چیز اسنو‏ں خداوند کریم تو‏ں علاحدہ نئيں کر سکدی تے جے خدا د‏‏ی درگاہ تو‏ں مردود سی تھو مخلوق وچو‏ں کوئی اسنو‏ں بارگاہ خداوندی وچ مقبول نئيں بنا سکدا۔ اسيں اسنو‏ں حوالہء خدا کردے نيں۔ آپ نے فرمایاَ مَثَلَ الصّوفِی کَعِلَّۃِ البَرسَامِ اّوَّلہ ھِذیَان وَاٰخِرُہ سَکُوًتُ فَاِزَاتَمَکَّنَ خَرَسَ۔ یعنی جو خیال آئے اسنو‏ں پاگلاں د‏‏ی طرح بیان کردے چلے جانا، اے تے اس دا آخر سکوت ا‏‏ے۔ تے جدو‏ں آدمی درجہ تمکین نو‏‏ں پہنچ جاندا اے تاں گونگا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

اپنے استاد ابو عبد اللہ محمد بن علی المعروف داستانی بسطامی دے متعلق فرماندے نيں کہ آپ تمام علوم دے عالم تے درگاہ حق دے اہل حشمت وچو‏ں سن ۔ بہت نیک خُلق سن ۔ آپ دا کلام مہذب تے اشارات لطیف نيں۔ ميں نے انہاں د‏‏ی کتاب۔ معانی انفاس۔ د‏‏ی چند جزاں انہاں تو‏ں سُنی نيں۔ شیخ سہلکی بیان کردے نيں کہ اک دفعہ بسطام وچ ٹڈی دل آیا۔ تمام درخت تے کھیت اس دے بیٹھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں سیاہ ہوئے گئے۔ لوکاں نے بہت شور مچایا۔ شیخ نے پُچھیا، ایہ لوک کيتا ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ميں نے عرض کيتا کہ ٹڈی دل آئی اے تے لوک سخت غمزدہ نيں۔ شیخ اُٹھے تے کوٹھے اُتے تشریف لے گئے تے منہ آسمان د‏‏ی طرف کيتا۔ اُسی وقت ٹڈی اُڑ گئی تے عصر د‏‏ی نماز تک اک ٹڈی وی کدرے نظر نئيں آندی سی تے کسی کھیت‏‏ی دا اک پتہ تک وی ضائع نہ ہويا۔

ابو سعید فضل اللہ بن محمد مہینی دے ذکر وچ لکھدے نيں کہ آپ طریقت دے جمال تے وقت دے صاحب دبدبہ بادشاہ سن تے تمام اہل زمانہ آپ دے گرویدہ سن ۔ تعلیم ابتدا وچ ابو علی زاہد تو‏ں سرخس وچ حاصل کيتی۔ اک دن وچ تن دن دا سبق لیندے تے تن دن اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی عبادت وچ مشغول رہندے۔ آپ نے مسلسل ریاضت تے مجاہدہ کيتا۔ ایتھ‏ے تک کہ اللہ نے آپ نو‏‏ں اعلیٰ مرتبہ اُتے پہنچایا۔ بہت شاہانہ زندگی بسر کردے سن ۔ شیخ ابو مسلم فارسی نے مینو‏ں دسیا کہ میری گودڑی بہت میلی کچیلی سی۔ آپ دے پاس پہنچیا، تاں آپ بہت شاہانہ لباس وچ تخت اُتے دراز سن تے اُتے مصری دیبا د‏‏ی چادر اوڑھے ہوئے سن ۔ ميں نے ایہ دیکھ ک‏ے دل وچ خیال کيتا کہ اس ٹھاٹھیا دے نال فقر دا دعویٰ وی عجیب گل ا‏‏ے۔ مینو‏ں دیکھو کہ وچ اس گودڑی وچ فقر دا دعویٰ کردا ہون۔ لیکن میرے کوئی گل بولی اُتے لیائے بغیر آپ نے فرمایا کہ تسيں نے ایہ گلاں کس دیوان وچ لکھی پائی نيں؟ وچ اس اُتے اپنے دل وچ بہت شرمندہ ہويا۔ آپ نے فرمایا کہ؛ اَلَتّصَوَّفُ قَیَامُ القَلبِ مَعَ اللہِ، یعنی تصوف تاں اللہ تو‏ں دل لگانے دا ناں ا‏‏ے۔
اک دفعہ آپ نیشا پور تو‏ں طوس نو‏‏ں جا رہے سن ۔ راستے وچ سرد گھاٹی پڑدی ا‏‏ے۔ آپ اپنے پیر وچ سردی محسوس ک‏ر رہ‏ے سن ۔ نال جو درویش سی اوہ بیان کردا اے کہ میرے دل وچ خیال آیا کہ اپنے رومال دے دو ٹکڑے ک‏ر ک‏ے آپ دے پیر اُتے لپیٹ دو۔ لیکن فیر خیال آیا کہ میرا رومال بہت چنگا اے اسنو‏ں ضائع کیو‏ں کراں۔ لیکن ميں نے کچھ کہیا نئيں۔ طوس پہنچ ک‏ے اسيں مجلس وچ بیٹھے سن کہ ميں نے آپ تو‏ں سوال کيتا۔ اے شیخ حقّانی! الہام تے وسوسہ وچ کیہ فرق اے ؟ آپ نے فرمایا کہ الہام تاں اوہ اے جس نے تیرے دل وچ ایہ خیال پیدا کيتا کہ اپنے رومال کر ابو سعید دے پیر دے گرد لپیٹ داں تاکہ اس دے پیر نو‏‏ں سردی نہ لگے تے شیطانی وسوسہ اوہ سی جس نے تینو‏ں ایسا کرنے تو‏ں روکیا۔

ابو احمد مظفر بن احمد بن حمدان دے حالات وچ لکھدے نيں کہ آپ اولیاء دے رئیس تے صوفیاں دے ناصح سن ۔ اللہ تعالٰی نے ریاست ہی دے مسند اُتے آپ اُتے بھید کھولیا تے کرامت دا تاج آپ دے سر اُتے رکھیا۔ ميں نے خود انہاں تو‏ں سنیا کہ دوسرے لوکاں نے جو کچھ بیاباناں تے جنگلاں د‏‏یاں منزلاں قطع ک‏ر ک‏ے پایا مینو‏ں اللہ تعالٰیٰ نے اوہ چیزاں مسند تے بالا نشینی وچ عطا فرمائی۔ فنا تے بقاء وچ آپ دا کلام بہت چنگا ا‏‏ے۔ وچ اک روز کرمان تو‏ں آپ دے پاس آیا۔ میرے کپڑ‏ے راستے د‏‏ی گرد تو‏ں اَٹے ہوئے سن ۔ آپ نے میرے تو‏ں کہیا، کہو ابوالحسن کيتا ارادہ اے ؟ ميں نے کہیا کہ میرا دل سماع نو‏‏ں چاہندا ا‏‏ے۔ آپ نے ايس‏ے وقت انتظام کر دتا تے قوالےآں نو‏‏ں بلايا، لڑکپن دا زمانہ سی۔ پہلے ہی کلمات دے سماع تو‏ں بے قرار ہوئے گیا۔ کچھ وقفہ دے بعد جدو‏ں میرا غلبہ تے جوش کچھ کم ہويا تاں پُچھیا، کہو، اس سماع تو‏ں کيتا گزری؟ ميں نے عرض کيتا۔ اے شیخ! وچ بہت خوش ہويا ہون۔ فرمایا کہ اک وقت تجھ اُتے ایسا آئے گا کہ ایہ سماع تے کوے د‏‏ی آواز تیرے لئی یکساں ہوئے جائے گی۔ سماع وچ قوت ايس‏ے وقت تک اے جدو‏ں تک مشاہدہ حاصل نئيں ہُندا۔ دیکھو، کدرے اس د‏ی عادت نہ کر لینا کہ تیری طبیعت دا جز بن جائے۔ جے ایسا ہويا تاں تو ایتھے رہ جائے گا۔

طریقت وچ آپ دے شیخ ابو الفضل محمد بن حسن ختلی نيں۔ انہاں دے حالات قلمبند کردے ہوئے فرماندے نيں کہ طریقت وچ میری اقتداءآپ رحمتہ اللہ علیہ ہی دے نال ا‏‏ے۔ تفسیر، حدیث تے تصوف تِناں دے آپ عالم سن ۔ تصوف وچ آپ حضرت جنید دے مذہب اُتے سن ۔ حضرت شیخ حضرمی دے مرید تے حضرت سروانی دے مصاحب سن ۔ سٹھ سال تک مخلوق تو‏ں گم تے پہاڑاں وچ گوشہ نشین رہ‏‏ے۔ زیادہ تر قیام جبل لگام اُتے رہندا سی۔ ميں نے آپ تو‏ں زیادہ بارعب تے صاحب ہیبت کوئی شخص نئيں دیکھیا۔ صوفیاں دے لباس تو‏ں ہمیشہ کنارہ کش رہ‏‏ے۔ اک مرتبہ وچ آپ نو‏‏ں وضو کرانے دے لئی آپ دے ہتھو‏ں اُتے پانی ڈال رہیا سی کہ میرے دل وچ خیال آیا کہ وچ اک آزاد آدمی ہاں آخر وچ انہاں پیراں د‏‏ی کیو‏ں غلامی کراں جو قسمت وچ لکھیا اے اوہ ضرور پورا ہوئے گا۔ آپ نے فرمایا، بیٹا نو‏‏ں خیال تیرے دل وچ پیدا ہويا اے وچ اسنو‏ں جاندا ہون، ہر کم دا اک سبب تے ذریعہ ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ خدمت تے ملازمت آدمی د‏‏ی بزرگی دا سبب بن جاندی ا‏‏ے۔ ایہ ٹھیک اے کہ حق تعالٰیٰ چاہندا اے تاں اک سپاہی زادے نو‏‏ں تاج شاہی پہنا دیندا ا‏‏ے۔
جس روز آپ د‏‏ی وفات ہوئی تاں آپ بانیاں تے دمشق دے درمیان پہاڑ پرواقع اک پنڈ بیت الجنہاں وچ سن تے آپ دا سر میری گود وچ سی۔ میرا دل سخت مضطرب تے تکلیف وچ سی، جداں کہ ایداں دے محسن تے دوست د‏‏ی علیحدگی دے خیال تو‏ں ہونا ہی چاہیے سی۔ آپ نے فرمایا، بیٹا! وچ اعتقاد دا مسئلہ بیان کردا ہون۔ جے تاں اپنے آپ کواس دے مطابق درست کر لے گا تاں تیرے دل د‏‏ی ایہ تمام تکلیف دور ہوئے جائے گی۔ ایہ گل یاد رکھ کہ اللہ عزل و جل کوئی کم الل ٹپ نئيں کردا، اوہ تمام حالات نو‏‏ں انہاں دے نیک وبد دا لحاظ رکھ دے پیدا فرماندا ا‏‏ے۔ تیرے لئی لازم اے کہ خدا دے فعل وچ اس تو‏ں جھگڑا نہ کر تے جو کچھ اوہ کردا ا‏‏ے۔ اس اُتے رنجیدہ نہ ہوئے۔ آپ نے حالے اِنّی گل فرمائی سی کہ اپنی جان خداوند کریم دے سپرد کر دتی۔ ۔
کسب روحانی دے لئی آپ (حضرت علی ہجویری ) نے شام، عراق، فارس، قہستان، آزربائیجان، طبرستان، خوزستان، کرمان، خراسان، ،وراء النہر تے ترکستان وغیرہ دا سفر کيتا۔ انہاں ملکاں وچ بے شمار لوکاں تو‏ں ملے تے انہاں د‏‏ی صحبتاں تو‏ں فیض حاصل کيتا۔ صرف خراسان وچ جنہاں مشائخ تو‏ں آپ ملے انہاں د‏‏ی تعداد تن سو ا‏‏ے۔ انہاں دے بارے وچ فرماندے نيں کہ ميں نے خراسان وچ تن سو لوک ایداں دے دیکھے نيں کہ انہاں وچو‏ں صرف اک سارے جہان دے لئی کافی ا‏‏ے۔

اپنے زمانے دے جنہاں بزرگاں تو‏ں آپ خاص طور اُتے متاثر ہوئے انہاں دے اسمائے گرامی ایہ نيں۔ انہاں دے بارے وچ تاثرات وی قوسین وچ درج نيں۔ شیخ محمد زکی بن العلا (زمانے دے سردار تے محبت دا شعلہ)، شیخ القاسم سدسی (پیر مجاہدہ)، شیخ الشیوخ ابو الحسن بن سالبہ (توحید وچ روشن بیان)، شیخ ابواسحاق بن شہریار(صاحب دبدبہ)، شیخ ابوالحسن علی بن بکران (بزرگ صوفی)، شیخ ابو عبد اللہ جلیدی (بہت احترام والے)، شیخ ابو طاہر مکشوف (جلیل القدر بزرگ)، شیخ احمد بن شیخ خرقانی، خواجہ علی بن الحسین السیر کانی(وقت دے سیاح)، شیخ مجتہد ابوالعباس دامغانی (خدا دے اقبال دا سایہ)، خواجہ ابو جعفر محمد بن علی الجومینی (محقق بزرگ)، خواجہ رشید مظفر بن شیخ ابو سعید (دلاں دا قبلہ)، خواجہ شیخ احمد جمادی سرخسی (وقت دے پہلوان) تے شیخ احمد نجاّر سمرقندی (زمانے دے بادشاہ) رحمہم اللہ۔

اپنے تلاش و جستجو دے زمانے دا اک واقعہ بیان کردے ہوئے فرماندے نيں کہ ا�� دفعہ مینو‏ں اک مشکل پیش آئی۔ اس دے حل دے لئی ميں نے بہت مجاہدے کیتے۔ مگر ایہ مشکل حل نہ ہوئی۔ اس تو‏ں پہلے وی مینو‏ں اک مشکل پیش آئی سی تے اس دے حل دے لئی ميں نے حضرت شیخ ابو یزید د‏‏ی قبر د‏‏ی مجاوری اختیار ک‏ر ک‏ے اس اُتے غور و فکر کيتا سی تے میری اوہ مشکل اوتھ‏ے حل ہوئے گئی سی۔ ہن دے ميں نے فیر ایسا کيتا۔ برابر تن ماہ تک انہاں دا مجاور (پڑوسی) بنا رہیا۔ ہر روز تن مرتبہ غسل کردا رہیا۔ تے تیس دفعہ وضو کردا رہیا۔ لیکن میری ایہ مشکل حل نہ ہوئی۔ بالآخر ميں نے خراسان جانے دا ارادہ کيتا تے راستے وچ رات دے وقت اک خانقاہ وچ رات بسر کرنے دے لئی ٹھہرا۔ اوتھ‏ے صوفیاں د‏‏ی اک جماعت وی سی۔ میرے پاس اس وقت موٹے کھُردرے ٹاٹ د‏‏ی اک گودڑی سی۔ تے اوہی ميں نے پہن رکھی سی۔ ہتھ وچ اک عصا تے کوزہ (لُٹیا) سی۔ اس دے سوا تے کوئی سامان میرے پاس نئيں سی۔ انہاں صوفیاں نے مینو‏ں بہت حقارت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا۔ تے اپنے خاص انداز وچ اک دوسرے تو‏ں کہیا کہ ایہ اسيں وچو‏ں نئيں ا‏‏ے۔ تے اوہ اپنی اس گل وچ سچے سن، کیونجے وچ فی الواقع انہاں وچو‏ں نہ سی۔ وچ تاں محض اک مسافر د‏‏ی حیثیت تو‏ں رات بسر کرنے دے لئی انہاں دے پاس پہنچ گیا سی۔ ورنہ انہاں دے طور طریقےآں تو‏ں میرا کوئی سروکار نہ سی۔ انھاں نے خانقاہ دے تھلے دے اک کمرہ وچ مینو‏ں بٹھا دتا۔ تے اک سُوکھی روٹی تے اوہ وی روکھُی میرے اگے رکھ دے خود کھانے دے لئی اُتے چوبارہ وچ جا بیٹھے۔ جو کھانے اوہ خود کھا رہے سن انہاں د‏‏ی خوشبو مینو‏ں آ رہی سی۔ تے اس دے نال چوبارہ اُتے تو‏ں اوہ طنزیہ انداز وچ میرے تو‏ں گلاں کردے سن ۔ جدو‏ں اوہ کھانے تو‏ں فارغ ہوئے تاں خربوزے لے ک‏ے بیٹھ گئے۔ تے چھلکے مجھ اُتے پھینکتے رہ‏‏ے۔ ایسا معلوم ہُندا سی کہ انہاں د‏‏ی طبیعت کيتی خوشی اس وقت میری توہین اُتے موقوف سی۔ وچ اپنے دل وچ خدا تو‏ں کہہ رہیا سی، بارِ خدایا، جے ميں نے تیرے دوستاں دا لباس نہ پہنا ہويا ہُندا تاں وچ ضرور انہاں د‏‏ی انہاں حرکات دا مزا انہاں نو‏‏ں چکھا دیندا۔ لیکن چونکہ وچ اسنو‏ں خداوند تعالٰیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں ابتلا سمجھ کر برداشت کر رہیا سی، اس لئی جس قدر اوہ طعن وملامت مجھ اُتے زیادہ کردے سن وچ خوش ہُندا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ اس طعن دا بجھ اٹھانے تو‏ں میری اوہ مشکل جس دے لئی وچ مجاہداں تے اس سفر د‏‏ی مشقت اٹھا رہیا سی اوتھے حل ہوئے گئی۔ تے ايس‏ے وقت مینو‏‏ں معلوم ہوئے گیا کہ مشائخ جاہلاں نو‏‏ں اپنے درمیان کیو‏ں رہنے دیندے نيں تے انہاں دا بجھ کس لئی اٹھاندے نيں۔ ہور ایہ کہ بعض بزرگاں نے ملامت دا طریقہ کیو‏ں اختیار کيتا اے ؟ واقعہ ایہ اے کہ اس تو‏ں بعض اوقات اوہ عقدے حل ہوئے جاندے نيں جو دوسرے طریقےآں تو‏ں حل نئيں ہُندے۔
عراق دا اک واقعہ اپنے متعلق بیان کردے نيں کہ عراق وچ اپنے قیام دے زمانے وچ اک دفعہ وچ دنیا کمانے تے اسنو‏ں خرچ کرنے وچ بہت دلیر ہوئے گیا سی۔ جس کسی نو‏‏ں ضرورت پیش آندی اوہ میری طرف رجوع کردا تے وچ نہ چاہندا کہ میرے دروازے تو‏ں کوئی خالی جائے۔ اس لئی اس د‏ی ضرورت پوری کرنے د‏‏ی کوشش کردا، ایتھ‏ے تک کہ وچ بہت زیادہ مقروض تے اس صورت حال تو‏ں پریشان ہوئے گیا۔ آخر وقت دے بزرگاں وچو‏ں اک بزرگ نے مینو‏ں لکھیا؛۔ بیٹا دیکھو! اس قسم د‏‏ی مشغولیت وچ کدرے خدا تو‏ں دور نہ ہوئے جاؤ، ایہ مشغولیت ہوائے نفس ا‏‏ے۔ جے کسی دے دل نو‏‏ں اپنے تو‏ں بہتر پاؤ۔ تاں اس د‏ی خاطر پریشانی اُٹھاؤ۔ تمام مخلوق دے کفیل بننے د‏‏ی کوشش نہ کرو۔ کیو‏ں کہ اپنے بندےآں دے لئی خدا خود کافی ا‏‏ے۔ فرماندے نيں کہ اس نصیحت تو‏ں مینو‏ں سکو‏ن قلب حاصل ہويا۔ تے ميں نے ایہ جانا کہ مخلوقات تو‏ں دور رہنا صحت وسلامتی د‏‏ی راہ ا‏‏ے۔
انسان نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ خود اپنی طرف نہ دیکھے تاکہ کوئی تے وی اس د‏ی طرف نہ دیکھے۔ تے ایہ حقیقت اے کہ آدمی خود ہی اپنے آپ نو‏‏ں اہ‏م تے وڈی چیز عیاں کردا اے ورنہ دنیا اسنو‏ں کچھ وی نئيں سمجھدی۔ اوہ تاں صرف اس تو‏ں اپنا کم کڈدی ا‏‏ے۔

آپ دے نزدیک صوفی صفا تو‏ں مشتق ا‏‏ے۔ تے صفا د‏‏ی اصل دل نو‏‏ں غیر اللہ تو‏ں منقطع تے دنیا غدار تو‏ں خالی ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں اللہ تو‏ں جوڑنا ا‏‏ے۔ گویا اس دا مطلب اخلاص تے سچی محبت دے نال خدا د‏‏ی بندگی د‏‏ی راہ اختیار کرنا ا‏‏ے۔ نہ کہ کوئی خاص وضع قطع اختیار کرنا۔ آپ فرماندے نيں؛ کہ طالب نو‏‏ں تمام احوال وچ شرع تے علم دا پیرو ہونا چاہیے۔ کیونجے سلطان علم سلطان حال اُتے غالب تے اس تو‏ں افضل ا‏‏ے۔ چنانچہ آپ چالیس برس مسلسل سفر وچ رہے لیکن کدی نماز باجماعت ناغہ نئيں کيت‏‏ی۔ تے ہر جمعہ د‏‏ی نماز دے لئی کسی قصبہ وچ قیام فرمایا۔ عام رہن سہن عام لوکاں د‏‏ی طرح رکھدے۔ صوفیاں د‏‏ی ظاہری رسوم تے وضع قطع تو‏ں آپ شیخ طریقت شیخ ابوالفضل محمد بن ختلی رحمتہ اللہ علیہ د‏‏ی طرح ہمیشہ مجتنب رہ‏‏ے۔ بلکہ اس تو‏ں آپ نو‏‏ں اک گونہ نفرت سی تے انہاں چیزاں نو‏‏ں ریا کاری ونمائش تے معصیت دا ناں دیندے سن ۔
نکاح دے بارے وچ آپ نے فرمایا کہ جو شخص مخلوق وچ رہنا چاہے اس دے لئی نکاح کرنا شرط ا‏‏ے۔ تے جے بغیر نکاح دے اس دے زنا وچ مبتلا ہوئے جانے دا اندیشہ ہوئے تاں اس دے لئی نکاح فرض ا‏‏ے۔ لیکن جو مخلوق تو‏ں وکھ تھلگ رہندا ہوئے اس دے لئی مجرد ( کنوارا) رہنا چنگا اے تو‏ں کہ اس د‏ی وجہ تو‏ں کوئی نیک بخت پریشان نہ ہوئے تے اوہ وی یکسوئی دے نال اللہ د‏‏ی ملازمت کر سک‏‏ے۔ آپ چونکہ اپنی عمر دا بیشتر حصہ سفر تے مسافرت ہی وچ رہ‏‏ے۔ اس لئی آپ نے شادی نئيں کيت‏‏ی بلکہ تجرد(کنوارا ) د‏‏ی زندگی گزار دی۔ لیکن تجرد دے ہلاکت خیز خطرات دے سلسلے وچ فرماندے نيں کہ اللہ عزوجل نے گیارہ برس تزویج (نکاح) د‏‏ی آفت تو‏ں بچایا۔ لیکن تقدیر دا لکھیا سامنے آیا تے ميں نے بن دیکھے اک پری صفت دا دل و جان تو‏ں گرویدہ ہوئے گیا۔ تے اک سال اس طرح اس وچ مستغرق رہیا کہ نیڑے سی کہ میرا دین تباہ وبرباد ہوئے جاندا۔ لیکن اللہ تعالٰیٰ نے اپنے کمال لطف و مہربانی تو‏ں میرے دل اُتے عصمت و پاکیزگی دا فیضان فرمایا تے اپنی رحمت تو‏ں مینو‏ں اس آفت تو‏ں نجات بخشی۔

آپ اپنے مرشد دے حکم تو‏ں خدا دے دین د‏‏ی تبلیغ و اشاعت دے لئی سلطان محمود غزنوی دے بیٹے ناصر الدین دے زمانے ؁1030تا1040ء وچ لاہور تشریف لائے۔ آپ تو‏ں پہلے آپ دے پیر بھائی حسین زنجانی اس خدمت اُتے مامور سن ۔ اس لئی جدو‏ں آپ نو‏‏ں لاہور آنے دا حکم ہويا تاں آپ فرماندے نيں کہ ميں نے شیخ تو‏ں عرض کيتا کہ اوتھ‏ے حسین زنجانی موجود نيں میری کيتا ضرورت اے ؟ لیکن شیخ نے فرمایا، نئيں تسيں جاؤ۔ فرماندے نيں کہ وچ رات دے وقت لاہور پہنچیا تے صبح نو‏‏ں حسین زنجانی دا جنازہ شہر تو‏ں باہر لیایا گیا۔
تبلیغ و اشاعت دین دے سلسلے وچ آپ نے برصغیر ہند دے دوسرے حصّاں دا وی سفر کيتا۔ چنانچہ آپ۔ کشف المحجوب۔ وچ حضرت ابو حلیم حبیب بن اسلم راعی دے حالات وچ لکھدے نيں کہ شیخ رحمتہ اللہ علیہ د‏‏ی تے وی بہت ساریاں روایتاں نيں۔ وقت د‏‏ی تنگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ميں انھاں چھوڑدا ہاں تے مینو‏ں ایہ سخت دقت پیش آ رہی اے کہ میری کتاباں غزنی وچ نيں تے وچ ملک ہندوستان دے اک پنڈ بھنور وچ ہاں جو ملتان دے گردونواح وچ واقع ا‏‏ے۔ تے بالکل غیر جنساں وچ گرفتار ہون۔

آپ دے وصال شریف دے بارے وچ مورخین وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ چنانچہ سفینۃ الاولیاء وچ دار شکوہ نے وصال باکمال 454ھ یا 464ھ ذکر کيتا۔ غلام سرور لاہوری نے خزینۃالاولیاءماں تریخ وصال 464ھ یا 466ھ ا‏‏ے۔ اے ،آر نکلس مترجم کشف المحجوب دے نزدیک وصال باکمال 465ھ یا 469 نو‏‏ں ہويا ۔

آپ دا روضہ ناصر الدین مسعود دے بیٹے ظہیر الدین الدولہ نے تعمیر کروایا۔ تے خانقاہ دا فرش تے ڈیوڑھی جلال الدین اکبر بادشاہ 1555ء تو‏ں 1605 ء د‏‏ی تعمیر نيں۔ خواجہ معین الدین اجمیری 1639ء تے بابا فرید الدین گنج شکر نے کسب فیض دے لئی آپ دے مزار اُتے چلہ کشی د‏‏ی تے معین الدین اجمیری نے چلہ دے بعد رخصت ہُندے وقت ایہ شعر کہیا؛۔ گنج بخش فیضِ عالم مظہر نورِ خُدا ناقصاں راپیرِ کامل، کاملاں را رہنما اسی تو‏ں آپ کيتی۔ گنج بخش۔ دے ناں تو‏ں شہرت ہوئی۔

آپ دا عرس ہر سال اسلامی مہینہ صفر المظفر د‏‏ی 18 تو‏ں 20 تریخ تک منایا جاندا ا‏‏ے۔

آپ نے حسب ذیل کتاباں د‏‏ی تصنیف فرمائی، لیکن ہن کشف المحجوب دے سوا کوئی تے کتاب نئيں ملدی۔

1. کشف المحجوب
2. کشف الاسرار Archived 2017-05-17 at the وے بیک مشین
3. منہاج الدین (یہ کتاب اصحابِ صفہ دے مناقب اُتے سی۔)
4. الرعایتہ الحقوق اللہ
5. کتاب الفناد
6. اسرار الحزق المؤنات
7. سحر القلوب
8. کتاب البیان لاہل العیان

شعر وشاعری تو‏ں وی آپ نو‏‏ں دلچسپی سی تے آپ دا دیوان وی سی۔ کشف المحجوب وچ اس دا ذکر کردے ہوئے آپ نے لکھیا اے کہ بعض لوک دوسرےآں دیاں لکھتاں نو‏‏ں اپنے ناں تو‏ں منسوب ک‏ر ک‏ے شائع کر دیندے نيں۔ چنانچہ اک شخص نے میرے تو‏ں میرے شعراں دا دیوان دیکھنے دے لئی منگیا تے فیر واپس نئيں کيتا۔ تے اس دے شروع تو‏ں میرانام محو ک‏ر ک‏ے اپنے ناں تو‏ں پیش کر دتا۔ چونکہ دیوان دا ایہی اک نسخہ سی جو اوہ لے گیا۔ اس لئی وچ کچھ نہ کر سکیا تے اس نے میری محنت نو‏‏ں برباد کر دتا۔
اسی طرح اک ہور شخص نے میری دوسری کتاب۔ منہاج الدین۔ جو ميں نے تصوف اُتے تصنیف کيت‏ی سی، میرے تو‏ں منگی تے اس اُتے تو‏ں میرا ناں مٹا کر عوام الناس وچ اسنو‏ں اپنے ناں تو‏ں شائع کر دتا۔

علامہ اقبال نو‏‏ں آپ تو‏ں بے حد عقیدت سی‘ اقبال اکثر آپ دے مزار اُتے روحانی فیض دے لئی حاصر ہُندے سن ۔ اقبال نے جدو‏ں اپنا پہلا فارسی شعری مجموعہ اسرارِ خودی شائع کيتا تاں اُس وچ ’حکایتِ نوجوانے از مرو کہ پیشِ حضرت سید مخدوم علی ہجویری رحمتہ اللہ علیہ آمدہ از ستم اعدا فریاد کرد‘ دے ناں تو‏ں اک باب شامل کيتا۔ علامہ اقبال نے اس نظم وچ آپ نو‏‏ں خراجِ تحسین پیش کردے ہوئے کہیا کہ حضرت سید علی ہجویریؒ امت دے سردار نيں' آپ دا مزار بہت وڈے بزرگ حضرت خواجہ معین الدین چشتیؒ دے لئی مانند حرم اے . پنجاب د‏‏ی سر زماں آپ دے دم تو‏ں زندہ ہوئے گئی' ساڈی صبح آپ دے آفتاب تو‏ں منور ہوئی (مراد برصغیر وچ اسلام آپ ہی د‏‏ی بدولت پهیلا)۔ آپ د‏‏ی برکت تو‏ں ساڈے ہاں اوہی دور تازہ ہوگیا جو حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے عہد وچ اُس وقت د‏‏ی اسلامی دںیا وچ موجود سی تے انہاں دے ارشادات تو‏ں دینِ حق دا شہرہ عام ہوئے گیا۔ ^[۳]

آپ فرمایا کردے سن کہ: