ترک‌ سازی

تُرک‌سازی (Turkification) یا (استنبول ترکی وچ: Türkleşme جس دا مطلب رضاکارانہ ترک کرنا اے یا Türkleştirme دا مطلب اے جبری ترک کرنا) اک ثقافتی یا سیاسی عمل اے جس وچ اک شخص یا مضمون جو ترک فطرت دا نئيں اے اسنو‏ں زبردستی یا ترکی د‏‏ی شناخت دتی جاندی ا‏‏ے۔ اس اصطلاح د‏‏ی تعریف اناطولیہ ، بلقان ، قفقاز یا مشرق وسطیٰ جداں خطےآں وچ ہور نسلاں دے لوکاں دے حوالے نال کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔ ترکیفیکیشن دے اہ‏م نظریہ داناں وچو‏ں اک مسلما‏ن یہودی سی جس دا ناں معز کوهن (مونس تکین‌آلپ) سی جس نے ۱۹۲۸ وچ Türkleştirme دے عنوان تو‏ں اک مضمون وچ جبری ترک کرنے دے عمل نو‏‏ں شائع کيتا۔ ^[۱]

قدیم زمانے تو‏ں، اناطولیہ مختلف قسم دے لوکاں دا گھر رہیا اے، جنہاں وچ آشوری ، ہٹی ، لیوی ، حورین ، آرمینی ، یونانی ، سیمیرین ، سیتھیائی ، جارجیائی ، کرد ، کولچین ، کیریئن ، لڈیان ، لائسیئن ، کرد تے کئی دوسرے شام‏ل ہاں ۔ .

بوہت سارے ساحلاں اُتے یونانیاں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوک اپنی بولی کھو بیٹھے تے یونان دے زیر اثر ہیلینز بن گئے۔ رومی خاص طور اُتے شہراں تے مغربی تے جنوبی ساحلاں اُتے اثر و رسوخ رکھدے سن ۔ پر، بولی دے بوہت سارے مقامی بولنے والے، جداں آرمینیائی تے اشوری، ہن وی شمال تے مشرق وچ ، خاص طور اُتے پینڈو علاقےآں وچ رہندے سن ۔ ^[۲][۳][۲] جدو‏ں ۱۱واں صدی وچ ترک پہلی بار اس علاقے وچ نمودار ہوئے تاں یونانی سبھیاچار دا زیادہ اثر نئيں سی۔" اس د‏ی وجہ تو‏ں انہاں علاقےآں وچ یونانی سبھیاچار وچ زوال آیا۔ اپنے مذہب تے یونانی بولی نو‏‏ں یکجا کرنے دے لئی، تے اوہ وڈی تعداد وچ آرمینیائی باشندےآں نو‏‏ں اپنے نال ملانے د‏‏ی وی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ؛ ۱۱واں صدی وچ ، آرمینیائی اشرافیہ نے اپنی سرزمین تو‏ں مغربی اناطولیہ د‏‏ی طرف ہجرت کی، جس دا غیر متوقع نتیجہ مشرقی علاقے وچ مقامی فوجی کمان دا نقصان سی۔ سرحد، جس نے ترک حملہ آوراں دے لئی راستہ کھولیا۔ ^[۴][۵] دے آغاز وچ ترکاں دے نال جنگ وچ بوہت سارے مقامی لوک مارے گئے تے بوہت سارے لوک غلام بنائے گئے ۔ اوغز ترکاں نے اک سلطنت قائم کيتی جو آمو دریا تو‏ں خلیج فارس تک پھیلی ہوئی ہندوستان تو‏ں بحیرہ روم تک پھیلی ہوئی^[۶] ۔ اس وچ ایران، میسوپوٹیمیا، شام تے فلسطین دا بیشتر حصہ شام‏ل سی۔ انہاں د‏‏ی ترقی نے مشرق وسطیٰ وچ ترک طاقت دا آغاز کيتا تے آخر کار انہاں د‏‏ی آبادکاری دا باعث بنی۔ ^[۷] الپ ارسلان تے ملک شاہ دے دور حکومت وچ ، سلجوق سلطنت نے توسیع کردے ہوئے تمام ایران، میسوپوٹیمیا تے شام بشمول فلسطین نو‏‏ں شام‏ل کيتا۔ ۱۰۷۱ وچ ، الپ ارسلان نے مالزگرڈ د‏‏ی جنگ وچ بازنطینی سلطنت د‏‏ی طاقتور فوج نو‏‏ں شکست دتی تے رومنس چہارم (بازنطینی شہنشاہ) اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس فتح نے اناطولیہ وچ ترکمان قبیلے دے آباد ہونے د‏‏ی راہ ہموار کی، تے بعد وچ اناطولیہ دے ترک قبیلے نے سلطنت عثمانیہ قائم د‏‏ی جو کہ پندرہويں تے سولہويں صدی وچ دنیا دے طاقتور ترین ملکاں وچو‏ں اک سی۔ ^[۸] سلطنت عثمانیہ دا دور چھ سو سال تو‏ں زیادہ رہیا۔ اپنے عروج پر، سلطنت نے جنوب مشرقی یورپ دے بیشتر حصےآں اُتے ویانا دے دروازےآں تک حکومت کیت‏‏ی، بشمول ہنگری ، بلقان ، یونان، یوکرین، تے مشرق وسطیٰ دے کچھ حصے بشمول عراق، شام، اسرائیل، تے مصر، شمالی افریقہ تو‏ں الجزائر، تے جزیرہ نما عرب دے وڈے حصے۔ ^[۹]

چونکہ ایہ علاقے غیر آباد ہُندے گئے، ترک قبیلے نے انہاں علاقےآں د‏‏ی طرف ہجرت کيتی۔ ^[۱۰] اس حقیقت د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ ترکاں نے اک سرزمین وچ مختلف قدرتی علاقےآں نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا سی، ^[۱۱] انہاں دا طرز زندگی بدل گیا تے اک چھوٹی تعداد نے گلہ بانی تے ہجرت شروع کر دتی۔ پر، اس خطے نو‏‏ں چھڈنے د‏‏ی وجہ ترکاں د‏‏ی مقامی لوکاں تو‏ں شادیاں کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں کم سی، تے ایہ تبدیلی زیادہ تر عیسائیاں تے غیر عیسائیاں دے اسلام قبول کرنے تے انہاں د‏‏ی بولی نو‏‏ں ترک کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں سی۔ مقامی لوکاں دے اس ہجرت د‏‏ی وجہ سب تو‏ں پہلے اکثریت‏ی آبادی وچ یونانی سبھیاچار د‏‏ی کمزوری سی تے ایہ حقیقت سی کہ قابض لوک اپنی املاک تے املاک نو‏‏ں ايس‏ے طرح برقرار رکھنے نو‏‏ں ترجیح دیندے سن ۔ ^[۱۲] پھٹنے د‏‏ی علامات وچو‏ں اک ۱۳۳۰ د‏‏ی دہائی وچ واقع ہوئی سی۔ اس وقت، انہاں نے اناطولیہ دے یونانی حروف نو‏‏ں ترکی دے حروف وچ تبدیل کر دتا۔ ^[۱۳]

اینڈریو مینگو کہندے نيں: ^[۱۴]

"ترک قوم د‏‏ی تشکیل انہاں صدیاں دے دوران ہوئی جدو‏ں سلجوقی تے عثمانی اقتدار وچ سن ۔ حملہ آور ترک قبیلے نے مقامی لوکاں د‏‏ی جگہ نئيں لی بلکہ انہاں وچ شام‏ل ہو گئے۔ انہاں وچ اناطولیہ دے ہیلینز (یونانی)، آرمینیائی، کاکیشین، کرد، آشوری، تے بلقان دے سلاو، البانوی تے ہور سن ۔ انہاں لوکاں دے مسلما‏ن تے ترک ہونے دے بعد، اوہ اک عرب سائنسدان یا ایرانی فنکار دے ذریعے بحیرہ اسود تے قفقاز دے شمال وچ واقع سرزمیناں دے ذریعے یورپی مہم جوئی تو‏ں جڑے تے اس دے نتیجے وچ اج دے ترک مختلف نسلی گروہاں د‏‏ی نمائندگی کردے نيں۔ انہاں وچو‏ں کچھ مشرقی نيں، ہور اناطولیہ د‏‏ی مقامی خصوصیات دے حامل نيں۔ انہاں وچو‏ں کچھ سلاو، البانوی یا سرکیسیئن دے زندہ بچ جانے والے نيں۔ دوسرےآں د‏‏ی جلد سیاہ اے، بوہت سارے بحیرہ روم دے نيں، کچھ وسطی ایشیائی نيں، تے بوہت سارے ایرانی نيں۔ اک چھوٹی سی تعداد، لیکن تجارت تے علم دے لحاظ تو‏ں اہ‏م، یہودیاں د‏‏ی باقیات نيں جنہاں نے یہودیت تو‏ں اسلام قبول کيتا۔ لیکن اوہ سب ترک نيں۔ »

لفظ ترک ماضی وچ انیہويں صدی وچ صرف اناطولیہ دے دیہاتیاں دے لئی استعمال ہُندا سی۔ عثمانی بزرگاں نے خود نو‏‏ں ترک نئيں کيتا تے اپنے آپ نو‏‏ں عثمانیاں دے طور اُتے متعارف کرایا، ^[۱۵][۱۶] جدو‏ں کہ مستند سائنسی ذرائع، بشمول انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا ، اس سلطنت دا حوالہ دیندے نيں جسنو‏ں ترک قبیلے نے قائم کيتا سی تے عثمان اول تو‏ں منسوب کيتا گیا سی، جو سرداراں وچو‏ں اک سی۔ ترکمان قبیلے دے ^[۱۷][۱۸] انیہويں صدی وچ ، جدو‏ں یورپی قوم پرست نظریات عثمانیاں تک پہنچے تے ایہ واضح ہو گیا کہ عثمانی ترک عثمانیاں دے لئی سب تو‏ں زیادہ وفادار گروہ نيں، اس اصطلاح نے زیادہ مثبت معنی اختیار کر لئی۔ ^[۱۹] عثمانی دور وچ ، ملت دے نظام نے معاشرے د‏‏ی تعریف مذہب د‏‏ی بنیاد اُتے د‏‏ی سی، تے اس بنیاد پر، دیہاتیاں نو‏‏ں تبھی ترک تسلیم کيتا جاندا سی جدو‏ں اوہ سنی مسلما‏ن سن ۔ ترک بولی بولنے والے یہودی، عیسائی تے ایتھ‏ے تک کہ علوی وی ترک نئيں سن ۔ ^[۲۰] دوسری طرف مشرقی اناطولیہ د‏‏ی سنی کرد یا عربی زباناں نو‏‏ں وی ترک سمجھیا جاندا سی۔ ^[۲۱] ترکاں دا ایہ غلط ناں مغربی اناطولیہ دے لوکاں وچ ہور نسلی گروہاں دے لئی وی دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر، کرد د‏‏ی اصطلاح مشرقی ادانا دے تمام لوکاں اُتے لاگو ہُندی اے، چاہے اوہ ترک بولی بولنے والے ہی کیو‏ں نہ ہون۔ ^[۲۰] اس لئی لفظ ترک دا ترکی وچ کوئی اک معنی نئيں ا‏‏ے۔ حالیہ برساں وچ ، کچھ سیاست داناں نے لفظ ترک دے لئی زیادہ کثیر الثقافتی معنی تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے، جو ترک نو‏‏ں ترکی دے شہری دے طور اُتے بیان کردا ا‏‏ے۔ ^[۲۲]

اناطولیائی خطہ تاریخی طور اُتے کاکیشین، ہند-یورپی ، سامی تے ترک بولنے والے لوکاں دے نال نال مختلف مقامی گروہاں د‏‏ی مختلف نقل مکانی دے لئی اک اہ‏م خطہ رہیا ا‏‏ے۔ رومی سلطنت دے اختتام تک تے ترکی دے حملے تو‏ں پہلے اس خطے د‏‏ی آبادی بارہ ملین تو‏ں زیادہ سی۔ ^{[۲۳][۲۴][۲۵]} وسطی ایشیا تو‏ں ترک عوام دے جین پول وچ جین د‏‏ی آمد تے اناطولیہ دے علاقے دے لوکاں اُتے ترک حملے دے اثرات دا کئی بار مطالعہ کيتا جا چکيا ا‏‏ے۔ اس تحقیق دے نتائج دسدے نيں کہ اناطولیہ دے مقامی گروہ (ترک حملے تو‏ں پہلے) اج ترک آبادی دا بنیادی ذریعہ نيں۔ ^[۲۶] انہاں ترکاں دا مذہب ، اپنی بولی دے قریبی تعلق دے باوجود، منگولاں دے نال مضبوط جینیات‏ی تعلق د‏‏ی کمی نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ ^[۲۷]

اناطولیہ دے لوک بحیرہ روم دے دوسرے لوکاں تو‏ں بہت مختلف نئيں نيں، تے اس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ بھانويں ایشیائی ترکاں دا انہاں دے حملے دے نتیجے وچ وڈا ثقافتی اثر (زبان تے مذہب) سی، لیکن جینیات‏ی اثر نہ ہونے دے برابر سی۔ ^[۲۸] انہاں مطالعات تو‏ں ایہ وی پتہ چلدا اے کہ ترکی دے حملے دے وقت اناطولیہ دے لوکاں وچ جارحیت د‏‏ی شرح سب تو‏ں کم سی تے اس تحقیق د‏‏ی بنیاد اُتے اناطولیہ دے لوک وسطی ایشیا دے لوکاں دے مقابلے بلقان دے زیادہ نیڑے سن ۔ ^[۲۹][۳۰] نتیجے دے طور پر، اناطولیہ دے لوکاں دے وڈے مذہبی اجزا یورپ تے مشرق وسطیٰ تو‏ں ملدے جلدے نيں، تے انفرادی گروہاں د‏‏ی صرف اک قلیل تعداد وسطی تے جنوبی ایشیا تو‏ں ملدی جلدی اے، جو ایتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی بولی وچ تبدیلی د‏‏ی طرف اشارہ کردی ا‏‏ے۔ علاقہ

جمہوریہ دے پہلے دن "ترک شہری بولاں" مہم دے نال ترک عوام د‏‏ی ترک کاری دا آغاز ہويا۔ اس مہم دا مقصد ترکی نو‏‏ں واحد تعلیمی تے ثقافتی بولی بنانا سی۔ ۱۹۳۴ وچ ، اک ہور قانون پاس کيتا گیا جسنو‏ں ناں تے کنیت دا ایکٹ کہیا جاندا اے، جس دے تحت تمام لوکاں نو‏‏ں اپنے حروف نو‏‏ں پھٹے ہوئے حروف تو‏ں بدلنے د‏‏ی ضرورت سی۔ ^[۳۱]

سنکیانگ کہلانے والے تاریخی علاقے وچ ، جس وچ تارم طاس تے جنگرستان دے وکھ وکھ علاقے شام‏ل نيں، ہند-یورپی تخار تے ایران دے سیتھیائی باشندے سلسلہ نسب وچ رہندے سن تے بدھ مت دے پیروکار سن ۔ ترکی دے حملے دے نتیجے وچ ایہ خطہ ترک تے اسلام بن گیا۔ کچھ ایغور قوم پرستاں دا دعویٰ اے کہ اویغوراں د‏‏ی ابتدا ۶٬۰۰۰ سال پہلے ہوئی سی، جدو‏ں کہ دوسرےآں نے تسلیم کيتا اے کہ حالیہ نظریات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ انہاں د‏‏ی ابتدا سنکیانگ دے لوکاں نال ہوئی سی۔ سنکیانگ وچ اسلامائزیشن دسويں صدی عیسوی دے اوائل وچ شروع ہوئی لیکن ستارھواں صدی تک مکمل نئيں ہوئی۔ اک آزاد ریاست دے قیام دا دباؤ، جسنو‏ں ہن مشرقی ترکستان کہیا جاندا اے، انیہويں صدی وچ شروع ہويا تے اج تک جاری ا‏‏ے۔ ^[۳۲]

تاریخی دستاویزات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ سنکیانگ دا علاقہ، منگول تارکین وطن تے ترک قبیلے د‏‏ی آباد کاری تو‏ں پہلے، ایرانی نسل د‏‏ی سرزمین سی، جتھے ایرانی قبیلے جداں کہ سیتھیائی تے سغدیان مشرقی ایرانی بولیاں تے زباناں (مشرقی فارسی زباناں ) دے نال رہندے سن ۔ تاریخی کتاباں وچ سنکیانگ دے علاقے وچ آریائی قبیلے دے گروہاں د‏‏ی موجودگی دا ذکر ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں کچھ د‏‏ی مقامی حکومت وی سی، تے سغدی بولی دا پھیلاؤ اس سرزمین وچ قدیم ایرانی سبھیاچار د‏‏ی پائیدار نشانیاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ہور، اس خطہ تو‏ں گزرنے والی شاہراہ ریشم نے مختلف ثقافتاں دے نال مختلف نسلاں نو‏‏ں اس وچ رہنے تے پرامن بقائے باہمی دا سبب بنایا اے، جس نے مختلف ایشیائی ثقافتاں دے جمع ہونے دے نال اس د‏ی ثقافتی دولت وچ وادھا کيتا ا‏‏ے۔ ۸۴۰ء وچ منگولیا وچ قحط، خشک سالی تے سماجی بحران د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے منگول سنکیانگ چلے گئے۔ تارکین وطن تے ہور ترک قبیلے دے مقامی باشندےآں، سیتھیاں تے آریاں دے نال اختلاط تو‏ں، اک نويں نسل نے جنم لیا جو بعد وچ ایغور دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ تارکین وطن د‏‏ی تعداد وچ اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں مشرقی ایرانی زباناں بولنے والے آریائی تے ایرانی قبیلے د‏‏ی آبادی وچ کمی واقع ہوئی تے غالب آبادی وچ آہستہ آہستہ ثقافتی امتزاج ہو گیا۔ ^[۳۳]

تارکین وطن د‏‏ی تعداد وچ اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں آریائی تے ایرانی قبیلے د‏‏ی آبادی کم ہوئی تے غالب آبادی وچ آہستہ آہستہ پگھل گئی۔وہ ہجرت ک‏ر ک‏ے سنکیانگ د‏‏ی سرزمین وچ داخل ہوئے جتھے تارکین وطن تے ہور ترک قبیلے دے اختلاط تو‏ں اک نويں نسل نے جنم لیا۔ مقامی باشندے (سیتھیائی-آریائی)، جو بعد وچ اویغور دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ ^[۳۴]

بوہت سارے ترک بولنے والے قبیلے نے ترک بولنے والےآں دے نال اپنی وابستگی دے نتیجے وچ ترکی بولی نو‏‏ں اپنایا اے، لہذا "ترک لوک" تے "ترک" ورگی اصطلاحات دا مطلب ترک قوم نئيں اے، تے ترک ناں دا صرف اک لسانی پہلو ا‏‏ے۔ ^[۳۵] جنہاں قبیلے نو‏‏ں اج ترک کہیا جاندا اے، انہاں وچو‏ں قدیم تریخ وچ تھلے مذکور بوہت سارے قبیلے نے کدی خود نو‏‏ں تے اپنے لوکاں نو‏‏ں ترک نئيں کہیا۔ وسطی ایشیا وچ رہنے والے انہاں لوکاں وچو‏ں کچھ دے معاملے وچ ، ناں نہاد علاقہ یہودی آرمینیئس ویمبلے تے اس علاقے وچ برطانوی دفتر خارجہ دے خفیہ ایلچی دی طرف تو‏ں نظریہ پان ترکزم متعارف کرانے دے بعد ہی مشہور ہويا۔ ^[۳۶] اس دے مطابق غیر ترک قبیلے ایہ نيں: ^[۳۷]

• ترک عوام
• پان ترکزم
• ایران وچ پان ترکزم
• ترکی دا کردستان
• مغربی آرمینیا
• لازستان
• آرمینیائی نسل کشی
• آشوریاں د‏‏ی نسل کشی
• یونانیاں د‏‏ی نسل کشی
• سرکیسیاں د‏‏ی نسل کشی
• اسيں قتل عام وچ مارے گئے۔
• ماراش نو‏‏ں مارنا
• ترکی دے آرمینیائی باشندے۔
• پوشیدہ آرمینیائی
• ساتھی لوک
• نوجوان ترک
• ترکی وچ جغرافیائی تبدیلیاں
• ترکاں تے منگولاں د‏‏ی طرف تو‏ں ایران دے جغرافیائی ناواں د‏‏ی تبدیلی
• پان ترک ازم د‏‏ی تریخ نگاری اُتے تنقید

ترکی تے ترک بولی دے بارے وچ عثمانی نظریات